جهانی‌سازی فعالیت‌های تحقیق و توسعه، مدل‌ها و دستاوردها

برای سال‌های طولانی، کاربرد و اجرای نتایج به‌دست آمده از واحدهای تحقیق و توسعه عامل مهمی جهت رشد اقتصادی و تغییرات فن‌آورانه در کشورهای توسعه یافته بوده و هست، در این کشورها رابطه مستقیمی بین رشد اقتصادی و افزایش سطح رفاه مردم و سرمایه‌گذاری اصولی در بخش‌ تحقیق و توسعه دیده می‌شود. از آن‌جائی که مؤسسات و شرکت‌های بین‌المللی نقش مهم و عمده‌ای را در تحقیق و توسعه و فعالیت‌های نوآورانه بازی می‌کنند، توجه به فعالیت‌های بنگاه‌های اقتصادی بین‌المللی در روند جهانی‌سازی R&D امری ضروری است.
با نگاهی به فعالیت‌های سازمان‌های تجاری و اقتصادی فراملیتی در کشورهای توسعه یافته درمی‌یابیم که توجه به بازارهای خارجی و توسعه بازار تولیدات در کنار دسترسی به منابع و تأمین مواد اولیه موردنیاز برای داشتن توسعه پایدار و تداوم سوددهی مؤسسه اجتناب‌ناپذیر تلقی می‌شود.
در یک نتیجه‌گیری کلی با توجه به آمار (۲) می‌توان این‌طور گفت که سازمان‌های بین‌المللی برخلاف روند کلی در دهه‌های ۶۰ و ۷۰ میلادی در زمینه سهم R&D خارجی در شرکت‌های بزرگ فراملیتی تمایل به پراکنده کردن و عدم تمرکز فعالیت‌های مربوط به تحقیق و توسعه را در سر می‌پرورانند در این کوشش سعی شده عوامل مؤثر بر اتخاذ این تصمیم در مؤسسات بین‌المللی و فراملیتی بررسی شود.
۱) روند بین‌المللی شدن فعالیت‌های تحقیق و توسعه
۱ـ۱) بررسی چگونگی شکل‌گیری ایده جهانی‌سازی R&D
جرقه‌های فرایند جهانی‌سازی R&D در دهه‌های ۶۰ و ۷۰ میلادی زده شد. در آن سال‌ها شرکت‌های بزرگ چند ملیتی توجه خود را به بازارهای خارجی و راه‌اندازی عملیات تولید در کشورهای خارجی معطوف کردند، که البته این تلاش‌ها در اواخر دهه ۷۰ و اوایل دهه ۸۰ به پشتیبانی و حمایت از شرکت‌های توانمند در کشور میزبان که توانائی طراحی و تولید نوآورانه داشتند، معطوف شد. با گذشت زمان و کسب تجربه از فعالیت‌های تحقیقی و تولیدی در کشورهای خارجی در اواسط دهه ۸۰ گرایش آشکاری به راه‌اندازی و تقویت تحقیق و توسعه در موقعیت‌های خارجی پدیدار شد و شرکت‌های بزرگ بین‌المللی سعی در افزایش فعالیت‌های نوآورانه خود در سطح جهانی کردند.
در دهه‌ پایانی قرن ۲۰ این روند وارد مرحله جدیدی شد و شاید بتوان آغاز جدی فرایند جهانی‌سازی تحقیق و توسعه را در این دهه دانست، در این زمان وسعت بین‌المللی کردن R&D به شدت افزایش یافت در این زمان بود که بنگاه‌های بین‌المللی از فرصت‌های جدید در مناطق خارجی آگاه شده بودند و با استفاده از فن‌آوری روز توانستند قدم‌های مؤثری در هماهنگی و انسجام تحقیق و توسعه خارجی بردارند.
۱ـ۲) تمرکز فعالیت‌های تحقیق و توسعه یا پراکندگی با نظارتی یکپارچه
ادامه حرکت سازمان‌ها به‌سوی و تحقیق و توسعه جهانی و پیوستن به جمع سازمان‌های بین‌المللی را بر آن داشت تا ساختار داخلی و مکانیسم درون سازمانی خود را نیز تحت بررسی مجدد قرار دهند و مکانیسم درون سازمانی خود را نیز تحت بررسی مجدد قرار دهند تا راه را هرچه بیشتر برای انتقال و جابه‌جائی سرمایه دانشی آسان سازند. این ساختار جدید می‌بایست به‌صورتی طراحی می‌شد تا علاوه‌بر این‌که به سرعت تبدیل سرمایه دانشی به محصول قابل عرضه به بازار بیافزاید به تعادل متقابل بین بازارها و مراکز تولید سرمایه دانشی نیز کمک کند.
در اواسط دهه ۹۰ میلادی سازمان‌ها و بنگاه‌های تجاری و اقتصادی شروع به تجدید بنا و سروسامان دادن به فعالیت‌های نظارتی خود کردند آنها تلاش می‌کردند با حفظ استراتژی‌های منسجم و یکپارچه خود به یافتن بازارهای مصرف جدید و هم‌چنین تأسیس واحدهای R&D در کشورهائی که بازار بکر و دست‌ نخورده‌ای داشتند اقدام کنند که البته حتی در زمان سیستم‌های مدرن ارتباطی و انتقال اطلاعات، مدیریت و هماهنگی تعداد زیادی از واحدهای R&D و پروژه‌های پراکنده در ورای مرزها و فواصل جغرافیائی که تفاوت‌های اجتماعی، فرهنگی و از همه مهمتر قوانین و الزامات قانونی را به دنبال داشت، کار چندان ساده‌ای نبود.
۲) انگیزه‌ها برای بین‌المللی کردن تحقیق و توسعه
۲ـ۱) انگیزه‌های محرک برای استقرار واحدهای تحقیق و توسعه در کشورهای خارجی و معیارها برای انتخاب کشور مناسب:
عوامل متعددی در ایجاد انگیزه سازمان‌ها و شرکت‌های بین‌المللی برای تأسیس R&D خارجی مؤثر هستند که از آن جمله می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
ـ شرکت‌های چند ملیتی به دنبال بازار مصرف پویا و رو به رشد برای استقرار فعالیت‌های نوآورانه خود هستند.
ـ واحدهای R&D می‌بایست در مکان‌هائی که نزدیک به محل خرید مشتری باشد مشتقر شود، جائی‌که در آن حجم گردش نقدینگی بالا و بازار مصرف قدرتمندی وجود داشته باشد.
ـ نزدیکی و در دسترس بودن منابع و از همه مهم‌تر قوانین و شرایط فرهنگی و سیاسی کشور مقصد از عواملی است که باعث تشویق سازمان‌ها برای راه‌اندازی‌ واحدهای R&D می‌شود.
۲ـ۲) عوامل تعیین کننده پیش برنده فعالیت‌های جهانی‌سازی تحقیق و توسعه
ـ تولید سرمایه دانشی، موجب ارزش افزوده قابل توجهی می‌شود که با ارزش افزوده حاصل از تولید و مونتاژ می‌تواند مقایسه شود.
ـ تقویت پایه‌ها و زیرساخت‌های علمی و فن‌آورانه
ـ انتشار آگاهی و دانش مشتری محور و الگوبرداری از مصرف‌کنندگان در کشورهای پیشرفته
ـ اهتمام به بین‌المللی کردن R&D براساس تجزیه و تحلیل فرصت‌ها و تهدیدهای محیطی برای توزیع مناسب سرمایه دانشی بین موقعیت‌ها و مکان‌های مطلوب.
ـ با نگاهی به آمار و ارقام مربوط به صنایع و کسب و کارهای مختلف فعال در زمینه R&D در می‌یابیم که صنایعی نظیر صنایع شیمیائی و داروئی، الکترونیک، IT به علت اهمیت زیاد سرمایه دانشی پیشرفت بیشتری در زمینه R&D در سطح بین‌المللی دارند و به‌عکس صنایع وابسته به مونتاژ که فعالیت‌های تولیدی جزء اصلی ارزش افزوده آنها است (مانند صنایع وابسته به اتومبیل) در این مورد ضعیف‌تر عمل می‌کنند.
نهایتاً می‌توان گفت افزایش اهمیت سرمایه دانشی، بهبود تولید، تفکیک خدمات و تأثیر فناوری اطلاعات از فاکتورهای مهم برای پیشبرد فرآیند بین‌المللی کردن R&D بوده است.
۴) ساختارها برای جهانی‌سازی R&D
۴ـ۱) بررسی مدل‌های عمومی برای جهانی‌سازی تحقیق و توسعه
با بررسی‌های به عمل آمده ساختارهای پیشنهادی به واحدهای R&D با توجه به نوع سازمان به شرح زیر پیشنهاد می‌گردد:
▪ ساختار نوع ۱
در این مدل سازمان‌ها نیاز شدیدی به یک R&D پیشرفته دارند که در کشور مبدا واقع شده و انگیزه محرک برای تأسیس R&D در کشور میزبان وجود ندارد. در این حالت کشور مبدا از توانائی‌های قوی و پیشرفته‌ای در زمینه خاص بهره‌مند است.
▪ ساختار نوع ۲
در مدل نوع ۲ شرکت‌های متکی به فعالیت‌های بهبود کیفیت هستند ولی در یک کشور کوچک یا در یک کشور بزرگ که توسعه یافتگی کمتری در زمینه به‌خصوصی از R&D دارد واقع شده‌اند. این‌گونه شرکت‌ها انگیزه قوی برای استقرار واحدهای تحقیقاتیشان در خارج از کشور مبدا دارند.
▪ ساختار نوع ۳
در این ساختار شرکت زمینه مناسبی برای استفاده از بازارهای مصرفی مجاور تا بازارهائی در سطح جهانی دارد تا بتواند با حضور در این بازارها از منابع آن بهره‌مند شود و می‌تواند واحدهای تحقیقاتی نوآورانه خود را در کشور مبدا تأسیس کند.
▪ ساختار نوع ۴
در این نوع ساختار سازمان با توجه به محدودیت بازار مبدا و یا پیچیدگی حاکم بر بازار نیازی شدید برای دسترسی به بازار خارجی دارد و این سبب می‌شود تا سازمان با تفکیک مرزهای جغرافیائی و تخصیص منابع فعالیت‌های مؤثری را در خارج عملی کند.
۴ـ۲) همکاری واحدهای پراکنده در قالب مؤسسات یکپارچگی فراملیتی:
پس از آن‌که سازمان‌ها و بنگاه‌های اقتصادی به تأسیس واحدهای R&D در خارج از کشور متبوع خود اقدام کردند مدیریت این واحدها با یک ساختار بسیار پیچیده از نظر مدیریتی روبه‌رو شدند و این سازمان‌ها را مجبور کردند تا به دنبال مدل‌های مؤثرتر و اقتصادی برای تحکیم، ساده‌سازی و مدیریت دارائی‌ها و سرمایه‌های بین‌المللی در فعالیت‌های R&D خود باشند و این استراتژی منجر به این شد که سازمان‌ها و بنگاه‌های اقتصادی مراکز تولید سرمایه دانشی خود را به یک عمده شراکتی تبدیل کنند.
از عمده عوامل مؤثر بر این تصمیمات می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
ـ تعدادی از سازمان‌های بین‌المللی ارزش محور تلاش خود را روی هرچه نزدیک‌تر کردن مرکز تولید سرمایه دانشی به مرکز تولید ارزش در درون سازمان متمرکز نمودند. بنابراین مرکز تولید ارزش می‌تواند با توجه به نوع فعالیت‌ سازمان و خط مشی و مدیریت حاکم تعریف شود.
ـ برخی از کسب‌ و کارها نیز با تفکر قالب نظارتی خود سعی در نزدیکی هرچه بیشتر فعالیت‌های مرتبط با نوآوری خود به دفتر و واحد نظارتی سازمان دارند.
● نتیجه‌گیری:
مرکزیت‌زدائی و فراملیتی کردن موقعیت جغرافیائی بنگاه‌های بین‌المللی یک پدیده رو به رشد است و با توجه به جهانی شدن بازارها میزان گرایش سازمان‌ها به این قضیه به‌طور فزاینده‌ای رو به افزایش است، قطعاً عوامل بسیاری بنگاه‌های اقتصادی را بر آن می‌دارد تا فعالیت‌های R&D و نوآورانه خود را تغییر مکان دهند که از آن جمله می‌توان به میزان دسترسی به کشور میزبان، اقتصاد خارجی، نزدیکی مشتریان و تأمین‌کنندگان زیربناهای عملی و تکنولوژی اشاره کرد. شرایط دیگری که شرکت‌ها را برای رسیدن به این منظور محدود می‌کند، انتخاب استراتژی مناسب برای توزیع فعالیت‌های تحقیقی توسعه محورشان است که دسترسی به نیروی کار و تطابق تولیدات با وضعیت کشور میزبان از آن جمله است.

مرتضی آبادیان (۱)
منابع:
۱) GLOBALIZATION OF R&D AND DEVELOPING COUNTRIES, Proceedings of the Expert Meeting Geneva, ۲۴-۲۶ Janury ۲۰۰, UNITED NATIONS CONFERENCE ON TRADE AND DEVELOPMENT
۲) U.S.-CHINA TRADE AND INVESTMENT: IMPACT ONKEY MANUFACTURING AND INDUSTRIAL SECTORS, FIELD DEARING IN AKRON, IHIO, SEPTEMBER ۲۳,۲۰۰۴, U.S. - China Economic and Seurity Review Commission
۳) Industrial Development Report ۲۰۰۲/۲۰۰۳, Competing through Innovation and Learning, United Nations Industrial Development Organization
زیرنویس
۱) کارشناس سیستم‌های مدیریت شرکت مهندسین مشاور پویندگان بهبود کیفیت
Email: m.abadian@g,ail.com
۲) Databas on International R&D Investments Statistics (INTERIS) and ISI Database on International Research (and Innovation Acticities (ISI - DORIA

منبع : ماهنامه صنعت سیمان