وضعیت شیلات و چشم انداز آن در جمهوری ازبکستان

گوشت ماهی منبع بسیار مهم تغذیه انسان و منبع متعادل کننده آلبومین ها است. برای مصرف ماهی و محصولات آن معیارهای پزشکی وجود دارد که بدون رعایت آن شرایط شکل گیری نسل سالم بهم می خورد. برای ازبکستان این معیار ۱۲- ۱۰ کیلو برای یک انسان در یک سال تعیین شده است. ولی عملا سالیانه سرانه حدودا یک کیلو محصول ماهی مصرف می شود. در کشورهای پیشرفته این میزان به ۲۰ کیلو و بیش از آن می رسد.
▪ در صنعت شیلات ازبکستان به دو نحوه ماهی پرورش می یابد:
۱) ماهیگیری (صید طبیعی ماهی ها در مخازن آبی طبیعی)
۲) پرورش ماهی در استخرها و مخزن های آب مصنوعی
ازبکستان به دریاهای آزاد دسترسی ندارد. از آب رودخانه های اصلی کشور برای آبیاری و تولید انرژی استفاده می کنند. تعداد مخازن آب در داخل کشور محدود است.
در چنین شرایطی صید ماهی نمی تواند تنها منبع تأمین گوشت ماهی باشد، لذا نیاز مبرم به استخرهای پرورش وجود دارد. بنابراین ماهی در ازبکستان عمدتا در استخرها پرورش می یابد.
در سیستم شیلات ۲۷۲ شرکت پرورش و صید ماهی فعالیت می کنند. در سال ۲۰۰۴ میلادی ۴۳۲۳ تن ماهی در ازبکستان صید شد که از این مقدار، ۱۹۴۳ تن از مخزن های طبیعی آبی و ۲۳۸۹ تن از استخرهای پرورش ماهی بدست آمد. بطور کلی سطح استخرهای پرورش ماهی در سراسر کشور ۱۰۳۵۷ هکتار است که ۸۶۱۹ هکتار استخرهای لارو و تولید بچه ماهی و ۱۷۳۸ هکتار استخر پرورش ماهی را تشکیل می دهد. از یک هکتار مخزن آبی بطور متوسط ۴۰۰- ۳۰۰ کیلو ماهی صید می شود.
شرکت های ماهیگیری در ۵۴۵۷۰۰ هکتار مخازن آبی طبیعی ماهی صید می کنند.
تجزیه و تحلیل فعالیت ماهیگیران طی سه سال اخیر، نشان می دهد پرورش ماهی کاهش یافته است.
● میزان تولیدات ماهی طی سالهای ۲۰۰۲ لغایت ۲۰۰۴:
▪ در سال ۲۰۰۲، ۷۸۰۷ تن
▪ در سال ۲۰۰۳، ۵۴۴۱ تن
▪ در سال ۲۰۰۴، ۴۳۲۳ تن
● تاریخچه و نگاه کلی
تا اوایل سالهای ۱۹۶۰ میلادی صنعت شیلات فقط در دریاچه آرال فعال بود. وضعیت طبیعی دریاچه آرال در اثر احاث تأسیسات آبیاری بحرانی شد. آب آرال شدیدا کم و به قدری شور شد که تمامی ماهی های موجود در آن تلف گردیدند. از آن پس، ماهیگیری به دریاچه ها و سدهای آب که بر اساس نیازمندی های شبکه آبیاری کم و زیاد می شد انتقال یافت. طبعا در چنین شرایطی امکان تأمین ماهی زیاد برای مردم کشور وجود ندارد. از سوی دیگر مخزن های آبی مصنوعی – کانال ها، سدهای آب، مخازن جمع آوری آب (کلکتورها) در سراسر کشور احداث شده و از آنها می توان برای پرورش ماهی استفاده کرد. در فاصله زمانی سالهای ۱۹۸۰- ۱۹۶۰ در ازبکستان شاخه جدید اقتصاد یعنی ماهی پروری (شیلات) در مخازن آبی مصنوعی ایجاد شد. اکنون استخرهای پرورش ماهی در تمامی استان های ازبکستان وجود دارد و آنها تولید کنندگان عمده ماهی می باشند استخرهای پرورش ماهی ساخته شده در سالهای ۱۹۸۰- ۱۹۶۰ بسیار کهنه شده است و برای بازسازی آنها سرمایه هنگفتی مورد نیاز می باشد.
به منظور افزایش میزان محصول ماهی و تعمیق اصلاحات اقتصادی طبق مصوبه شماره ۳۵۰ مورخ ۱۳ ماه اوت سال ۲۰۰۳ هیأت وزیران ازبکستان در مورد تعمیق غیر انحصارگری و خصوصی سازی شیلات کلیه واحدهای شیلات به بخش خصوصی واگذار شد. در ضمن کلیه مخازن آبی طبیعی بر اساس رقابت به مدت حداقل ده سال به شرکت های ماهیگیری واگذار شد. ماهیگری در مخازن آبی طبیعی توسط شرکت های ماهیگری که قبلا قرار داد اجاره بسته اند، بدون تعیین حد نصاب و با در نظر گرفتن منابع بیولوژیک و تقاضای موجود و حفظ نسل ماهی ها و تولید مجدد ماهی انجام می گیرد.
● کادر و پرسنل
در مجموع ۵۶۰۳ نفر در بخش شیلات مشغول بکار هستند که ۶۱۶ نفر یا ۱۱ درصد آنها را مسئولین تشکیل می دهند ولی در استان ها این میزان از ۱/۱۰ درصد الی ۹/۱۴ درصد می باشد. بنابر تحقیقات انجام شده، نسبت کارشناسان با مدارک تحصیلات عالی مهندسی فنی، مکانیکی ماهیگیری در استان تاشکند ۳/۴۴ درصد، استان فرغانه ۹/۴۰ درصد، در استان نوایی ۴/۳۹ درصد، اندیجان ۳/۳۹ درصد و جمهوری قره قلپاقستان ۵/۳۵ درصد کل کارکنان می باشد. کادر ماهیگیران قبلا در دانشکده بولوژی و خاک شناسی دانشگاه ملی ازبکستان تربیت می شد. ولی با تعطیل شدن دپارتمان هیدروبیولوژی و آبزی شناسی دانشگاه، کارشناسان اکولوژی عمومی را به صنعت شیلات اعزام می کنند که این امر باعث شده است سطح دانش آنها درباره شیلات افت نماید. مسئولیت تربیت و بازآموزی کادر شیلات در حال حاضر به " مرکز علمی پژوهشی ازبکستان برای توسعه شیلات " محول شده است. در حال حاضر مرکز آموزش و پرورش آبزیان در منطقه "ینگی یول" استان تاشکند در دست تأسیس است.
● موقعیت واحدهای اقتصادی و مشخصات آنها
▪ شرکت های ماهیگیری عمدتا به دو دسته تقسیم می شوند:
۱) استخرهای مصنوعی پرورش ماهی
۲) ماهیگری در منابع آبی طبیعی
استخرهای مصنوعی پرورش ماهی در تمامی استان های ازبکستان وجود دارد. ولی بیشتر در استان تاشکند، استان خوارزم و وادی فرغانه می باشد. ماهیگیری در مخزن های آب طبیعی بیشتر در استان های جیزق، نوایی و جمهوری قره قلپاقستان می باشد.
● مساحت کل استخرهای پرورش ماهی در سراسر ازبکستان ۱۰۳۵۷ هکتار است که از جمله:
▪ استخرهای لارو و تولید بچه ماهی ۸۶۱۹ هکتار
▪ استخرهای پرورش ماهی ۱۷۳۸ هکتار
کلا در کشور مخزن های دریاچه ها و کولکتورها (اعم از مخازن طبیعی آب) بیش از یک میلیون هکتار می باشد که از این میان ۵۴۵۱۷ هکتار اجاره داده شده است. (ضمیمه شماره ۲).
ظرفیت کل تولید استخرهای پرورش ماهی ۲۵۸۵۰ تن می باشد. بطور میانگین از یک هکتار ۳۰۰ کلیو ماهی تولید می شود. ظرفیت تولید لارو و بچه ماهی در سراسر کشور ۹۳ میلیون عدد بر اساس استاندارد می باشد. کلیه استخرهای پرورش ماهی در محدوده های خالی از مزارع کشاورزی قرار گرفته است. آب مورد نیاز از کانالها و کلکتورها تأمین می گردد. ۳۰ درصد استخرهای پرورش ماهی از طریق پمپ، آب را از رودخانه ها، کانال ها و کلکتورها می کشند. آب با جاری شدن در استخرهای پرورش ماهی، از طریق تأسیسات تخلیه آب به رودخانه ها، کانل ها و کلکتورها ریخته می شود. بیش از ۳۵ سال است که از استخرها بدون تعمیرات اساسی، بهر برداری می کنند. تأسیسات پرکننده و تخلیه آب را تعمیر نمی کنند، در نتیجه در استخرها گل و لجن زیاد شده و ورود هیدروشیمی، هیدروبیولوژی و اکسیژن، تأثیر منفی بر محیط زیست می گذارد.
مخزن های آب طبیعی در تمامی استان ها اکثرا بر اثر ریزش آب از کلکتورها ایجاد شده است و آبزیان به طور تصادفی از حوزه های آبی سیر دریا و آموردریا به آنها وارد می شوند. بطور کلی کار در چنین مخزن های آبی کمتر است. باستثنای مخزن های آب در شبکه دریاچه های ایدر ارنسای و همچنین دریاچه های جمهوری قره قلپاقستان.
● انواع ماهی های پرورشی
در منابع آبی ازبکستان ۷۳ نوع ماهی از ۲۰ خانواده دیده می شود که ۳۵ نوع (یعنی ۸/۴۷ درصد) آنان ماهی های صیدی و ۳۸ نوع (یعنی ۲/۵۲ درصد) آنها فاقد ارزش صیدی هستند. ۲۰- ۱۸ نوع از ۳۵ نوع ماهی پرورشی ارزش صیدی دارند و بقیه از صیدی کم ارزش هستند و یا در کتاب سرخ قرار دارند (ضمیمه شماره ۳).
طی سالهای اخیر ۱۲- ۱۰ نوع ماهی پرورش یافته است که ماهی کپور (Curinus Carpio)، صوف ماهی (Stiristedion Lucioperca)، ماهی سیم شرقی (Abramis Brama)، ماهی اسبله (Sclurus glunis)، ماهی اسپیس (Aspius)، ماهی Cavasrius Aurafus، ماهی Molitrix Hupophtalmichtu، ماهی Crenopharynyoden Idella، مار ماهی (Channa Argus)، اردک ماهی (Esux Lusius) و غیره از آن جمله می باشند. در سال ۲۰۰۴ میلادی ۱۰ نوع ماهی پرورش یافت. در سالهای اخیر ماهی های سفید، کپور و صوف ماهی، بخش عمده ماهی صید شده را تشکیل داده است (۷/۶۲ درصد کل ماهی گرفته شده). انواع آبزیان ریز و بدون دندان در تالاب، آبگیر و مرداب های کشور زیاد است ولی آن را صید نمی کنند.
خرچنگهای مختلفی در مخازن آبی استان های نوایی و بخارا به چشم می خورد، ولی ارزش صید ندارد. همچنین میگوهای گونه پالامونیدا وجود دارد اما آنان را نیز صید نمی کنند.
● روش های تولید
در ازبکستان تولید ماهی به دو روش زیر انجام می گیرد:
۱) ماهیگیری در منابع طبیعی آب
۲) پرورش ماهی در استخرها
۶۵- ۶۰ درصد ماهی در استخر پرورش می یابد. لذا به توسعه صنعت پرورش ماهی در استخرهای مصنوعی توجه خاصی مبذول می شود. دولت به نگهداری و حمایت ذخایر ماهی در منابع آب طبیعی بسیار توجه می کند. در سال ۲۰۰۳ میلادی ۵۴۴۱ تن ماهی به ارزش ۵۱۶۸ هزار دلار آمریکا و در سال ۲۰۰۴ میلادی ۴۳۲۳ تن ماهی به ارزش ۴۳۲۳ هزار دلار آمریکا تولید شد. (به ضمیمه شماره ۴ مراجعه شود)
● بازدهی پرورش ماهیگیری
۶۵ درصد ماهی پرورشی و صید شده در شهرها، ۲۵ درصد در روستاها و ۱۰ درصد به مصرف کنندگان ویژه فروخته می شود قریب ۸۰ درصد ماهی پرورش و صید شده زنده عرضه می شود. استخرهای ماهی بر اساس قرارداد محصولات خود را به محل های فروش عرضه می کنند. ارزش افزوده تجاری ۲۰ درصد است.شرکت های اجاره کننده امتیاز ماهیگیری در مخزن های آب طبیعیف ماهی را عمدتا از طریق دلال ها و عمده فروشان عرضه می کنند. شرکت های عمده فروشی در بازارهای عمده فروشی، ماهی را مجددا برای خرده فروشان می فروشند. خرده فروشان به مردم می فروشند. ارزش افزوده ۴۰- ۳۵ درصد است.
● بازارهای فروش
مصرف کننده اصلی محصول ماهی شهروندان جمهوری ازبکستان هستند. در ازبکستان محصول آبزیان صادر نمی شود. عمدتا تولید کنندگان محصول ماهی را به بازارهای عمده فروشی عرضه می کنند از آنجا ماهی را دوباره خریداری و عرضه می نمایند. (با سود ۳۰- ۲۰ درصد). مراکز تولید و صید ماهی در جمهوری ازبکستان با روش معینی برای محصولات شیلات خود گواهی دریافت می کنند. معمولا این مراجع از آژانس « از گوس استاندارد » مجوز دریافت می کنند. چنین شرکت های تخصصی در هر کدام از استان ها وجود دارد، در شهر تاشکند « سازمان اختیا سنتر » فعالیت می کنند.● نقش ماهیگیری در اقتصاد ملی
ماهیگیری در اقتصاد ملی کشور جایگاه خاصی ندارد. آمار نشان داد که در سال ۲۰۰۳ میلادی ۴/۵ هزار تن و در سال ۲۰۰۵، ۳/۴ هزار تن ماهی تولید و صید شد. در برنامه غذایی کشور، این میزان محصول ماهی کافی محسوب نمی وشد افزایش حجم تولید محصول ماهی منجر به افزایش فرصت های کاری می شود.قسمت عمده مردم، ساکن در اطراف منابع آبی بیعی برای شرکت های اجاره کننده استخرهای پرورش ماهی کار می کنند. مردم فقیر چنین مناطقی، برای امرار معاش خانواده خود بطور غیر قانونی ماهی صید می کنند و می فروشند.
● کمک به توسعه واحدهای ماهیگیری و مدیریت آن
▪ ساختار ماهیگیری
وزارت کشاورزی و منابع آب، مرجع اصلی مدیریت در صنعت ماهیگیری ازبکستان می باشد. در وزارت کشاورزی و منابع آب اداره در امور توسعه دامپروری، طیور و ماهیگیری فعال است. علاوه بر این در ترکیب وزارت کشاورزی و منابع آب طبق مصوبه شماره ۳۵۰ مورخ ۱۳ اوت سال ۲۰۰۴ هیأت وزیران جموهری ازبکستان مرکز علمی و پژوهشی ازبکستان درامور توسعه ماهیگیری تأسیس شد.
وظایف عمده این مرکز به شرح ذیل می باشد:
- تهیه و تنظیم دستور العمل های علمی و تعیین روش برای توسعه پرورش و صید ماهی و پایگاه خوراکی آن.
- انجام کارهای پژوهشی و علمی در زمینه اصلاح نژاد ماهی، آبیاری در شرکت های پرورش ماهی، اقدامات مربوط به پیشگیری و معالجه بیماری های ماهی ها، ایجاد انواع جدید ماهی ها، سازش دادن آنها با محیط زیست ازبکستان.
- تأمین شرکت های ماهیگیری و پرورش ماهی با لارو و بچه ماهی خوب
- تربیت و آموزش بازی کادر کارگر و کارشناس صنعت ماهیگیری
مقررات توسعه صنعت پرورش و صید ماهی
فعالیت ماهیگیری و شیلات در استخرهای پرورش ماهی و شرکت های مربوطه بر اساس قوانین و مقررات تعیین شده توسط جمهوری ازبکستان برای اشخاص حقیقی و حقوقی تنظیم می شود. روند تولیدات شرکتهای شیلات توسط بخشنامه هایی که مخارج، خوراک، ایمنی فنی و غیره را تنظیم می کنند، کنترل می شود. علاوه بر آن، فعالیت شرکت های مشغول به ماهیگیری در مخازن آبی طبیعی با مقررات صید و ماهیگیری وزارت دادگستری تنظیم می شود.
▪ پژوهشهای کابردی، آموزش و پرورش
اولویت های کارهای پژوهشی و تحقیقاتی برای توسعه ماهیگیری توسط مرکز علوم و تکنولوژی وابسته به هیأت وزیران جمهوری ازبکستان مشخص می گردد.
در ازبکستان چند مؤسسه پژوهشی، تحقیقات علمی در زمینه شیلات وجود دارد که عبارتند از:
- مرکز پژوهشهای علمی و مطالعات در امور توسعه ماهیگیری وابسته به مرکز علمی و تولیدی کشاورزی جمهوری ازبکستان
- آزمایشگاه اختیولوژی (مطالعات آبزیان) و هیدروبیولوژی وابسته به انستیتوی جانور شناسی آکادمی علوم جمهوری ازبکستان
- دپارتمان اکولوزی دانشگاه ملی جمهوری ازبکستان
از میان انستیتوهای پژوهشی علمی، فقط مرکز علمی و مطالعاتی توسعه شیلات ازبکستان در منطقه ینگی یول چند استخرآزمایش دارد. ثبت آزمایش ها، ترویج تکنولوژی های بدست آمده از طریق چاپ مقاله ها، جزوه های متدولوژی از طریق وزارت کشاورزی و منابع آب ازبکستان صورت می پذیرد.
● تجزیه و تحلیل توسعه آینده شیلات
۱) اطلاعات کلی
جمعیت جمهوری ازبکستان ۲۶ میلیون نفر است. طبق آمار ۴۹ درصد آن زنان هستند و ۵۱ درصد آن را مردان تشکیل می دهند. طبق اعلام پزشکان هر فرد می بایست سالانه ۱۲ – ۱۰ کیلو ماهی مصرف نمیاد. ولی مصرف سرانه ازبکستان عملا حدود یک کیلو می باشد. جمهوری ازبکستان بدلیل افزایش تقاضا برای محصول ماهی مجبور است میزان واردات محصول ماهی به کشور را افزایش دهد. (ماهی کنسرو شده و تون ماهی)
۲) محصول شیلات، انواع و ارزش آن
سهم محصول ماهی در تولید ناخالص ملی کشور نسبتا پائین است. مصرف محصول ماهی در مقایسه با سایر منابع آلبومین ها بالا نیست. در ازبکستان تولید محصول دریائی وحود ندارد. با توجه به اینکه در ازبکستان انواع سبزیجات و نباتات غنی با ویتامین ها وجود دارد، ضرورتی در مصرف محصول دریائی وجود ندارد. صنعت تولید اقلام غیر خوردنی دریایی و آبزی به شکل پرورش ماهی های تزئینی توسط اشخاص حقیقی عده محدودی بچشم می خورد. شرکت های مخصوص مشغول پرورش اقلام غیر غذایی شیلات در ازبکستان وجود ندارد. سازش دادن انوع جدید ماهی ها با محیط زیست ازبکستان طی ده سال اخیر صورت نمی پذیرد.
۳) محیط زیست اطراف و منابع
در ازبکستان فقط یک کارخانه تولید خوراک ماهی به شکل گرانول در منطقه چناز استان تاشکند وجود دارد. بدلیل قیمت بالا و فقدان برخی از انواع ترکیبات غذایی برای تولید خوراک ماهی، تولید آن کاهش می یابد و قیمت آن در بازار عمده فروشی بالا می رود. عدموجود موادی مانند کنجاله، سویا، ویتامین های افزودنی با کیفیت، خوراک های ماهی با معیارهای تعیین شده مطابقت ندارد و مصرف بیش از حد خوراک ماهی با توجه به کاهش ارزش خوراکی آن، کاهش سرعت رشد ماهی را به دنبال داشته است. (ضمیمه شماره ۶).
خوراک ماهی وارد نمی شود. ضایعات ماهی برای پرورش ماهی قزل آلا در شرکت پرورش ماهی قزل آلا در منطقه باستانلیق استان تاشکند بکار می رود (حدودا ۵۰- ۴۰ تن). پودر ماهی را برای طیور بکار می برند. بر اثر امراض در دو سال اخیر فقط ۱۰ تن ضایعات تولید می شود.
۴) اثر اجتماعی، اشتغال و رفع بیکاری
بطور کلی در صنعت ماهیگیری بیش از ۲۷ شرکت با مالکیت متفاوت فعالیت می کنند. گرایش از شرکت های بزرگ با کنترل کم به شرکت های کوچک با مدیریت خوب است (ضمیمه شماره ۷). توسعه شرکت های کوچک ماهیگیری باعث ایجاد فرصت های کاری در میان ساکنین مقیم در اطراف استخرهای ماهی می شود. اکثر شاغلان به حرفه ماهیگیری، پرورش، تبدیل و سایر انواع آن را مردان (بیش از ۹۵ درصد) تشکیل می دهند. میانگین حقوق ماهیانه افراد مشغول در ماهیگیری ۵۰ الی ۷۰ دلار می باشد.
۵) قیمت انواع ماهی
▪ قیمت های بازار ماهی صید شده به نسبت عرضه و تقاضا در روز فروش بستگی دارد.
▪ قیمت محصول ماهی در بازارهای استان تاشکند از ماه سپتامبر تا ماه آوریل بابت یک کیلو به شرح ذیل بوده است. (به دلار)
▪ کپور ۵/۱- ۱
▪ ماهی صوف ۵/۱- ۵/۱
▪ ماهی اسبله ۲- ۵/۱
▪ وابله ۵/۰- ۳/۰
▪ Hupophtalmichtys morilix ۲/۱- ۱
▪ قیمت ماهی های استخرهای پرورش ماهی
▪ ماهی سفید ۱- ۷/۰
▪ ماهی Crap ۵/۱- ۱
گاهی اوقات قیمتها با توجه به نوع ماهی تا ۲ دلار نیز می رسد.
۶) اقتصاد و تجارت
با توجه به نیاز مبرم در کشور، ماهی و محصولات آن صادر نمی شود. بطور کلی با هزینه یک دلار در این زمینه می توان ۵/۱ دلار بدست آورد. سود ۵/۰ دلار است. سهم صنعت ماهیگیری در تولید ناخالص داخلی در سال ۲۰۰۴، ۰۰۲/۰ درصد را تشکیل داد.
قیمت تمام شده آن ۶۵- ۶۰ درصد قیمت فروش را تشکیل می دهد.
۷) مؤسسات شیلات
بطور کلی مؤسسات ماهیگیری زیر مجموعه هایی برای عرضه ماهی دارند. معمولا مؤسسات ماهیگیری صنایع تبدیلی را نیز دارند. مؤسسات ماهیگیری می توانند به عضویت اتاق بازرگانی و صنایع، اتحادیه صاحبان شرکت ها و غیره در آیند. علاوه بر آن با اجازه وزارت کشاورزی و منابع آب ازبکستان می تواند به واحدهای مهم دولتی کمک نماید. اتحادیه یا تشکیلاتی که همه شرکت های ماهیگیری را متحد بسازد وجود ندارد. به صنعت ماهیگیری توجه کمتری می شود. طی ۱۰ سال اخیر در جهت توسعه و تعیین اصلاحات اقتصادی در شیلات مصوبه های دولتی اتخاذ گردیده است. شرکت های ماهیگیری مالیات بندی می شوند. در این ارتباط مزایای معین دارند و با تولید کنندگان کالاهای کشاورزی در یک رده قرار می گیرند.

مرتضی مهران پور

منبع : پایگاه اطلاع رسانی شیلات ایران