آداب خوردن و آشامیدن به روایت علامه مجلسی (ره)

● آداب خوردن و آشامیدن به روایت علامه مجلسی (ره)
ظرفهایی كه در خوردن و آشامیدن و سایر استعمالات می‏توان استعمال نمود:
جایز نیست خوردن و آشامیدن در ظرف طلا و نقره و در استعمال غیر اكل و شرب خلاف است و احوط اجتناب است. همچنین در نگاه داشتن برای زینت احوط اجتناب است. بعضی گفته‏اند طعامی را كه در ظرف طلا و نقره كنند حرام می‏شود اگر چه طعام را در جای دیگر كنند و اگر چه دلیلی ندارد، اما احوط اجتناب است. جمعی باطل می‏دانند وضویی را [ كه ] از ظرف طلا و نقره بسازند و در مانند سرمه‏دان و عنبرچه و سرقلیان و قندیلها- كه هر دو طرفش گشوده باشد كه در مشاهد مشرفه می‏آویزند - و ظرف مصحف و دعا و آیینه را به طلا و نقره گرفتن، بلكه چوب و نی را به نقره گرفتن خلاف است و احوط در همه، اجتناب است اگر چه حرمت اینها بر فقیر ثابت نیست. در نعلبكی قلیان كه از نقره و طلا باشد، احتیاط بیشتر باید كرد و مكروه است از ظرف نقره‏كوب و طلاكوب چیزی خوردن و آشامیدن و اگر بخورد بهتر است كه دهان را به موضع طلا و نقره نرساند.
اشهر میان علما آن است كه جایز نیست استعمال پوست مگر پوست حیوانی كه در حال حیات، پاك باشد و آن را به عنوان مشروع كشته باشند یا از دست مسلمانی گرفته باشند و حرام است استعمال پوست حیوان مرده و همچنین پوستی كه یافته باشند اگر چه گمان باشد كه از دست مسلمان افتاده است، مثل كفش در مسجد مسلمانان. بعضی گفته‏اند كه جایز است استعمال میته در عملی كه مشروط به طهارت نباشد، مثل آب به زراعت و حیوانات دادن و امثال اینها و این قول قوی است و احوط اجتناب است.
از حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم منقول است كه هر كه در دنیا از ظرف طلا و نقره آب خورد، در آخرت از ظروف طلا و نقره بهشت محروم باشد.
در حدیث معتبر از حضرت موسی به جعفر علیه‏السلام منقول است كه ظرف طلا و نقره متاع جماعتی است كه یقین به آخرت ندارند.
تجویز خوردن طعام‏های لذیذ و مذمت حرص و افراط در آن بدان كه از احادیث اهل بیت علیهم السلام ظاهر می‏شود كه طعام‏های لذیذ خوردن و به مردم خورانیدن و تكلف [۲] در خوبی و پاكیزگی اینها خوب است و طعامهای لذیذ را بر خود حرام كردن خوب نیست، اما باید از حلال باشد و آن قدر نخورد كه او را از عبادت الهی باز دارد و مانند حیوانات، پیوسته همتش مصروف به خوردن و آشامیدن نباشد، بلكه باید منظور و مقصود او از خوردن و آشامیدن، تحصیل قوت عبادت باشد و باید آن قدر صرف كند كه نسبت به حال او اسراف نباشد، كه خدا مسرفان را دوست نمی‏دارد.
به سند معتبر منقول است كه حضرت امام جعفر صادق علیه‏السلام بسیار بود كه نان‏ها و فرنی نفیس و حلواهای لذیذ به مردم می‏خورانیدند و می‏فرمودند: هر گاه خدا بر ما توسعه می‏دهد، ما نیز توسعه می‏دهیم و هر گاه خدا بر ما تنگ می‏گیرد، ما نیز تنگ می‏گیریم.
حضرت امام جعفر صادق علیه‏السلام: سه چیز است كه خدا دشمن دارد صاحب آن‏ها را:
۱) خواب كردن بدون بیداری شب،
۲) خنده كردن در غیر محل تعجب
۳) خوردن طعام در هنگام سیری.
حضرت رسول(ص): مؤمن در یك شكم چیزی می‏خورد و كافر در هفت شكم چیزی می‏خورد، یعنی بسیار می‏خورد.
در حدیث دیگر فرمود: هیچ چیز را خدا دشمن نمی‏دارد مانند شكم پر از طعام.
حضرت عیسی علیه‏السلام: ای بنی اسرائیل! تا گرسنه نشوید چیزی مخورید و هر گاه گرسنه شوید، بخورید و سیر مخورید، زیرا كه چون سیر شدید گردن‏های شما گنده می‏شود و پهلوهای شما فربه می‏شود و پروردگار خود را فراموش می‏كنید.
● آداب و اوقات طعام خوردن
سنت است كه چاشت را بامداد بخورد و در میان روز دیگر چیزی نخورد و بعد از نماز خفتن بار دیگر طعام خورد و لقمه را كوچك بردارد و نیكو بجاید [۳] و بر روی مردم نظر نكند و طعام بسیار گرم نخورد و در طعام گرم ندمد، بلكه بگذارد تا سرد شود و بعد از آن بخورد و نان را به كارد نبرد و استخوان را پاك نكند و به كمتر از سه انگشت چیزی نخورد و دست در پیش دیگران دراز نكند و كاسه و انگشتان را بلیسد و در حالت جنابت مكروه است طعام و آب خوردن و اگر وضو بسازد یا دست بشوید و مضمضه‏ [۴] و استنشاق‏ [۵] بكند یا دست و رو را بشوید و مضمضه بكند یا دستها را بشوید و مضمضه بكند، كراهتش ضعیف می‏شود. در حدیث دیگر وارد است كه اگر چیزی بخورد در حال جنابت، بی‏آن كه این‏ها را به عمل آورد، بیم آن است كه پیس‏ [۶] شود.
حضرت امیر المؤمنین علیه‏السلام: طعام را بگذارید تا سرد شود. به درستی كه طعامی به نزدیك رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آوردند، فرمود: بگذارید تا سرد شود كه خدا آتش را طعام ما نگردانیده و بركت در طعام سرد است.
حضرت امام رضا علیه‏السلام: طعام گرم بركت ندارد و شیطان در آن بهره دارد.
حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم: نهی فرمود از دمیدن در خوردنی و آشامیدنی.
حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم: هر گاه یكی از شما طعام خورد، باید كه از پیش خود بخورد.
حضرت امیر المؤمنین علیه‏السلام: كسی كه خواهد طعام، او را ضرر نرساند، تا گرسنه نشود و معده پاك نشود چیزی نخورد و چون خواهد بخورد، «بسم الله الرحمن الرحیم» بگوید و نیكو بجوید و دست از طعام وقتی بكشد كه هنوز خواهش طعام داشته باشد.
حضرت امیر المؤمنین علیه‏السلام: به حضرت امام حسن علیه‏السلام فرمود: می‏خواهی تو را تعلیم كنم به چهار خصلت كه اگر به جا آوری از طبابت طبیبان مستغنی‏ [۷] شوی؟ گفت: بلی، یا امیر المؤمنین!فرمود:
۱) منشین بر طعامی مگر وقتی كه گرسنه باشی.
۲) برمخیز از طعام مگر وقتی كه خواهش [۸] داشته باشی.
۳) نرم بجو.
۴) هر گاه خواهی كه به خواب روی، بیت الخلا برو.
▪ سایر آداب طعام خوردن
سنت است كه به دست راست چیزی بخورد و دو زانو بنشیند و خوابیده چیزی نخورد، اما اگر به دست چپ تكیه كند باكی نیست و چهار زانو نشستن مكروه است و اگر پا را بر روی زانو گذارد بدتر است. تنها چیزی خوردن مكروه است و با خدمتكاران و غلامان چیز خوردن و بر روی زمین چیزی خوردن سنت است. مشهور این است كه در وقت راه رفتن چیزی خوردن مكروه است و پیش از طعام و بعد از طعام دست شستن سنت است و دست شستن پیش از طعام سنت است كه دست را به دستمال خشك نكنند.
از حضرت امام موسی علیه‏السلام: حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم لعنت فرمود سه كس را:
الف) كسی كه توشه خود را تنها بخورد.
ب) كسی كه سفر تنها برود.
ج) كسی كه در خانه تنها بخوابد.
در حدیث دیگر از آن حضرت منقول است كه چون در طعام چهار چیز جمع شود آن تمام است:
۱) هر گاه كه از حلال باشد
۲) دست بسیار بر آن دراز شود
۳) نام خدا در اولش گفته شود
۴) در آخرش حمد الهی بكنند.
در حدیث صحیح منقول است كه چون خوان طعام نزد حضرت امام رضا علیه‏السلام حاضر می‏شد، كاسه‏ای می‏طلبیدند و از طعامهایی كه لذیذتر بود، از هر طعامی قدری بر می‏گرفتند و در آن كاسه می‏گذاشتند و می‏فرمودند كه به مساكین و درویشان بدهند.
حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم: ملعون است كسی كه بنشیند بر سر خوانی كه در آن شراب خورند.
در حدیث موثق [۹] منقول است كه حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم به حضرت امیر المؤمنین علیه‏السلام فرمود: یا علی! در اول طعام و آخر طعام نمك بخور، كه هر كه در طعام افتتاح و اختتام به نمك كند، خدای تعالی دفع كند از او هفتاد نوع از انواع بلا را كه آسان‏تر آن‏ها خوره باشد.
در روایت دیگر منقول است كه طول بدهید نشستن بر سر سفره را، این، ساعتی است كه از عمر شما حساب نمی‏شود.
● دعای وقت طعام خوردن
حضرت ابی عبد الله علیه‏السلام: چون خوان را بگذارند، بگو: «بسم الله» و چون شروع كنی به خوردن، بگو: «بسم الله علی اوله و آخره» و چون خوان را بردارند، بگو: «الحمد لله».
حضرت صادق علیه‏السلام: هر گاه مسلمانی خواهد كه طعام بخورد و چون لقمه را بردارد و بگوید: «بسم الله و الحمد لله رب العالمین»، پیش از آن كه لقمه به دهانش رسد، خدای تعالی گناهانش را بیامرزد.
در حدیث دیگر منقول است كه چون سفره نزد حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم می‏گستردند این دعا می‏خواندند: «سبحانك اللهم ما احسن ما تبتلینا سبحانك ما اكثر ما تعطینا سبحانك ما اكثر ما تعافینا اللهم اوسع علینا و علی فقراء المؤمنین و المؤمنات و المسلمین و المسلمات».
در روایت معتبر دیگر منقول است كه چون طعام نزد حضرت امام زین العابدین می‏گذاشتند، این دعا می‏خواندند: «اللهم هذا منك و من فضلك و عطائك فبارك لنا فیه و سوغناه و ارزقنا خلفا اذا اكلناه و رب محتاج الیه رزقت فاحسنت اللهم اجعلنا من الشاكرین. » و چون خوان را بر می‏داشتند، این دعا می‏خواندند: «الحمد لله الذی حملنا فی البر و البحر و رزقنا من الطیبات و فضلنا علی كثیر من خلقه ممن خلق تفضیلا».
حضرت صادق علیه‏السلام: نام خدا بر طعام ببرید. چون فارغ شوید، بگویید: «الحمد لله الذی یطعم و لا یطعم».
در حدیث دیگر منقول است كه چون خوان را برمی‏داشتند، حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم این دعا می‏خواندند: «اللهم اكثرت و اطبت و باركت ما شبعت و ارویت الحمد لله الذی یطعم و لا یطعم».
حضرت امام جعفر علیه‏السلام: پدرم بعد از طعام این دعا می‏خواندند: «الحمد لله الذی اشبعنا فی جائعین و اروانا فی ظامئین و اوانا فی ضاحین و حملنا فی راجلین و امننا فی خائفین و اخدمنا فی عانین».● فضیلت نان و گوشت
حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم: گرامی دارید نان را، كه كار كرده‏اند در آن ملائكه از ما بین عرش تا زمین و بسیاری از اهل زمین، تا آن كه برای شما به عمل آمده است.
حضرت امام جعفر صادق علیه‏السلام: نان را در زیر كاسه مگذارید.
در حدیث دیگر فرمود: نان را گرامی دارید. گفتند: گرامی داشتن نان كدام است؟ فرمود: چون نان حاضر شود بخورید و انتظار چیز دیگری مبرید.
در روایت دیگر فرمود: خداوندا!بركت بده از برای ما در نان و میان ما و آن جدایی میفكن، كه اگر نان نباشد، ما نماز نمی‏كنیم و روزه نمی‏گیریم و فرائض خدا را ادا نمی‏توانیم كرد.
در حدیث دیگر فرمود: چون نان و گوشت حاضر شود، ابتدا به نان كنید و رخنه گرسنگی را به نان ببندید، پس گوشت بخورید.
حضرت امام رضا علیه‏السلام: حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: گرده‏های نان را كوچك كنید كه با هر گرده‏ای بركتی است.
در چند حدیث معتبر منقول است كه نان را به روش عجمان با كارد مبرید، و لیكن به دست بشكنید.
حضرت امام جعفر صادق علیه‏السلام: بهترین نان خورشها در دنیا و آخرت گوشت است. مگر نشنیده‏ای كه حق تعالی در وصف بهشت می‏فرماید: «و لحم طیر مما یشتهون».
یعنی گوشت مرغ از آن چه خواهش داشته باشند آن را.
حضرت صادق علیه‏السلام: گوشت خوردن در بدن گوشت می‏رویاند و كسی كه چهل روز گوشت نخورد كج خلق می‏شود و هر كه كج خلق شود اذان در گوشش بگویید. و فرمود: هر كه چهل روز بگذرد و گوشت نخورد، توكل بر خدا كند و قرض كند و بخورد كه قرضش ادا می‏شود.
در حدیث صحیح منقول است كه شخصی به خدمت حضرت امام رضا علیه‏السلام عرض كرد: اهل بیت ما گوشت گوسفند نمی‏خوردند و می‏گویند كه سودا را به حركت می‏آورد و از آن درد سر و دردهای دیگر به هم می‏رسد. حضرت فرمود: اگر خدای عز و جل گوشتی بهتر از گوشت گوسفند می‏دانست، فدای اسماعیل را گوسفند قرار نمی‏داد.
حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم: نهی فرمود از خوردن گوشت خام و فرمود: این، خوردن حیوانات درنده است، بلكه نباید خورد تا آن كه آتش یا آفتاب آن را تغییر دهد.
از حضرت صادق علیه‏السلام پرسیدند از خوردن گوشت خام، فرمود: طعام درندگان است.
● فواید سبزی‏ها و میوه‏ها و سایر ماكولات
در حدیث موثق منقول است كه شخصی به خدمت حضرت صادق علیه‏السلام از درد شكم شكایت نمود. حضرت فرمود: برنج را بشوی و در سایه خشك كن و اندكی بریان كن و نرم بكوب و هر صبح یك كف بخور.
در روایت معتبره بسیار وارد شده است كه خوردن عدس دل را نرم می‏كند و آب دیده را جاری می‏كند.
در حدیث معتبر منقول است كه اگر چند طعام به نزد حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم می‏آوردند كه در میان آن‏ها خرما بود، ابتدا به خوردن خرما می‏نمود.
به سند معتبر از حضرت صادق علیه‏السلام منقول است كه سیب معده را جلا می‏دهد.
امیر المؤمنین علیه‏السلام: بخورید سیب را كه دباغی می‏كند معده را.
حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم: منقول است كه هر كه میوه بخورد و اول «بسم الله» بگوید، به او ضرر نرساند.
حضرت صادق علیه‏السلام: هرگز خوانی نزد حضرت امیر المؤمنین نمی‏آوردند مگر آن كه سبزی در آن بود.
در حدیث حسن از حضرت امام محمد باقر علیه‏السلام منقول است كه حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هر كه سیر بخورد، به جهت بوی بدش، داخل مسجد ما نشود، اما اگر كسی به مسجد نرود باكی نیست كه آن را بخورد.
● فضیلت ضیافت مؤمنان و آداب آن
حضرت امام جعفر صادق علیه‏السلام: چون برادر مؤمن به خانه تو بیاید، او را تكلیف خوردنی بكن، اگر قبول نكند تكلیف آشامیدنی بكن، اگر قبول نكند تكلیف دست و رو شستن به آب یا به عرق خوشبو بكن.
حضرت رسول: از جمله گرامی داشتن آدمی برادر مؤمنش را آن است كه تحفه او را قبول كند و آن چه حاضر داشته باشد برای او به تحفه بیاورد و چیزی كه نداشته باشد برای او تكلیف نكند.
در حدیث حسن از هشام منقول است كه با این ابی یعفور به خدمت حضرت صادق علیه‏السلام رفتم. آن حضرت چاشت طلبید. هشام گفت: من كمتر چیزی می‏خورم. حضرت فرمود: مگر نمی‏دانی كه محبت مؤمن نسبت به برادر مؤمن او به قدر آن است كه از طعام او می‏خورد، یعنی هر چند او را بیشتر دوست دارد، طعامش را بیشتر می‏خورد. بر این مضمون احادیث بسیار وارد شده است.
حضرت امام رضا علیه‏السلام: سخی و صاحب همت از طعام مردم می‏خورد تا مردم از طعام او بخورند و بخیل طعام مردم را نمی‏خورد تا از طعام او نخورند.
حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم: ولیمه و مهمانی سنت در پنج چیز می‏باشد:
۱) در عروسی.
۲) عقیقه.
۳) ختنه كردن پسر.
۳) خانه نو خریدن یا بنا كردن.
۴) در وقتی كه از سفر به خانه خود برگردد.
در حدیث دیگر:
۵) وقتی كه از سفر حج‏برگردد.
منقول است كه آن حضرت نهی فرمود از ولیمه‏ای كه مخصوص توانگران باشد و فقرا را در آن جا نطلبند.
در احادیث معتبره وارد شده است كه هر كه داخل شهری شود، مهمان برادر مؤمن و اهل دین خود است تا از آن شهر بیرون رود و سزاوار نیست كه مهمان روزه دارد مگر به رخصت صاحبان خانه، كه مبادا طعامی برای او به عمل آورند ضایع شود و سزاوار نیست اهل خانه را روزه داشتن مگر به رخصت مهمان كه مبادا به سبب روزه ایشان شرم كند و طعام نخورد.
به سند معتبر منقول است از حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم كه حد ضیافت سه روز است و بعد از سه روز تصدق و تبرعی [۱۰] است كه نسبت به او می‏كنی. و فرمود: آن قدر نمانید نزد برادر مؤمن خود كه او را درهم شكنید كه دیگر چیزی نداشته باشد كه خرج شما كند.
ابن ابی یعفور روایت كرده است كه در خانه حضرت امام جعفر صادق علیه‏السلام مهمانی دیدم كه برخاست پی كاری. حضرت او را منع كردند و خود برخاستند و آن كار را به جا آوردند و فرمودند: حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم نهی فرموده است از خدمت فرمودن مهمان.
در حدیث دیگر منقول است كه مهمانی در خدمت حضرت امام رضا علیه‏السلام بود. دست دراز كرد كه چراغ را اصلاح كند. حضرت او را منع كردند و خود اصلاح چراغ كردند و فرمودند: ما اهل بیت خدمت نمی‏فرماییم. [۱۱] مهمان خود را.
حضرت صادق علیه‏السلام: چون برادر مؤمن تو به خانه تو بیاید، مپرس كه امروز چیزی خورده‏ای؟ و لیكن هر چه حاضر داری به نزد او بیاور كه جواد [۱۲] و جوانمرد آن است كه هر چه دارد حاضر سازد.
در حدیث دیگر فرمود: اگر كسی هزار درهم صرف طعامی كند و مؤمنی از آن بخورد، اسراف نكرده است.
در احادیث معتبره بسیار وارد شده است كه هر كه ایمان به خدا و روز قیامت دارد باید كه مهمان خود را گرامی دارد.
در احادیث بسیار وارد شده است كه هر گاه مهمان می‏آید، با روزی خود می‏آید و چون طعام خورد، خدا صاحبخانه را می‏آمرزد. در روایت دیگر [ آمده است ] : چون بیرون می‏رود گناه تو عیال تو را بیرون می‏برد.
حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم: هر خانه‏ای كه مهمان به آن خانه نمی‏رود، ملائكه داخل آن خانه نمی‏شوند.
حضرت صادق علیه‏السلام: از حقوق واجبه مؤمن بر مؤمن آن است كه او را اگر به ضیافت بطلبد قبول كند.
حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: وصیت می‏كنم حاضران و غایبان امت خود را كه دعوت مسلمانان را قبول كنند به ضیافت، اگر چه پنج میل راه باشد كه این از اموری است كه در دین لازم است. و هر میل یك ثلث فرسخ است.
● آداب آب خوردن
حضرت امام جعفر صادق علیه‏السلام: هر بنده‏ای كه آب بخورد و حضرت امام حسین - صلوات الله علیه - و اهل بیت او را یاد كند و لعنت كند كشندگان آن حضرت را، حق تعالی صد هزار حسنه برای او بنویسد و صد هزار گناه از او بیندازد و صد هزار درجه برای او بلند كند و چنان باشد كه صد هزار بنده آزاد كرده باشد و حق تعالی در قیامت او را خوشحال و مطمئن خاطر محشور گرداند، و اگر به این نحو بگوید، خوب است: «صلوات الله علی الحسین و اهل بیته و اصحابه و لعنهٔ الله علی قتلهٔ الحسین و اعدائه».
از آن حضرت منقول است كه حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم چون آب می‏خوردند، این دعا می‏خواندند:
«الحمد لله الذی سقانا عذبا زلالا و لم یسقنا ملحا اجاجا و لم یؤاخذنا بذنوبنا».
در روایت دیگر از آن حضرت منقول است كه هر گاه كسی پیش از آب خوردن «بسم الله» بگوید و دمی بخورد و «الحمد لله» بگوید، پس باز «بسم الله» بگوید و دمی بخورد و «الحمد لله» بگوید، پس باز «بسم الله» بگوید و بخورد، پس بعد از خوردن، «الحمد لله» بگوید، مادام كه آن آب در شكم او باشد، تسبیح خدا گوید و ثوابش از برای او باشد.
احادیث بسیار وارد شده است كه آب، ایستاده خوردن خوب است و آب به یك نفس خوردن خوب است و بهتر آن است كه به سه نفس خورده شود و در روز ایستاده بخورد و در شب نشسته.
به دو سند حسن از حضرت صادق علیه‏السلام منقول است كه آب را به سه نفس خوردن بهتر است از خوردن به یك نفس.
حضرت امام محمد باقر علیه‏السلام: آداب آب خوردن آن است كه در ابتدا «بسم الله» بگویی و چون فارغ شوی «الحمد لله» بگویی و از پیش دسته كوزه و از جایی كه شكسته باشد یا رخنه داشته باشد نخوری كه این دو موضع جای شیطان است.

پی‏نوشت‏ها:
[۱]. گزیده حلیهٔ المتقین، ص ۳۳.
[۲]. خود را به رنج افكندن.
[۳]. جویدن.
[۴]. آب در دهان گرداندن.
[۵]. آب در بینی كشیدن.
[۶]. بیماری پوستی برص كه سر دچار آن می‏شود.
[۷]. بی‏نیاز.
[۸]. اشتها.
[۹]. حدیث موثق آن است كه همه راویان آن ثقه باشند اگر چه بعضی شیعه نباشند.
[۱۰]. نیكی كردن محض رضای خدا.
[۱۱]. امر نمی‏كنیم.
[۱۲]. بخشنده.

منبع : بلاغ