چک‌پول ایرانی پدیده‌ای بی‌مانند در جهان

چک‌پول، ابزار مالی ویژه‌ای در عملیات بانکداری ایران است که در هیچ کشور دیگری بدین نحو استفاده نمی‌شود.
در واقع، این ابزار بانکی مولود وضعیت منحصر به فرد نظام بانکی ایران و فضای خاص حاکم بر آن پس از اجرایی شدن قانون عملیات بانکداری بدون ربا (اسلامی) در سال ۱۳۶۳ است که به دلیل محدودیت‌های ارزی، جایگزین چک‌های مسافرتی (travel check) پیش از انقلاب شد و این واقعیتی است که اکثر کارشناسان اقتصادی بر آن اتفاق نظر دارند.
بیژن بیدآباد، کارشناس اقتصادی در این زمینه می‌گوید: «در اولین سال‌های پس از پیروزی انقلاب، سرمایه‌داران مخالف انقلاب و ناراضیان سیاسی اقدام به مهاجرت و خارج کردن سرمایه‌های خود از ایران کردند. این اقدامات و خروج سرمایه‌ها از ایران، حجم انتقال منابع مالی و حتی منابع ریالی کشور را تشدید کرد به گونه‌ای که اسکناس‌های ریالی در بازارهای حاشیه‌ای ایران خرید و فروش می‌شد. از سویی دیگر جعل اسکناس نیز همزمان با این اتفاقات وسعت یافت به طوری که به دلیل نبود ابزارهای شناسایی اسکناس‌های تقلبی، حجم ارقام ورودی این اسکناس‌ها به کشور نیز فزونی یافت.»
● کاهش ارزش پول و بانک مرکزی دلایل گسترش چک‌پول‌ها
وی عوامل یادشده را در ابداع نوع جدیدی از ابزار بانکی در بازار پول ایران تحت عنوان «چک‌پول»‌ها موثر می‌داند ضمن این که به گفته بیدآباد، افزایش مداوم نرخ تورم نیز نیاز به ارقام اسمی بزرگتر برای واحد پول ملی را طلب می‌کرد زیرا ارزش اسمی معاملات به شدت رشد یافته بود. به همین دلیل چک‌پول به عنوان یک ابزار مناسب مورد استقبال اقتصاد ایران قرار گرفت.
از سوی دیگر، سه عامل، الزامی بودن احراز هویت بر صدور و پرداخت چک‌پول، بزرگ بودن ارقام اسمی چک‌پول برای انجام معاملات بزرگ و عدم توانایی قاچاق و نقد آن در خارج از کشور به دلیل نبود ارتباط ارزی میان بانک‌های ایرانی و خارجی، از جمله دلایل تاثیر گذار در شکل‌گیری چک‌پول‌ها هستند که توسط بیدآباد مطرح می‌شوند.
بی‌توجهی بانک مرکزی به آثار منفی توسعه بیش از حد این ابزار پولی نیز باعث شد که چک‌پول‌ها جایگاه وسیعی در عملیات پولی کشور بیابند. دلیلی که بسیاری از کارشناسان اقتصادی بر آن اتفاق نظر دارند. چرا که به گفته مهدی تقوی اگر بانک مرکزی با کاهش ارزش پول ملی اقدام به انتشار اسکناس درشت می‌کرد دیگر نیازی به انتشار چک‌پول و حل معضلات پدید آمده، نبود.
این کارشناس اقتصادی، عدم توسعه بانکداری الکترونیک در ایران را نیز دلیلی بر رشد و توسعه کاربرد چک‌پول‌ها می‌داند: «توسعه بانکداری الکترونیک و انجام معاملات با چک نیاز به چک‌پول را در سایر کشور‌ها از بین می‌برد.»
● چک‌پول در ایران چک مسافرتی در دنیا
چک‌های مسافرتی (travel check) چندین دهه قبل در کشورهای پیشرفته ابداع شد. کارآیی این ابزار در نقل و انتقال ارز توسط مسافران بود، به این‌ نحو که توافقی میان بانک‌های بین‌المللی صورت گرفت که بر مبنای آن چک‌پول‌های صادره بانک صادرکننده را به آورنده آن بپردازند.
● دلایل به وجود آمدن چک‌های مسافرتی در اروپا
به گفته بیدآباد چک‌های مسافرتی به دلیل این که منجر به جا به جایی ارز نمی‌شدند، کارایی بالاتری نسبت به پول نقد یا اسکناس داشتند.
همچنین هزینه‌های تبدیل چک‌های مسافرتی ارزی به پول ملی کشور مورد نظر در مقایسه با تبدیل اسکناس خارجی به پول ملی آن کشور کم تر است. منع عملیات پولشویی، عدم جابه جایی منابع نقدی بانک‌ها و احراز هویت کامل دارندگان چک‌های مسافرتی از جمله موارد دیگر به وجود آمدن و رونق چک‌های مسافرتی توسط بانک‌ها شد.
وی در ادامه می‌افزاید: «بسیاری از چک‌های مسافرتی ارزی با رقم ارز ملی کشورهای بزرگ صنعتی صادر می‌شدند که در این صورت حکم چک‌پول را دارا بودند. برای نمونه چک‌های مسافرتی دلاری اگر در آمریکا خرید و فروش می‌شد، نوعی چک‌پول تلقی می‌شدند و اگرافراد همین چک‌های مسافرتی را در خارج از آمریکا خرید و فروش می‌کردند، حکم چک مسافرتی را داشتند.»
● راهکارهای کاهش استفاده از چک‌پول‌ها
به نظر می‌رسد، چک‌پول پدیده جدیدی است که اگر ایران اولین استفاده‌کننده آن نباشد به طور حتم می‌توان گفت که ایران در این نحو استفاده از چک‌پول نخستین کشور در جهان باشد. چک‌پول‌ها به دلیل بی‌توجهی بانک مرکزی در شرایطی که تورم سیر صعودی به خود گرفته و در پی آن ارزش پول در کشور با کاهش مواجه شده بود از سوی بانک مرکزی و بانک‌ها به خدمت گرفته شدند و آن گونه که طهماسب مظاهری، رییس بانک مرکزی معتقد است در دو سال گذشته بانک‌ها
به طور جدی اقدام به انتشار بی‌رویه چک‌پول‌ها کردند که این چک‌پول‌ها به دلیل ضریب بالای سرعت گردش موجب افزایش نرخ تورم البته به صورت محدود می‌شوند. بنابراین به عقیده بسیاری از کارشناسان، نبود اسکناس‌های درشت و عدم رشد و گسترش بانکداری الکترونیک که به دلیل نبود زیرساخت‌های امنیتی و مخابراتی مناسب میسر نشده و نیز انجام معاملات به صورت نقدی توسط افراد موجب تقویت روند استفاده از چک‌پول‌ها شده است. لازم به ذکر است که چاپ و انتشار اسکناس‌های ۱۰ هزار تومانی و خروج به موقع چک‌پول‌ها از گردش در چرخه اقتصاد پس از یک بار استفاده توسط بانک‌ها و کمک به گسترش بانکداری الکترونیک در این زمینه موثر واقع شود.

منبع : روزنامه سرمایه