سیستم عرضه زنده ماهی (مزایا, معایب,‌چشم‌انداز سرمایه‌گذاری)

با توجه به نیاز روزافزون و تقاضای زیاد مردم برای آبزیان, مدت زمان طولانی نیست كه عرضه ماهی زنده رونق گرفته است. اولین جایگاه عرضه زنده ماهی پرورشی بطور عمده و مركزی توسط برادران كردی در سال ۱۳۷۸ در استان مازندران تأسیس شده كه بدین طریق بعنوان مركز پخش ماهیان زنده (گرمابی و سردآبی) عمل می‌كرد. در حال حاضر فعالیت آنها به استان گیلان نیز كشیده شده, از طرفی در چند سال اخیر مراكز بسیار زیاد دیگری در این خصوص, فعالیت‌شان را شروع كرده‌اند. با توجه به اینكه مجموع تولید ماهیان گرمابی و سردآبی پرورشی در كشور در سال ۱۳۸۳, رقمی حدود ۹۵۴۰۰ تن بوده, بنظر می‌رسد حدود ۶ـ۵ درصد آن به صورت زنده به دست مصرف‌كننده می‌رسد. لذا با توجه به روند افزایشی تولید ماهیان پرورشی, می‌توان گفت كه افزایش ظرفیت عرضه زنده تا چند سال آینده امكان‌پذیر است.عرضه زنده ماهی در كشور كرهٔ جنوبی براساس تقاضای بسیار زیاد مردم, رشد چشمگیری داشته, كه گونه‌های پرورشی عمده آن نظیر كفشك‌ ماهی زیتونی, عقرب‌ماهی, سیستم دریایی, سوف دریایی, كفشك دم زرد, میگوهای ریز و درشت, لابستر بصورت زنده به عمده‌فروشی‌ها, هتل‌ها, و رستورانهای درجه یك ژاپنی جهت تهیه غذاهایی مثل ساشیمی و سوشی فروخته می‌شود كه ارزش دلاری آن رقمی حدود ۱۰۳ میلیون دلار در سال ۲۰۰۲ بود. عرضه‌كنندگان آبزیان زنده كانادایی در بازارهای كره موفقیت چشمگیری داشتند. در حال حاضر صادرات خرچنگ دراز آب شیرین بصورت زنده به اروپا بخشی از صادرات آبزیان كشورمان را بخود اختصاص می‌دهد.هدف از طراحی و ترویج سیستم عرضه زنده آبزیان, عرضه ماهی زنده و تازه, بالا بردن سرانه مصرف, حفظ كیفیت گوشت آبزیان, ایجاد اشتغال در بخش خصوصی و بكارگیری نیروهای متخصص و ... می باشد.
مزایای سیستم عرضه زنده:
۱ـ امكان عرضه محصول تازه و با كیفیت با رعایت تناسب تعویض آب
۲ـ هزینه پایین ساخت سیستم و قابلیت حمل و نقل آسان آن
۳ـ قابلیت فروش و عرضه ماهی زنده در تمام فصول سال و تمامی نقاط كشور با استفاد هاز تجهیزات تنظیم كنندهٔ دمایی
۴ـ سودآوری بیشتر به لحاظ عرضه محصول تازه با قیمت بالاتر
۵ـ تنوع در سیستم‌های عرضه
در سیستم عرضه زنده ماهی رابطه مستقیمی بین مدت زمان نگهداری ماهی و كیفیت گوشت وجود دارد. بدین معنی كه هر چه مدت زمان نگهداری ماهی در این سیستم بیشتر شود، در برخی موارد ، بدلیل محدویت تعویض آب و یا تعویض كم آب ، اكثر فاكتورهای كیفی آب در اثر دفع ادرار ، مدفوع و سایر ترشحات آبششی (تركیبات از ته), دستخوش تغییر شده, كه از یك طرف عامل ایجاد استرس بوده و از طرف دیگر سبب تجمع تركیبات از ته از جمله آمونیاك در گوشت ماهی خواهد شد.آمونیاك ماده بسیار سمی است.بنابر این لازم است ضمن توجه به مزایای آن ،به این مهم نیز توجه شود.
اجزاء سیستم عرضه زنده
۱ـ مخزن یا محل نگهداری ماهی:
مخزن یا محل نگهداری ماهی شرایط خاص خودش را دارا بوده و حجم آن بسته به میزان نیاز متفاوت و از ۲۰۰ لیتر تا ۵ هزار لیتر می‌تواند متغیر باشد. در هنگام ساخت آن بایستی سعی شو دكه فضای مرده آن حداقل بوده, تا ا زیك طرف محیط مناسبی برای رشد قارچها و باكتریها ایجاد نشود و از طرف دیگر, شستشوی آن آسان باشد همچنین منفذ خروجی بایستی در پایین‌تر نقطه آن قرار داشته باشد. این مخازن می‌تواند ثابت یا متحرك ساخته شوند. جنس این مخازن بایستی از موادی ساخته شو دكه حداقل قابلیت حلالیت با آب داشته باشد. در نوع متحرك آن, جنس آن می‌تواند از پلاستیك, فایبرگلاس و یا حتی شیشه ساخته شود. اگر چنانچه قرار است فلزی باشد ترجیحاً از استیل یا آلومینیم استفاده شود. در نوع مخازن ثابت, علاوه بر مواد بالا, می‌توان از بتون و یا تركیبی از آجر، قیرگونی و سنگ استفاده كرد. ضخامت دیوارهٔ بتونی می‌تواند بین ۳۰ـ۱۰ سانتی‌متر متغیر باشد, ولی به لحاظ تبادلات حرارتی كمتر این مخازن با محیط اطراف , سعی می‌كنند بخشی از مخازن در داخل زمین قرار گیرد.رنگ داخل مخازن بایستی روشن باشد تا تغییر رنگ آب و تجمع مواد زائد براحتی قابل تشخیص باشد. تجربه نشان داده كه برای نگهداری ۵۰ كیلوگرم ماهی قزل‌آلا, بدون تعویض آب و تجهیزات پالایش به مدت ۲۴ ساعت , یك متر مكعب كافی است.بنابراین, نداشتن فضای مرده و زوایای تند در محل اتصال دیوارهای مخزن, نصب شیر و دریچه‌های تخلیه آب در كف مخزن, تعبیه محل‌هایی برای نصب پمپ هوا و آب, نصب لوله هوادهی در كف مخزن جهت آسانی خروج گازهای سمی و جلوگیری از تجمع آنها, از نكاتی هستند كه بایستی در زمان ساخت مخزن در نظر گرفته شود. گاهی اوقات جهت اكسیژن‌رسانی بهتر, ورودی آب رابصورت فواره‌ای در بالای مخزن, طراحی می‌كنند.
۲ـ پمپ‌ها و لوله‌های انتقال آب و هوادهی
نوع و ظرفیت پمپ مورد استفاده در سیستم عرضه زنده, بسته به حجم آب و هوای موردنیاز برای بیوماس زنده, انتخاب می‌شود. پمپ‌های آب بایستی قابلیت تأمین فشار لازم در لوله‌های انتقال آب و ایجاد فواره‌های لازم مثلاً جهت اكسیژن رسانی بهتر , داشته باشند. در صورتیكه سیستم عرضه زنده به سازه‌های تصفیه فیزیكی, شیمیایی و یا شاید زیستی مجهز باشند, پمپ‌هایی برای انتقال آب موجود در این سازه‌ها و برگشت آب تصفیه‌شده به مخزن نگهداری ماهی لازم است. در سیستم‌های بدون سازه‌های تصفیه, نیز وجود پمپ آب ضروری است. گاهی اوقات به منظور هوادهی بهتر, تعدادی پمپ‌های هوادهی در كف حوضچه ها یا مخازن نصب میكنند.بهتر است كه جنس پمپ های مورد استفاده در چرخش آب, غیرفلزی باشد به عبارتی لایه‌ داخلی پمپ از پلاستیك یا مشتقات آن ساخته شود.لوله‌های انتقال آب, هوادهی و همچنین شیرآلات از دیگر تجهیزات سیستم هستند كه بایستی به جنس آنها توجه شود.حال چنانچه بخواهیم سیستم عرضه زنده ماهی را مجهز كرده و با دید علمی به آن نگاه كنیم, بایستی از ادوات و تجهیزات دیگری نظیر ادوات تصفیه و پالایش آب و میكروفیلتر استفاده كنیم, كه هزینه تولید را افزایش داده ولی كیفیت محصول بسیار بهتر خواهد بود.۳ـ فیلترها
ـ تصفیه فیزیكی: در مدت زمان كوتاهی پس از اضافه كردن ماهی به مخزن نگهداری ماهی, مواد معلق زیاد ناشی از ضایعات تغذیه‌ای, مدفوع و ... در مخزن قابل رویت خواهد بود, كه سریعاً رنگ آب را تیره كرده و از طرف دیگر بار آلودگی را زیاد می‌كند. در این هنگام می‌توان با بكارگیری میكروفیلتر, ذرات معلق را جمع‌آوری و از سیستم خارج كرد, كه این امر یا بطور دستی انجام گرفته و یا بصورت مكانیكی قابل انجام است. تمیز كردن میكروفیلتر از ذرات معلق بوسیله پس‌شویی یا backwash نیز می‌تواند صورت گیرد.
ـ تصفیه شیمیایی:
همانظور كه بیان شد مدت زمان كوتاهی پس از بارگیری مخزن, نه تنها ضایعات مواد غذایی و مدفوع در آب افزایش می‌یابد بلكه تركیبات نیتروژنه آب, كم‌كم افزایش می‌یابد, از گروه تركیبات از ته, آمونیاك بسیار مهم بوده و حلالیت آن در آب بسیار بالاست همچنین بشدت متأثر از دو فاكتور درجه حرارت و PH آب است. آمونیاك در آب دارای رابطهٔ تعادلی می‌باشد. هر چه درجه حرارت و PH آب بالاتر می‌روند, واكنش در جهت تولید آمونیاك سمی حركت كرده, و وضعیت را به یك حالت بحرانی تبدیل خواهد كرد. آمونیاك بوسیله هواددهی هم از آب خارج نخواهد شد و یا بسیار كم است.ماده سمی دیگر نیتریت یا بوده, كه چنانچه میزان آن از حدی بالاتر رود, قابلیت حمل اكسیژن توسط هموگلوبین را كاهش می‌دهد,و متعاقب آن بیماری خون قهوه‌ای (یا خون شكلاتی) در ماهی را در پی خواهد داشت.در بخش تصفیه شیمیایی, تصور می‌رود كه موادی مثل زئولیت و كربن فعال, می‌تواند جهت حذف آمونیاك مؤثر باشد, ولی براساس تجربیات عملی, خلل و فرج زئولیت سریعاً بوسیله مواد معلق گرفته شده و از طرفی هم سریعاً اشباع می‌شود كه زیاد كاربردی نخواهد بود. كربن فعال هم بسیار هزینه‌بردار است. براساس مطالعات انجام گرفته, تكنولوژی اسمز معكوس می‌تواند كارساز باشد كه این تكنولوژی به دانش خاص خودش نیاز دارد.
ـ تصفیه زیستی یا بیوفیلتر : Biofilter
هزینه نگهداری تكنولوژی فیلترزیستی بالا بوده و از طرفی تغییرات دمایی می‌تواند مانع فعالیت‌های باكتریهای فعال شود.
۴ـ تجهیزات كنترلی دما:
در سیستم‌های عرضه زنده پیشرفته, با استفاده مكانیسم‌های كنترلی و سنسورهای حرارتی و كمپرسورها و ... درجه حرارت آب را براساس نیاز گونه در حال عرضه تنظیم می‌كنند. این سازه‌های تكمیلی این امكان را بوجود خواهد آورد كه در نقاط مختلف با شرایط آب و هوایی متفاوت می‌توان با استفاده از میزان كم ورودی آب, گونه‌های مختلف را عرضه كرد. البته در چنین سیستم‌هایی لازم است كه سازگان تصفیه آب به طور پیشرفته‌ای عمل كرده و فاكتورهای فیزیكوشیمیایی را تنظیم نماید.شایان ذكر است كه گونه‌های مختلف آبزیان, آستانهٔ تحمل خاصی در برابر فاكتورهای مختلف شیمیایی, حرارتی و ... دارند. بدین معنی كه عرضه زنده ماهیان گرمابی نسبت به قزل‌آلا, آسانتر است چون مقاومت‌شان در برابر تغییرات, بالاست. در صورتیكه ماهی قزل‌آلا در كوچكترین نوسان ناگهانی حرارتی و اكسیژنی آب تلف خواهد شد.
ـ تجهیزات جانبی:
ظرف كشتار ماهی: پس از برداشت ماهی از مخزن جهت جلوگیری از عرضه غیربهداشتی و همچنین اتمام مرحله جمود نعشی, لازم است از ظروف خاصی استفاده شود, در غیر اینصورت, ماهی صید شده, مدتها تقلا كرده تا بمیرد, كه نه تنها بسیار كثیف خواهد شد, بلكه در اثر ضرباتی كه به بافت گوشت وارد می‌شود, آن را بد رنگ خواهد نمود.جهت برداشت ماهی از مخزن, سعی شود از ساچوك استفاده شود.
سرمایه‌گذاری و توجیه اقتصادی
با توجه به اینكه این نوع روش عرضه ماهی, مدت زیادی نیست كه ابداع شده, ولی مشتریان زیادی دارد, بطوریكه بارها در بعضی از مراكز عرضه زنده, صف‌های طولانی خریداران مشاهده گردید.
بنابراین بنظر می‌رسد, این روند افزایشی ادامه داشته و همچنان بر افزایش سرانه مصرف, تأثیرگذار خواهد بود. ساخت سیستم‌های عرضه زنده, بسته به تجهیزات و ادوات بكار گرفته شده در آنها, هزینه‌های متفاوتی خواهند داشت. بطور كلی هزینه‌ها شامل:
ـ هزینه مصالح جهت ساخت مخازن بتونی در فرم ثابت
ـ هزینه خرید پمپ‌ها, لوله, نصب تجهیزات فیزیكی, شیمیایی و ...
ـ هزینه‌های مصرف آب, چنانچه از آب شهری استفاده شود.
ـ هزینه برق مصرفی
كل هزینه با توجه به نرخ بازار قابل محاسبه خواهد بود. هزینه طراحی, ساخت و نصب یك سیستم معمول عرضه زنده رقمی حدود ۳۵ میلیون تا ۴۰ میلیون ریال خواهد بود.
هزینه آب مصرفی بسته به میزان تعویض آب در طول روز قابل محاسبه است. هزینه برق مصرفی نیز براساس نیاز تعویض یا چرخش آب محاسبه می‌شود.

منبع : پایگاه اطلاع رسانی شیلات ایران