ضرورت های مدیریت صید کوسه ماهیان

اجداد كوسه ماهیان در ۴۵۰ میلیون سال قبل می‌زیسته‌اند‏.این ماهیان دارای تنوع گونه‌ای زیادی بوده و از نظر اندازه نیز بعضی از آنها ۸ بار از انسان بزرگتر بوده و یا در كف دست هم جای می‌گیرند.كوسه‌ها از ذخایر پر ارزش آبزی هستند كه از گذشته نه چندان دور بیشتر به خاطر بهره برداری كنترل نشده بشر به لحاظ استفاده از گوشت، روغن سرشار از ویتامین، باله‌ها، پوست و دندانها و به دلیل ذهنیت غلط، شناخت نادرست و وحشت بی مورد كه از این حیوان وجود داشته مورد هجوم بی رحمانه بشر قرار گرفته‌اند .اكثر مردم تصور می‌كنند كه همه كوسه‌ها مانند كوسه سفید خطرناكند و یا این كه كوسه حیوان بزرگ ودرنده ای است كه با دندانهای تیز به طور مداوم، در پی شكار انسان می‌باشد. این تفكر و القائات غلط، هجوم به سوی ذخایر كوسه را شدت بخشیده به طوری كه ذخایر بعضی از گونه‌ها دچار خطرات جدی شده است. به عنوان مثال، به خاطر نبودن مدیریت منسجم، جمعیت كوسه‌ها،به یكباره رو به كاهش نهاده‌اند،به طوری كه تخمین زده می‌شود كه تقریبا ۹۰ درصد از صید كوسه در قرن بیستم افت كرده است.صادرات جهانی باله كوسه از سال ۱۹۸۰ تاكنون چند برابر شده است. افزایش سریع صید این گونه در ابتدا به خاطر تقاضای زیاد برای باله‌های آن بوده ولی بعدا به خاطر گوشت و غضروفشان به شدت مورد بهره‌برداری قرار گرفته‌اند.ماهیان پلاژیك بزرگ نظیر كوسه‌ها، تون‌ها، اره ماهی‌ها و مارلین‌ها نقش عمده‌ای در ساختار و تنظیم عملكرد جمعیت گونه های دریایی دارند.كاهش ذخایر كوسه در سطح جهانی باعث گردید كه انجمن‌های بین‌المللی حفظ و بقای حیات وحش و سایر انجمن‌های مرتبط با این پدیده در این مورد تدابیری اندیشیده و ضمن نظارت بر مدیریت صید كوسه برنامه‌های اصلاحی تدوین نمایند. انجمن‌هایی مانند CITES (كه ۱۳۰ كشور جهان عضوآن هستند، ۱۹۹۵،۵،‌Shark news ۳ ) و یا اتحادیه حیات وحش اقیانوس ocean wildlife campaign در آمریكا و یا طرح مدیریت كوسه اقیانوس اطلس در كانادا، یاانجمن اروپایی ماهیان غضروفی و IUCN،۱۹۹۵)TRAFFIC،۵،shark news ۴ ( ازآن جمله اند.با این حال عدم اطلاعات دقیق از میزان صید و تنوع گونه‌ای و زیست‌شناسی كوسه‌ها باعث شده كه تصویر روشنی از وضعیت‌ ذخایر كوسه دراكثر مناطق جهان و به ویژه آبهای ایران وجود نداشته باشد.بیش از۲۰هزار گونه ماهی استخوانی در دنیا وجود دارند، در حالی كه فقط ۳۵۰ گونه یا به قولی دیگر ۴۰۰ گونه كوسه در دنیا موجود است.روش‌های متداول صید كوسه ماهیان در دنیادر اكثر روش‌ها كوسه ماهیان به عنوان صید ضمنی محسوب می‌گردند نه یك صید هدف. هرچند كه در حال حاضر به دلیل تقاضای زیاد بازار مصرف، در بعضی از كشورها كوسه‌ها را به عنوان صید هدف صید می‌نمایند و پوست، گوشت و باله‌های آنها را در جهت مصارف مختلف صنعتی وپزشكی مورد استفاده قرار می‌دهند.با این وصف در بعضی از كشورها از جمله ژاپن وكوبا كوسه ماهیان به عنوان هدف صید می گردند ودر استحصال آنها روش صید رشته قلاب(Long line ) به عنوان ابزار تخصصی استفاده می گردد.البته در روش صید ترال كه در سایر كشورها رواج دارد نیز كوسه به صورت ضمنی صید می گردد.همچنین در ایران روشهای صید ترال،گوشگیر،قلاب توسط صیادان بكار گرفته می شود كه در این تورها نیز این گونه با درصد های مختلف (بسته به نوع تور)به صورت ضمنی مشاهده می گردد.
پراكنش كوسه ماهیان در جهان
طبق بررسی به عمل آمده و همچنین تحقیقات صورت پذیرفته از سوی FAO كوسه ماهیان با توجه به تنوع گونه‌ای و قابلیت حركتی آنها ، از سطح تا عمق آب دریاها و اقیانوسها و در اكثر نواحی زیست می‌كنند. طبق ترجمه كتاب FAO پراكنش كوسه ماهیان به شرح زیر عنوان گردیده است.
•محدوده ناحیه شرقی و شمالی خلیج فارس تا قسمت جنوبی هند تا سریلانكا
•شرق اقیانوس هند و اقیانوس آرام غربی و از شرق به تایلند، چین، جاوه و برونئی
•مناطق قاره‌ای و آبهای ساحلی – جزیره‌ای
در منطقه شرقی و شمالی خلیج فارس و در آبهای ایران گونه غالب موجود بر اساس آنچه كه ساحل آوری می شود،كوسه چانه سفید(oncharhinus dussumieri ) است.گونه كوسه چانه سفید Carcharhinus dussumieriغالب صید استحصالی شناورهای صیادی در آبهای جنوب همین گونه است .كوسه‌ای كوچك با بدن قوی و نیرومند است. پوزه كاملا دراز و وسیع و كوه مانند می‌باشد كه طول آن معمولا كوتاهتر از عرض دهان ولی تقریبا مساوی با فضای بین دو بینی است .اسپیراكل وجود ندارد. باله سینه‌ای كوتاه و كمی خمیده و نوك آن باریك و زاویه‌دار است . برجستگی بین دو باله پشتی موجودوبعضاوجودندارد.حداكثرطول آن به یك متر می‌رسد . باله چرب و روغن جگر آن بسیار با ارزش است(ترجمه از كتاب FAO ). تعداد بچه‌ها در هر بار زاد آوری به یك تا چهار عدد می‌رسد. اندازه نوزادان در زمان تولد حداكثر تا ۴۰ سانتی متر می‌باشد. در ضمن برای انسان هم خطرناك نیست.گونه مشابه:گونه carcharhinus sealei تنها گونه مشابه در ایران است . با این تفاوت كه پوزه معمولا باریكتر، لبه برجستگی‌های جانبی دندانهای فك بالا صاف، اولین باله پشتی و باله‌های سینه‌ای هلالی و لبه عقبی اولین باله پشتی عمیقا مقعر است
مناطق عمده صیادی و زمان صید كوسه ماهیان
در هر چهار استان جنوبی كشور صید كوسه مشاهده می‌گردد البته باید یادآور شد كه در برخی مناطق علی الخصوص سیستان و بلوچستان صید كوسه مخصوصا به خاطر فروش باله آن به كشور پاكستان با یك روند صعودی مواجه بوده كه خود زنگ خطری را برای اكوسیستم آبی و شیلات به صدا در آورده است.
مناطق عمده صیادی و زمان صید كوسه ماهیان
بنا به تحقیقات به عمل آمده كوسه ماهیان در اكثر ماه های سال دارای قدرت باروری و تولیدمثل هستند. بنابراین بنا به بررسی های صورت گرفته،زمان تخمریزی وصید این گونه نزدیك بوده و معمولا از دی ماه تا شهریور سال آینده متغیر است.
ممنوعیت صید كوسه ماهیان
با توجه به توضیحات ذكر شده پروژه‌ها، تحقیقات و بررسی‌های مختلفی در راستای حفظ و بازسازی ذخایر كوسه ماهیان با همكاری سازمان شیلات و موسسه تحقیقات شیلات انجام گرفته است و با توجه به نتایج به دست آمده متفق القول بر این باورند كه ذخایر این گونه با ارزش شدیدا مورد تهدید واقع شده و این گونه با اهمیت كه نقش بسیار حیاتی در اكوسیستم‌های دریایی را ایفا می‌كند درحال منقرض شدن است.
لذا با توجه به حساسیت‌های به وجود آمده چند سالی است شیلات در جهت قانونمند شدن صید و صیادی و همچنین اعمال یك مدیریت صید بهینه ممنوعیت صید كوسه ماهیان را اجرا نموده است كه معمولا در شش ماهه اول هر سال این ممنوعیت را اعمال می‌نماید. لذا تاكنون این اعمال ممنوعیت نتوانسته از صید بی رویه آنها جلوگیری نماید كه خود دلایل مختلفی دارد:
-اول این كه ابزار كنترلی دقیق و همچنین امكانات لازم در جهت جلوگیری از صید در فصول ممنوعه موجود نیست.
-از طرفی به دلیل این كه كوسه ماهیان از سطح تا عمق آب زیست می‌كنند به عنوان صید ضمنی در تورهای صیادی گرفتار می‌شوند.در هر چهار استان صید كوسه ماهیان به عنوان یك صید ضمنی محسوب گشته نه یك صید هدف. البته باید تاكید نماییم كه صید ضمنی كوسه ماهیان بسیار بالا بوده كه خود حساسیت موضوع را بیش از پیش نمایان می‌سازد.
تورهایی كه كوسه ماهیان با آن در صید سنتی صید می‌شوند عموما تورهای گوشگیر هووری بوده است كه برای صید تون ماهیان استفاده می‌گردد . در روش صید ترال كه توسط كشتی‌های ترالر در فصول صید میگو و ماهی انجام می‌گیرد نیز كوسه ماهیان در اندازه های مختلف صید می گردند. البته بعضی از تورهای میش ماهی، تور شیری، سنگسری، صبوری و حلوایی نیز به صورت پراكنده كوسه ماهیان و البته به عنوان صید ضمنی مشاهده می‌گردند و سایر موارد كه در جدول درج گردیده است.در ضمن در اكثر شناورهای صیادی صید كوسه ماهیان به صورت یك كار روتین در آمده است و صیادان بعد از صید باله ها را جدا نموده وگوشت آنها را نیز برای عرضه به بازار به عاملان خرید به فروش می رسانند.البته لازم به توضیح است كه عموم كوسه های استحصالی بارور بوده و دارای جنین هستند كه متاسفانه عملا از گردونه اكوسیستم های آبی خارج می شوند. بنابراین تهدید جمعیت آنها با جدیت بیشتری باید دنبال شود.
ارزیابی ذخایر كوسه ماهیان (گونه كوسه چانه سفید carcharhinus dussumieri )
طبق بررسی‌ها و تحقیقات سالهای گذشته، تاكنون ارقام مختلفی به عنوان وزن توده زنده كوسه ماهیان ذكر شده است .یادآوری می شود بیشتر تراكم كوسه ماهیان در مناطق با عمق ۳۰ متر بوده و با كاهش عمق آب از تراكم آنها كاسته می‌شود از طرفی بیشترین فراوانی در رده‌های طولی ۵۶-۵۲ و ۶۷-۶۳ سانتی متر بوده، همچنین میانگین طولی كوسه چانه سفید ۴ /۶۵ سانتی متر بوده ولی درطول‌های ۴۷- ۸۹ سانتی متر نیز است.بررسی‌هایی كه در سال‌های گذشته اكنون انجام گرفته وزن توده زنده كوسه ماهیان را متفاوت اعلام نموده‌اند كه برای روشن شدن موضوع به چند پروژه انجام شده زیراشاره می شود:
- در سال ۱۳۷۶ در راستای پروژه مساحت جاروب شده موسسه تحقیقات وزن توده زنده گونه كوسه چانه سفید ۲۰۱ تن برآورده گردیده است.
- طبق یك بررسی دیگر وزن زی توده این گونه ۲۳۴ تن بوده (خورشیدیان و نیامیمندی ۱۳۷۶)
- در سال ۱۳۸۲ نیز وزن توده زنده ۴۳۰ تن تخمین زده شد.
ذخایر سایر گونه‌ها نیز ۳۳۰ تن برآورده شده (نیامیمندی ۱۳۸۱) و بررسی‌های دیگر ارقام و اعداد مختلفی را نشان می دهد.
- در سال ۶۶- ۶۵ سازمان خوار وبار جهانیFAO میزان قابل برداشت كوسه ماهیان از كل آبهای خلیج فارس را ۷۰۰۰ تن اعلام كرده بود كه این رقم در آن زمان منطقی‌تر به نظر می رسید.در ضمن باید تاكید گردد كه میزان كل صید كوسه ماهیان در سال ۸۲ حدود ۱۱ هزار تن بوده است.
تجزیه و تحلیل
با توجه به اطلاعات موجود مشاهده می شودكه در مجموع سه ماه اول و سه ماهه آخرسال بیشترین صید را داریم و استان هرمزگان بیشترین میزان و بوشهر كمترین میزان صید را دارا هستند.نكته مهمی كه از آمار هفت ساله اخیر در چهار استان جنوبی بر می آید ثابت ماندن میزان كل صید این گونه است كه با توجه به تجزیه وتحلیل های آماری و شاخص های ارزیابی ذخایر، بحرانی بودن وضعیت ذخیره كوسه ماهیان را نشان می دهدكه خود اتخاذ تمهیداتی برای بازسازی ذخیره را الزامی می كند.
ضرورت‌های تدوین برنامه جامع مدیریت صید كوسه ماهیان
با توجه به با ارزش بودن ذخایر این گونه از آبزی و صید بی رویه آنها جا دارد تمهیدات بیشتری را در جهت مدیریت صید آن‌ها اعمال نماییم.
- در جهت هماهنگ شدن با دستور العمل، آیین نامه‌ها و سایر قوانین موجود در سطوح فرامنطقه‌ای و اهمیت به قوانین و مقررات بین‌المللی دریاها و اقیانوس‌ها و رعایت مقررات سازمان‌های حافظ محیط زیست در خصوص آبزیان حفاظت شده از جمله كوسه، لاك‌پشت و وال نیاز به انجام یك برنامه مدون- با توجه به خصوصیت های جغرافیایی و اكولوژیكی خلیج فارس و دریای عمان – و هم سو با مقررات و موازین جهانی داریم.
- در همین راستا برای قاچاق باله كوسه ماهیان به كشورهای همسایه نیز باید تمهیداتی اندیشیده شود.
- لزوم تدوین و اجرای یك برنامه منظم ودقیق مدیریت صیدی برای حفظ و بازسازی ذخایر كوسه ماهیان با توجه به نقش آنها در جهت حفظ و پایداری اكوسیستم‌های آبی .
- با توجه به هم آوری بسیار پایین ۲ تا ۱۶ عدد بر حسب گونه(سرچكشی ۱۶عدد،چانه سفید ۴ عدد)،عمر طولانی این گونه ها نسبت به سایر آبزیان خلیج فارس و دریای عمان و این كه در تمامی ماههای سال دارای قدرت تولید مثلی و زاد آوری هستند، اهمیت حفظ ذخایر و همچنین دشواری بازسازی ذخیره آن ها نمایان تر می شود.در ضمن بایداذعان كرد كه ممنوعیت‌های اعمال شده در طی سال‌های گذشته نتایج قابل قبولی را در بر نداشته است بنابراین در پیش گرفتن تدابیر جدید، جدی و قابل اجرا در شرایط خاص آبی- اقلیمی و اجتماعی صیادی ایران به شدت احساس می شود كه در بخش پیشنهادهابه برخی از آنها اشاره می شود.
پیشنهادها
- اجرای طرح های تحقیقاتی مدیریت صیدی با هدف تدوین الگو های جدید كنترل زمانی،مكانی و ابزاری صید
- اجرای طرح زیست سنجی دراز مدت گونه های شاخص به همراه جمع آوری دقیق ترآمار صید همان گونه ها
- اجرای پروژه های ارزیابی ذخایرگونه های غالب ایران در خلیج فارس و دریای عمان در صورت لزوم
- ممنوعیت كلی صید گونه های آبزی طی یك دوره زمانی خاص در صید گاه های همگن با توجه به شرایط صید چند گونه ای و عمق كم اكثر صید گاه ها
- توجه بیشتر به برنامه های آموزشی و ترویجی اهمیت كوسه ماهیان در پایداری اكوسیستم های آبی و جلب مشاركت بدنه صیادی در مرحله اجرا
- اطلاع رسانی و افزایش آگاهی صیادان و گروه های بهره برداردر خصوص اهمیت حفظ كوسه ماهیان و نقش آنها در تعامل اكوسیستم های آبی
- حضور پررنگ یگان حفاظت منابع آبزیان در صیدگاه ها
یادآوری می شود تعدادی از پیشنهادهای فوق قبلا توسط بخش امور صید شیلات در استان های ساحلی به اجرا در آمده و تعدادی نیز در حال بررسی و تدوین است.اما برای گرفتن نتیجه مطلوب باید مجموعه منسجم و موثری از تدابیر فوق با عزم جدی وهماهنگی و همكاری سایر سازمان های ذیربط در مناطق جنوبی به اجرا در آید.
جواد مهدوی روشن كارشناس امور صید ابهای چنوب
منابع
-بررسی زیستی كوسه ماهیان غالب در صید منطقه هرمزگان(كوسه چانه سفید، باله سیاه و چاك لب) هدایت اسدی ۱۳۷۵
-Sharks of the world (FAO ۲۰۰۱) P.۲۴۷,۲۴۸

منبع : پایگاه اطلاع رسانی شیلات ایران