نقش اعتبارات خرد در توسعه کارآفرینی

امروزه اکثر مردم کشورهای در حال توسعه از دسترسی به خدمات مالی چه در قالب تسهیلات و یا پس‌انداز محروم هستند و این پدیده موجب گرفتار شدن آنها در گرداب فقر گردیده است. به عبارت دیگر وقتی منابع مالی کافی برای سرمایه‌گذاری وجود نداشته باشد، نتیجه آن در قالب کاهش بهره‌وری تولید بروز می‌کند. در چنین شرایطی درآمد سرانه کاهش یافته و لذا پس‌انداز داخلی نیز افت پیدا می‌کند که در نتیجه مجدداً دور جدیدی از افت بهره‌وری تولید هویدا می‌شود.
عدم دسترسی کارآفرینان به نهادهای مالی در کشورهای در حال توسعه از طرف دیگر موجب محدود شدن شکل‌گیری کسب و کارهای جدید می‌شود که نتیجه آن در قالب‌ کاهش رشد اقتصادی بروز می‌کند. بدین ترتیب به‌نظر می‌رسد اعتبارات خرد راهی برای توانمندسازی فقرا است. هم‌چنین راهکاری مؤثر برای غلبه بر مشکلات فرایند توسعه اقتصادی که پیش روی کشورهای در حال توسعه قرار دارد، است.
با این حال متأسفانه موانع زیادی وجود دارد که نقش اعتبارات خرد و یا قابلیت کارآفرینی (Entreprencurship) و یا پایداری آن (Sutainability) را محدود می‌سازد.
به نظر می‌‌رسد برای بررسی دقیق‌تر این موضوع لازم است به دو سئوال اساسی پاسخ گفته شود. اول این‌که: میزان تأثیر اعتبارات خرد در توسعه کارآفرینی در کشورهای در حال توسعه چه‌قدر است؟ و آیا این فرایندها از نظر اقتصادی و محیطی پایدار هستند؟ دوم این‌که: مطالعات موردی در کشورهای در حال توسعه تا چه حد تأثیر این فرایندها را در کاهش فقر تأیید می‌کند؟
روشن است که بدون داشتن معیاری مشخص، سنجش فرایند توسعه وجود ندارد. براساس تعریف توسعه مایکل تودارو گفته می‌شود که توسعه، فرایندی است که منجر به بهبود کیفیت زندگی می‌شود و جنبه‌های مختلف آن در قالب افزایش درآمد، افزایش مصرف و ارتقاء کرامت انسانی و در نهایت بهبود مردم سالاری تجلی پیدا می‌کند.
هم‌چنین براساس تعریفی که مارگریت رانیرن ارائه می‌دهد، می‌توان مراحل فرایند توسعه را مورد شناسائی قرار داد گفته می‌شود اولین کاری که فقرا پس از افزایش درآمد انجام می‌دهند این است که وضعیت تغذیه خود را بهبود دهند و بچه‌های خود را به مدرسه بفرستند.
از طرف دیگر همان‌طوری که محمد یونس ذکر می‌کند: اگر قرار باشد فقط یک راه برای غلبه بر فقر را برشمرد، حتماً باید از راه حل اعتبارات خرد به فقرا نام برد. چراکه پول یعنی قدرت.
براساس آمار IFC امروزه بیش از ۵۰۰ میلیون نفر از افراد فقیر در سراسر دنیا با استفاده از اعتبارات خرد به اداره بنگاه اقتصادی به‌صورتی سودآور مشغول هستند. به نظر اینها مهمترین مانع برای رشد کسب و کار همانا کمبود اعتبار است.
بنابراین روشن است که ارائه خدمات مالی به طبقات فقیر می‌تواند به‌عنوان راهی برای توسعه اقتصادی این نوع خانوارها و در نتیجه افزایش درآمد و دارائی و خوداتکائی آنان باشد. خوشبختانه امروزه نهادهای مالی در سراسر دنیا راهکارهای متنوعی را برای دادن اعتبارات خرد به متقاضیان خود یافته‌اند، راه‌هائی که در عین حال پایدار نیز هستند. به عبارت دیگر سودآوری بنگاه به گونه‌ای است که نه تنها امکان پرداخت اقساط وام را فراهم می‌کند، بلکه شکل‌گیری پس‌انداز را نیز میسر می‌کند.
چالش اصلی در این رابطه توسعه ظرفیت مالی است تا بتواند پاسخگوی تقاضاهای بی‌شمار در این زمینه باشد.
اعتبارات خرد باید به‌صورتی پایدار مورد استفاده بنگاه‌های کوچک و متوسط قرار گیرند. منظور از پایداری هم پایداری اقتصادی است که بنگاه کوچک و متوسط، با سودآوری مناسب امکان بازپرداخت وام خود را پیدا کند. این پدیده باعث خواهد شد که نهادهای مالی نیز بتوانند در جهت دادن اعتبارات جدید به متقاضیان فعالیت کنند. هم‌چنین منظور از پایداری محیطی نیز این است که کارکرد بنگاه استفاده کننده از اعتبارات خرد به گونه‌ای باشد که به محیط زیست خود آسیب نزند.
مروری بر تجارب موفق استفاده از اعتبارات خرد در کشورهای در حال توسعه از جمله جمهوری اسلامی ایران حاکی از آن است که هر قدر دانش کارآفرینی بیشتر باشد، تحقق اهداف اعتبارات خرد را در ارتباط با فقر زدائی بیشتر خواهد بود. بنابراین مطالعه موانع کارآفرینی در کشورهای در حال توسعه نیز به همان اندازه یافتن منابع بیشتر اعتبارات مالی خرد اهمیت دارد.
از جمله این موانع این است که با عدم شکل‌گیری بازار سرمایه، امکان پاسخگوئی به تقاضاهای بی‌شمار اعتبارات خرد وجود ندارد.
مشکل بعدی کشورهای در حال توسعه در ارتباط با کارآفرینی، نبود زیربناهای کافی است به طوری‌که در بسیاری از موارد رسانیدن محصول جدید تولیدی به بازار با موانعی روبه‌رو می‌شود.
از دیگر موانع کشورهای در حال توسعه، مشکلات اجتماعی و فرهنگی است و دیدگاه‌هائی در این جوامع وجود دارد که به‌طور کلی فعالیت اقتصادی و کسب سودآوری و رفاه را در تعارض با باورهای اجتماعی و فرهنگی تلقی می‌کند و مشکل دیگر کشورهای در حال توسعه در ارتباط با کارآفرینی، بی‌ثباتی‌های اقتصادی و سیاسی است که مانع ایجاد کسب و کار جدید می‌شود.
بنابراین با توجه به مشکلات گفته شده، دولت‌ها در کشورهای در حال توسعه می‌توانند نقش مهمی در توسعه کمی و کیفی کارآفرینی داشته باشند و تشکیل مؤسسات آموزشی برای ارتقاء دانش کسب و کار و نحوه مطلوب اداره بنگاه‌های کوچک یکی از این موارد است.
خوشبختانه در جمهوری اسلامی ایران تجربه‌ای بسیار غنی در ارتباط با اعتبارات خرد وجود دارد. تأسیس صندوق‌های قرض‌الحسنه با هداف پرداخت به نیازمندان، فعالیت‌ صندوق تعاون کشور با هدف کمک به کارآفرینی در میان تعاونی‌ها، هم‌چنین تشکیل صندوق اشتغال در کمیته امداد امام و تشکیل صندوق اعتبارات خرد روستائی در وزارت جهاد کشاورزی و در نهایت سیاست‌های جدید بانک کشاورزی در رابطه با اعتبارات خرد نمونه‌ای از آن است.
آمارهای رسمی بیانگر آن است که در حال حاضر حدود ۶۰۰۰ صندوق قرض‌الحسنه خصوصی در کشور فعال هستند. محور اصلی فعالیت صندوق‌های قرض‌الحسنه ارائه اعتبارات خرد، بدون سود و صرفاً براساس کارمزد کم به متقاضیان است که عمدتاً با هدف کارگشائی و کارآفرینی صورت می‌گیرد. این صندوق‌ها در سطح ملی، استانی، شهری و محله‌ای فعالیت می‌کنند.
صندوق اشتغال نیازمندان کمیته امداد نیز در سال‌های اخیر، فعالیت‌های خوبی در جهت توسعه فرهنگ اعتبارات خرد در کشور انجام داده است.
هم‌چنین صندوق اشتغال کمیته امداد یکی از زیرمجموعه‌های کمیته امداد اما است که یک مؤسسه خیریه ملی است که با هدف تحت پوشش قرار دادن فقرا در کشور ایجاد شده است. در مواردی که فقرا تحت پوشش قرار گرفته قادر به انجام کار هستند، صندوق اشتغال سعی می‌کند با دادن وام به آنها عملاً آنها را وارد چرخه تولید نماید. پس از این‌که درآمد بنگاه جدید ایجاد شده از محل وام صندوق اشتغال به حدی رسید که دیگر نیازی به کمک بلاعوض کمیته امداد نباشد، در این صورت آن خانوار فقیر از پوشش حمایتی خارج می‌شود.
خوشبختانه در سال‌های اخیر صندوق ایجاد اشتغال کمیته امداد توانسته با ایجاد ۳۵۰ هزار فرصت شغلی جدید، کمک خوبی به ارتقاء کارآفرینی کند به‌طوری که هم اکنون ۱۱۵ هزار از این خانوارها با افزایش درآمد خود از زیر پوشش بودن کمیته خارج شده‌اند.
یکی از کارهای موفق صندوق، دادن وام به روستائیان برای خرید حداقل ۲۰ رأس دام است که با دادن خدمات دامپزشکی رایگان به دامدار توسط کمیته امداد، عملاً در جهت توانمندسازی روستائیان قدام برداشته است به‌طوری که هم اکنون ۷/۲ میلیون رأس دام از این نوع در میان وام گیرندگان از صندوق اشتغال کمیته امداد مشاهده می‌شود.
صندوق تعاون نیز تجربه مشابهی را برای توسته تعاونی‌ها دنبال می‌کند. در سال‌های گذشته بخش قابل توجهی از بودجه کشور اختصاص به توسعه بنگاه‌های کوچک و متوسط داشته که ۵۰% اختصاص به تعاونی‌ها داشته است.
ویژگی‌ این نوع اعتبارات این است که بخشی از سود بانکی توسط دولت تقبل شده و لذا اعتبارات آن با شرایط مناسبی در اختیار متقاضیان قرار می‌گرفته است.
بانک کشاورزی نیز از مهمترین مؤسسات مالی و اعتباری کشور است که نقش فوق‌العاده‌ای در ارائه اعتبارات خرد به کشاورزان دارد، هم‌چنان که براساس آمار موجود بیش از ۵۰ درصد اعتبارات سیستم بانکی در رابطه با بخش کشاورزی از طریق این بانک در اختیار کشاورزان قرار می‌گیرد. هم‌چنین ۷۲ درصد از تسهیلات این بانک به کشاورزان و در مبالغی کمتر از یک میلیون ریال داده شده است که مصداق اعتبارات خرد است.
تجربه اخیر بانک کشاورزی در اجرای طرح حضرت زینب که در جهت ارائه اعتبارات خرد به زنان سرپرست خانوار صورت گرفت و یا طرح دادن وام به زندانیان آزاد شده برای داشتن یک شغل مناسب و قابل احترام و در نهایت طرح اشتغال به کار فارغ‌التحصیلان رشته‌های کشاورزی از دانشگاه‌ها، هر کدام یافته‌های جالبی دارند.
از اقدامات موفق دولت در سال‌های اخیر، برطرف کردن موانع ورود بانک‌ها برای ارائه اعتبارات خرد به متقاضیان به ویژه به روستائیان است. اخیراً نیز دولت نهم سیاست‌های ویژه‌ای را برای عدم تمرکز اعتبارات بانکی در شهرهای بزرگ و جهت دادن این اعتبارات به استان‌های مختلف به اجرا گذاشته است.
تشویق کشاورزان برای گرفتن سند زمین کشاورزی به منظور وثیقه گذاشتن آن در برابر تسهیلات بانکی، اجرائی کردن ضمانت‌های زنجیره‌ای که براساس آن هر روستائی ضامن بقیه متقاضیان وام در محله خود می‌شود و در نهایت در مواردی که دولت بخشی از سود بانکی را خود رأساً پرداخت می‌کند و یا این‌که دولت بازپرداخت وام روستائیان را به بانک‌ها تضمین می‌دهد و .... از جمله کارهائی است که دولت برای ترغیب بانک‌ها برای پرداخت اعتبارات خرد انجام داده است.

برگرفته از: سخنان دکتر دانش جعفری در سمینار اعتبارات خرد

منبع : ماهنامه سرزمین سبز