جنگ خاویار

در سایه طرح‌های بزرگ سدسازی، اکتشاف نفت و گاز و کشتی‌رانی دولت شوروی در مسیر رود ولگا و دریای خزر، همراه با سرازیر نمودن انبوهی از پسماندهای سمی و خطرناک شیمیایی به این دریا، حیات جانوری و گیاهی دریای خزر و به ویژه ماهیان خاویاری آن که از شهرتی جهانی برخوردار می‌باشد، در معرض انقراض کامل قرار گرفته است. نویسنده با اشاره به اینکه رودهای محل تخم‌ریزی ماهیان خاویاری به دلیل انجام پروژه‌های سدسازی، دیگر قابل استفاده نیست و باید از روش‌های مصنوعی تخم‌ریزی بهره‌گیری شود، معتقد است که به دلیل اجرای پروژه‌های مختلف نفتی، افزایش صید قاچاق، آلودگی گسترده آب، فقدان دولت‌های مقتدر و نظارت‌کننده، حاکمیت فقر، شکل‌گیری گروه‌های مافیایی و در نهایت، وجود فساد دولتی، تا چند سال آینده، دیگر هیچ خاویاری در این دریا قابل استحصال نخواهد بود. بدین ترتیب، تا چه زمانی آمریکایی‌ها می‌توانند با مصرف خاویار سیاه در سینی‌های نقره‌فام خود فخرفروشی کنند؟
در کمتر از ۷۰ سال، دولت کمونیست شوروی، ساکنان منطقه زرخیز اوراسیا را به ملتی تبدیل نمود که به گندم‌های اهدایی ایالات متحده و کمک‌های خارجی دولت‌های دیگر که در قالب پاهای مرغ یخ‌زده به آنها ارائه می‌شد، نیازمند بودند (روس‌ها از این پاهای مرغ به عنوان نوگی بوشا و یا پاهای جورج بوش پدر که این هدایا را برای آنان ارسال می‌کرد، یاد می‌کنند.)
تنها غذایی که شوروی گرسنه برای دشمنان سرمایه سالار خود تهیه می‌ کرد، غذایی لذیذ و عالی به نام خاویار بود. اما آیا لوکس‌ترین کالای تولید شده در روسیه، همچنان بر روی سینی‌های نقره‌فام میزهای غذای آمریکایی‌ها، وجود خواهد داشت؟ پاسخ این سؤال، احتمالاً منفی است.
خاویار سیاه روسیه (که در پاره‌ای موارد، خاکستری، قهوه‌ای و یا کهربایی نیز است) از ماهی‌های اوزون‌بورون به دست می‌آید که از ۳ میلیون سال پیش تاکنون در دریای خزر می‌زیسته‌اند. در آن زمان، ارتباط این دریای بزرگ با دریای سیاه، دریای مدیترانه و اقیانوس آتلانتیک قطع شد.
امروزه در اروپا، آسیا و آمریکای شمالی ۲۷ گونه مختلف از ماهی اوزون‌بورون زندگی می‌کند که تخم‌هایی به نام خاویار تولید می‌کنند. البته از دویست سال پیش، یک توافق جهانی به وجود آمد که براساس آن، خاویار دریای خزر، لذیذترین خاویار تولید شده در سراسر دنیا به شمار می‌رود. همچنین بهترین خاویارها هم از ماهی خاویاری بلوگا و در رتبه‌های بعدی، ماهی‌های سوروگا و اوکترا قرار دارند. در یکی از شگفت‌انگیزترین اتفاقات تاریخی بشریت، رژیم نوظهور کمونیست در سال‌های دهه بیست میلادی، انحصار استحصال این مرواریدهای سیاه را به یک فرد ثروتمند واگذار نمود. در شهر باستانی آستاراخان که در مسیر جاده کهن ابریشم قرار گرفته و آب رود ولگا به دلتای وسیعی در جوار دریای خزر می‌ریزد، یک شرکت وابسته به دولت اتحاد جماهیر شوروی با تجاری سازی روش‌های سنتی نمک زدن به تخم‌های خاویار، منبع ارزشمندی را برای درآمدهای ارزی دولت کرملین فراهم آورد.
بی‌تردید در تاریخ معاصر، هیچ دولتی این گونه بی‌رحمانه با منابع طبیعی خود رفتار ننموده و یا چشمان خود را بر روی نابودی محیط زیست طبیعی کشورش نبسته است. در طول دوره حکومت اتحاد جماهیر شوروی، رود ۲۳ هزار مایلی ولگا به یک کانال فاضلاب گسترده و عظیم تبدیل گردید که بیش از شصت میلیون انسان، پسماندهای خود را در آن می‌ریختند. بیش از ۳۰۰۰ کارخانه صنعتی نیز همه ساله بیش از یک میلیون متر مکعب از پسماندهای مایع آلوده به مواد مختلف سمی و شیمیایی تصفیه نشده خود را به دریای خزر سرازیر می کردند.
ماهی‌های اوزون‌بورون دریای خزر، ماهی‌هایی غضروفی هستند که زندگی آنها وابسته به آب رودهای ولگا و خزر می‌باشد. این ماهی‌ها عموماً در کف دریاها و رودها به دنبال موادغذایی می‌گردند. شکم صاف این گونه از آبزیان، هنگامی که در رودها حرکت می‌کنند، به کف بستر ساییده می‌شود و بینی‌های محکم آنان به دنبال مواد موجود می‌گردد. ماهی اوزون بورون برای حفاظت از خود در برابر شکارچیان، یک زائده مثلثی محکم و استخوانی در پشت خود دارند. هنگامی که ۴ زائده موجود در سر آنها، وجود یک ماده غذایی را احساس می‌کنند، دهان‌های بدون دندان خود را برای شکار کرم‌ها و لاروها و سخت‌پوستان و نرم‌تنان می‌گشایند. این ماهی‌ها پس از یک دوره ۶ تا ۱۲ساله زندگی در آب شور دریای خزر، برای تخم‌ریزی روانه رودهای سرازیر شده به این دریا می‌شوند. هر ماهی اوزون‌برون ماده تا ۲ میلیون تخم خود را در سرچشمه‌های این رودها باقی می‌گذارد. در حالی که رود پرآب ولگا در گذشته، محل تخم‌ریزی بیش از ۷۰ % ماهی‌های اوزون‌بورون بوده است و این ماهی‌ها تا یکصد مایل در طول آن پیش می‌رفتند، ساخت سد عظیم ولگاگراد (استالین‌گراد)، مهاجرت آنها را در این رود برای همیشه متوقف نمود.
در نتیجه، دولت شوروی برنامه‌ای را تدارک دید که براساس آن، تخم‌ریزی این ماهی‌ها به صورت پرورشی انجام می‌گردید. در حالی که دولتمردان کمونیست به صید بی‌رویه ماهی‌های ارزشمند در منابع طبیعی خود می‌پرداختند، شرکت دولتی استحصال خاویار، در آن دوره، کنترل و نظارت شدیدی را بر صید ماهی‌های اوزون‌بورون توسط قاچاقچیان و ماهی گیران غیرمجاز محلی اعمال می‌نمود. به دنبال سقوط نظام کمونیستی- با وجودی که این شرکت همچنان به فعالیت خود ادامه می‌داد- فروپاشی شوروی سابق، تبدیل آن به چندین کشور مختلف مجاور دریای خزر و از بین رفتن نظام قانونی و سیاسی متقدر حاکم، دیگر اهرم‌های پیشین برای جلوگیری از فعالیت‌های غیرمجاز افراد سودجو وجود نداشت. بدین ترتیب صدها شرکت صید ماهی‌های اوزون‌بورون تأسیس گردید که به دلیل سودآوری هنگفت فروش غیرقانونی خاویار در بازار سیاه کشورهای ثروتمند غربی، هزاران نفر از صیادان محلی، باندهای مافیایی و مسئولان فاسد دولتی را به سوی صید این ماهی‌های در معرض انقراض ترغیب نمود.
در این میان، صدها صیاد فقیر محلی هم، شبانه با روانه شدن به دریا، تورهای خود را در سراسر طول رودهای محل تخم‌ریزی اوزون‌بورون‌ها پهن می‌نمودند. از سوی دیگر، باندهای مسلح مافیایی با استفاده از قایق‌ها و کشتی‌های مجهز به دستگاه‌های پیشرفته ارتباطی، به زد و خوردهای مسلحانه با مأموران دولتی می‌پرداختند. هر چند بسیاری از دولتمردان فاسد هم با دریافت رشوه، عملاً چشمان خود را بر روی این اقدامات مخرب می‌بستند. همچنین در سراسر روسیه، مقامات دولتی مبارزه کننده با غارت غیرقانونی منابع طبیعی، با اقدامات خشونت‌بار گروه‌های مافیایی روبه‌رو می‌شوند. در پاییز سال گذشته، آدمکش‌های اجاره‌ای، یکی از فرمانداران منطقه‌ای را که از دسترس گروه‌های مافیایی به ذخایر آبزیان جلوگیری نموده بود، در یک سوءقصد به قتل رساندند.
در سال‌های اخیر، همه دولت‌های حاشیه دریای خزر، محدودیت‌هایی قانونی را برای صید ماهی و استحصال غیرقانونی این گونه‌ها تصویب نموده‌اند. اما به دلیل قیمت بالای خاویار، فقر مزمن موجود در این منطقه و وجود فساد دولتی، این محدودیت‌ها چندان با موفقیت روبه‌رو نبوده است. دفتر صندوق جهانی حیات‌وحش در روسیه تخمین می‌زند که ۸۰ % ماهی‌های اوزون‌بورون عرضه شده در بازارهای شهر مسکو، به بازار سیاه تعلق دارد. دولت روسیه به صورت رسمی ۲۵ میلیون دلار خاویار را به صورت قانونی در سال ۱۹۹۹ میلادی صادر نموده است. کارشناسان معتقدند که سهم تجارت غیرقانونی خاویار، ۱۰ برابر این رقم است. سازمان حمایت از حیات‌وحش و ماهی‌های ایالات متحده نیز چندی پیش اعلام نمود که بیش از نیمی از تجارت جهانی خاویار به صورت غیرقانونی انجام می‌گردد. در سال ۲۰۰۰ میلادی هم دولت ایالات متحده، دو واردکننده را به دلیل استفاده غیرمجاز از برچسب‌های روسی بر روی خاویارهای قاچاق شده، جریمه نمود. ایالات متحده همچنان به عنوان بزرگ‌ترین واردکننده خاویار در سراسر دنیا شناخته می‌ شود، اما عرضه این مرواریدهای سیاه به شدت در حال کاهش است. بدین ترتیب، با وجود ثابت ماندن تقاضا، قیمت یک اونس خاویار [معادل ۳۵/۲۸ گرم] بلوگا به ۸۰ دلار و یک اونس خاویارهای اوکترا و سوروگا نیز به ۶۰ و ۴۵ دلار رسیده است. فراموش نکنید که نسل ماهی‌های بلوگای تولیدکننده خاویار سیاه و اوکترا تقریباً در حال انقراض کامل می‌باشد. ائتلافی از گروه‌های محافظه‌کار بین‌المللی هم اخیراً مصرف خاویار سیاه را تحریم نموده‌اند.
به دلیل شرایط فاجعه‌آمیز ماهی‌های خاویاری دریای خزر، فعالان بازار در تجارت این محصول گران قیمت، تصمیم گرفته‌اند که از خاویارهای استحصال شده در سایر نقاط دنیا استفاده نمایند. امروزه در سراسر دنیا، کارآفرینان سرمایه‌گذاری‌های گسترده‌ای را در جهت ساخت استخرهای پرورش ماهی‌های خاویاری انجام داده‌اند، هر چند آنان برای بهبود بازاریابی محصولات خود از برچسب‌های خاویارهای روسی بهره می‌برند. در مناطق داکوتای شمالی و مونتانا نیز هم اینک سالانه ۳ تن خاویار به دست می‌آید. همچنین صاحبان این مزارع آموخته‌اند که چگونه خاویارهای موجود در بدن ماهی‌ها را بدون کشتن آنها از طریق سزارین و یا لوله‌هایی ویژه خارج کنند. به هرحال، آینده ماهی‌های خاویاری رود ولگا و دریای خزر، در ‌هاله‌ای از ابهام قرار دارد. از سوی دیگر، رود دریای خزر که در گذشته به عنوان منطقه‌ای پاک و سالم به شمار می‌رفت، امروزه در سایه استخراج نفت، کار گذاشتن لوله‌های عظیم انتقال نفت خام و حضور نفت‌کش‌هایی بزرگ که وظیفه عرضه نفت به کشورهای مشترک المنافع را برعهده دارند، با آینده‌ای مبهم روبه‌رو است. تا چه زمانی، ما آمریکایی‌ها می‌توانیم همچنان به مصرف خاویارهای سیاه دریای خزر فخرفروشی کنیم؟

محسن داوری
نویسنده : والاک کوفمن
منبع: www.OrionMagazine.org