در باره وضعیت تئاتر دینی در جستجوی گریز از دایره بسته

در ساده ترین تعریف از دین می توان این گونه بیان کرد که دین مجموعه ای از عقاید، مناسک و آیین های افراد یک اجتماع (چه به شکل فردی یا گروهی) است که ریشه در خداشناسی دارد و درصدد آموزش راه و رسم درست زندگی کردن است. تئاتر نیز اگر نشانه ای از تعریف فوق در آن هویدا و قابل لمس و درک باشد «تئاتر دینی» خوانده می شود.
حال اگر به تاریخ تئاتر دینی در ایران مراجعه کنیم، غالبا تعریف تئاتر دینی چیزی جز روایت تاریخی دین از زندگی پیامبران و مسائل پیرامون ایشان نبوده است. این برداشت تک بعدی، از یک سو نه تنها ضربه ای مخرب به مقوله تئاتر دینی در مفهوم ناب آن وارد می کند، بلکه به لحاظ آسیب شناسی نیز مخاطب را دلزده از تئاتر و نمایش مفاهیم مذهبی در بطن آن می نماید. از سوی دیگر باید اذعان داشت که متأسفانه تئاتر دینی یا هر نوع نمایشی که براساس مناسبتی تولید می شود، در ایران به محصولی سفارشی یا جشنواره ای بدل شده است و هیچ گاه مانند سایر گونه های نمایشی، در طول سال روند اجرایی پویا نداشته است.
● محدودیت در یک بعد
در رابطه با جایگاه تئاتر دینی در عرصه هنر تئاتر کشور حسین مهکام، نویسنده، کارگردان و رئیس پیشین انجمن نمایشگران دینی معتقد است: در چند وقت اخیر تئاتر دینی فقط در یک محور حرکت کرده و پرداختن به موضوعات مذهبی تک بعدی شده است که این یک بحران جدی در حوزه تئاتر محسوب می شود. متأسفانه تئاتر مذهبی تنها به نمایش مراسم و مناسک عبادی و دینی محدوده شده است. این نکته را باید در نظر گرفت که دین خلاصه در مناسک و مراسم نیست، بلکه در همه ابعاد زندگی ساری و جاری است.
نویسنده نمایشنامه دینی «حریم» با تاکید بر این نکته که نظام روابط اجتماعی بشر امروز که در این عصر یک دهکده کوچک جهانی است، از کمبود نشانه های دین در خودش رنج می برد می گوید: نکات و زوایای قابل توجهی در زمینه دین، اقتصاد، مسائل اجتماعی و فرهنگی وجود دارد که نمایش آن در عرصه تئاتر ایران یا حضور ندارد یا بسیار کمرنگ است. آنچه در این سالها بیشتر بر صحنه نمایش دیده شده، آیین های مذهبی و عبادی بوده که متأسفانه تئاتر، گرایش های افراطی به آن سمت پیدا کرده و در نهایت این مسئله باعث بروز افت در عرصه تئاتر دینی شده است.
● ضعف متون و بهانه خطوط قرمز
از این مسأله نیز نباید غافل شد که یکی از دلایل اصلی دوری مخاطب از اجراهای صحنه ای با مضامین دینی و مذهبی، بن مایه ضعیف آثار است. متأسفانه بهانه هنرمندان و بخصوص نمایشنامه نویسان برای توجیه این ضعف به وجود خط قرمزها در طرح موضوعات دینی توسط مسئولان بازمی گردد و این در حالی است که هیچ خط قرمز غیرمنطقی ای برای این گونه تئاترها وجود ندارد و این تصور بیشتر برای نمایشنامه نویسان به صورت درونی و ذهنی شکل گرفته است.
دکتر رحمت امینی، نمایشنامه نویس و رئیس کانون تئاتر دانشگاهی و مدیر دپارتمان نمایش دانشکده هنر دانشگاه آزاد هنر و معماری در بیان وجه ارتباط دور شدن مخاطبان از تئاترهای دینی و بهانه نویسندگان به وجود خطوط قرمز دست و پاگیر می گوید: در شرایطی که هر روز شاهد دور شدن مخاطبان از گونه تئاتر دینی و در یک کلام آثار نمایشی مذهبی هستیم، وقتی در کاری نویسنده ای نگاه سطحی و کم عمق به موضوعی مذهبی دارد و یک نفر در مقام اعتراض برمی آید، آن نویسنده در پاسخ به خطوط قرمزها اشاره می کند. مردم هر ساله در زمان ماه محرم به واقعه عاشورا توجه دارند و روحانیون در مساجد برای آنها هر سال وقایع را بازگو می کنند، اما در این زمینه توقع از تئاتر بسیار بالاتر و متفاوت تر است.
وی در ادامه با تاکید بر این مهم که اختلاف میان سطح اعتقادات و باورهای مذهبی بین هنرمندان در رویکرد ایشان به ارائه آثار دینی، نمود بارزی دارد، می افزاید: مذهب امری فطری است و همین ریشه فطری و قوت و ضعف آن میان افراد باعث می شود سوژه ای بدیع و متفاوت در ذهن هنرمندی شکل بگیرد و در ذهن هنرمندی دیگر نه! من فکر می کنم بیش از گذشته در اجرای نمایش های دینی مان دچار شعارزدگی شده ایم در حالی که نهاد و باطن همیشه بیدار تماشاگر ایرانی آماده پذیرش نکات معنوی و مذهبی در هر قالبی است و چه قالبی بهتر و اثرگذارتر از تئاتر؟ برای روشن تر شدن گفته هایم به ذکر مثالی می پردازم؛ وعده خدای رحمان و رحیم در قرآن این است که در برزخ بخشایش وجود دارد. برزخ یک لطف و ودیعه الهی است و آنجا یک فرصت و مجال برای انسانهای خطاکار است. این عالم برای برخی خیلی سریع می گذرد و برای برخی دیگر خیلی کند می گذرد و این می تواند تم بسیار زیبایی برای خلق نمایشنامه ای دینی باشد. من همیشه فکر می کنم این امکان وجود دارد که نمایشی دینی درباره برزخ کارکرد اما در آن، شعار به کار نبرد.
● تئاتر دینی و مدیریت تئاتر
این نکته را نمی توان نادیده گرفت که پس از انقلاب نمایش های قابل تأملی با مضامین دینی ساخته شده است. فضای دینی پس از انقلاب، تلاش های بسیاری را در این راه برانگیخت و ثمرات و نمونه های مهمی داشت که نباید نادیده گرفته شود، زیرا با نادیده گرفتن آن مسائل در حقیقت تلاش هنرمندان این عرصه را نادیده گرفته ایم و این مسأله جز دلسردی و ناامیدی برای این گروه ها پیامد مثبتی در بر نخواهد داشت.
اما از کنار این موضوع حائزاهمیت نیز نمی توان به سادگی گذشت که هنوز بسیاری از مسائل در تحقق تئاتر دینی، ناگفته مانده است؛ از جمله این مسائل می توانیم به محدوده دخالت مدیران و نیز اقتصاد دولتی در عرصه تئاتر و تعریف جامع و مانع از جایگاه بخش خصوصی در این حیطه را اشاره کنیم و نیز تعریف های دقیق از همه اموری که در این گزارش مطرح شد هنوز به صورت کلی در اجتماع و میان مسئولان تئاتر ما وجود ندارد.
شهرام زرگر، نویسنده و رئیس گروه نمایش دانشکده سینما تئاتر دانشگاه هنر سلیقه ها و تعبیرات نامشخص در مدیریت تئاتر ایران را یکی از موانع اساسی در تحقق تئاتر دینی می داند و می گوید: وجود چنین موانع و نوع نگاه ها در میان مسئولان باعث از بین رفتن اعتماد به نفس گروه های نمایشی دینی برای رجوع به مباحث دینی می شود. زیرا آنها بر سر این دوراهی قرار می گیرند که آیا می توانند احساس و خلاقیت خود را در امور دینی بیان کنند، یا باید تابع دستورات و باید و نبایدهای دائم متغیر و نظرات دوره ای سیاستگذاران تئاتر باشند؟ این گونه مشکلات و آسیب ها، نزدیک شدن به حیطه تئاتر دینی را خطیر و دست و پاگیر می کند و بر این اساس بسیاری از هنرمندان صاحب قریحه ما، ترجیح می دهند در حیطه های دیگر، خلاقیت خود را بیازمایند. زرگر در ادامه با اشاره به این مطلب که هنوز بسیاری از مسائل در تحقق تئاتر دینی، ناگفته مانده است، خاطرنشان می کند: البته نباید انتظار داشت که در یک هم اندیشی یا با چند مقاله و کتاب، برای همه این مسائل، پاسخی قطعی یافت. همین قدر که در فضایی آزاد، از نگاه های مختلف و متضاد، آرا و نظرات گوناگون مطرح شود و به گوش همه برسد، خود نوید این را می دهد که از میان همه آن تعاریف، تعریف های دقیق و راه های اصولی تری به دست خواهد آمد.
به سبب همه دلایلی که ذکر شد، این گونه تئاتری هیچ گاه امکان رسیدن به تئاتر دینی به عنوان یک شکل اجرایی جاری و ساری در مجموعه تئاتر کشور را نداشته است و با شرایطی که بیان شد، نمی توان انتظار بیش از این را هم داشت، این در حالی است که هنوز هم یک خطا به یا یک مراسم آیینی دینی مذهبی به دفعات تأثیرات شگرف و اعجاب برانگیزتری از این نوع تئاتر دینی رایج در کشور را بر مخاطب دارد.
حال اگر کمی واقع بینانه و با توجه به پیش داوری های تماشاگر از تئاتر دینی به بازتاب و بازخوردهای آن بیندیشیم، می توان با جرأت گفت، برای رسیدن به تئاتر دینی جریان ساز، تفکر برانگیز و تأثیرگذار باید این شکل نمایشی به گونه ای هوشمندانه تر گام بردارد تا هم مراقب دلزدگی های مخاطب، هم نگهدار تئاتر و از همه مهمتر حافظ شأن پرارج دین باشیم. در یک کلام باید گفت که تئاتر دینی برای رسیدن به جایگاه والا و واقعی اش باید به روایت محتوایی در شکل اجرا روی آورد و از سطح به عمق گام بردارد.

احمد عراقی

منبع : روزنامه کیهان