روش تولید تمیزتر در توسعه پایدار صنعتی

آنچه كه در پی می‌آید به یكی از اساسی‌ترین و مطرح‌ترین مقوله‌های مرتبط با صنعت در جهان امروز می‌پردازد. طرح وسیع مسائل زیستمحیطی در مجامع جهانی و كوشش‌های گسترده‌ای كه در پیشگیری از آلودگی محیط‌زیست می‌شود بیانگر اهمیت موضوع است.
در این مقاله، سعی شده است تا با تشریح دقیق مطلب، تعریف و توصیف رابطه صنعت و آلوده شدن محیط‌زیست و اثرات متقابل محیط و توسعه صنعتی بر یكدیگر، برداشت مناسب‌تری از این موضوع مطرح ‌شود و در نهایت در دیدگاه موافقان توسعه صنعتی و حفظ محیط‌زیست، نقاط مشترك شناسایی و مشخص شود. این امر، به طور قطع و یقین، حامیان توسعه پایدار و ارباب صنایع را تا حدی همسو خواهد كرد.
در این مقاله، راهكارهایی ارائه می‌شود كه در پیشگیری از آلودگی محیط‌زیست و كوشش در استقرار توسعه پایدار كمك می‌كند. مشخص‌ترین نكته در مقاله، طرح فرایندهای مربوط به تولید تمیزتر و تشریح آنها است. زیرا علاوه بر همسویی با توسعه صنعتی، حفظ محیط‌زیست و توسعه پایدار، از ویژگی‌هایی نظیر امكان اجرا، عمل سهل‌تر و صرفه اقتصادی مناسب‌تر نیز برخوردار است.
در این مقاله در می‌یابیم كه روند پیشنهادی به سرمایه‌گذاری كمتری نیاز دارد و برحسب شرایط و به درجات مختلف بر جنبه‌های گوناگون فرایندهای تولیدی، تأثیر می‌گذارد. به این ترتیب این روش برای كشورهای در حال توسعه كه از امكانات مالی و فنی مناسبی برخوردار نیستند، كاربرد بیشتری خواهد داشت.
حفظ و نگهداری محیط‌زیست و منابع طبیعی از مهم‌ترین چالش‌هایی است كه بشر در آستانه قرن بیست و یكم با آن مواجه است. این در حالی است كه لزوم بهبود سطح استانداردهای زندگی در كشورهای در حال توسعه، اهمیت خود را از دست نداده است. در این خصوص، بخش صنعت به دلیل آنكه می‌تواند در بهبود استانداردهای زندگی، نقش عمده‌ای داشته باشد و نیز آثار زیست‌محیطی آن مهم است، بسیار مورد توجه است.
در سال‌های گذشته، صنعت در بهبود و توسعه استانداردهای زندگی و ارتقای سطح دانش بشر، نقشی اساسی داشته است. تأمین مسكن، تغذیه، جابجایی و حمل و نقل، آموزش و پرورش، تحقیق و خدمات پزشكی، همگی به محصولات صنعتی وابسته‌اند. با این حال اكنون ثابت شده است كه الگوهای توسعه صنعتی كه در آنها ملاحظات زیست‌محیطی در نظر گرفته نشده است الگوهایی ناپایدارند.
در برنامه‌ریزی توسعه، دو عنصر توسعه صنعتی و پایداری زیست‌محیطی از عناصر اساسی بوده و به منظور برخورداری از توسعه‌ای بادوام، باید توسعه صنعتی بر مفهوم پایداری زیست‌محیطی استوار شود. در واقع در سطح ملی این تنها رشد اقتصادی نیست كه باید مدنظر قرار گیرد بلكه چگونگی این رشد نیز از اهمیت فراوان برخوردار است. تجربه ثابت كرده است كه می‌توان با حفظ قابلیت‌های محیط‌زیست به حركت توسعه اقتصادی شتاب داد. این الگوی خاص از توسعه، «توسعه پایدار» خوانده می‌شود. در این مقاله، صنعت متناسب با توسعه پایدار بررسی می‌شود.
● مشكلات كشورهای در حال توسعه
كشورهای صنعتی و توسعه یافته با جمعیتی حدود ۱۶ درصد از جمعیت جهان، ۷۵درصد از منابع انرژی و ذخایر طبیعی جهان را مصرف می‌كنند و الگوی ناصحیح تولید و مصرف در این كشورها، دلیل اصلی مسائل زیست‌محیطی در مقیاس جهانی است، از دیگر سو، فقر و توزیع ناصحیح درامد در كشورهای در حال توسعه، اثرات نامطلوب شدیدی بر محیط‌زیست آنها می‌گذارد و موجب تباهی سرمایه‌های طبیعی این كشورها می‌شود. همچنین فشار جمعیت در كشورهای در حال توسعه، موجب تشدید اثرات نامطلوب فقر می‌شود.
هر چند صنعتی شدن، راهی برای گریز از مسائل مربوط به فقر و عدم توسعه محسوب می‌شود، اما فقدان منابع مالی لازم برای اجرای اقدامات زیست‌محیطی، پایین بودن سطح دانش فنی، استانداردهای صنعتی، فقدان سیستم‌های اطلاعاتی مناسب، مقررات زیست‌محیطی نامناسب و ناكافی و همچنین ناآگاهی عمومی نسبت به اهمیت مسائل زیست‌محیطی، اغلب به استفاده گسترده از فرایندهای تولیدی نامناسبی می‌انجامد كه این فرایندها در مصرف مواد خام و انرژی كارایی پایینی دارند و اغلب در زمره فرایندهای آلوده‌كننده محسوب می‌شوند. هر چند به دلیل پایین‌تر بودن سطح كلی تولید در كشورهای در حال توسعه، اثر كلی استفاده از این فرایندها ناچیز است، اما به دلیل رشد سریع صنعت در این كشورها و نیز میل جهانی به موقعیت‌دهی تجدید صنایع سنگین و آلوده‌كننده و با مصرف كننده‌های شدید انرژی مواد خام در كشورهای در حال توسعه، بی‌توجهی به مسائل محیط‌زیست در فرایند توسعه صنعتی برای كشورهای در حال توسعه نیز مشكل‌آفرین خواهد بود.
از دیگر مسائل پیش‌روی كشورهای در حال توسعه، وابستگی تجاری آنها به كشورهای صنعتی است. قسمت اعظم مواد خام و انرژی صنایع كشورهای صنعتی از ذخایر و منابع كشورهای در حال توسعه تأمین می‌شود و از سویی بیشتر محصولات این صنایع به كشورهای در حال توسعه صادر می‌شود.
ارتباط تجارت و محیط‌زیست از ابعاد مختلف، قابل بررسی است. كشوری ممكن است به منظور بهبود موازنه تجاری خود ناچار شود میزان صادرات خود را (از مواد خام تا محصولات طبیعی یا مصنوعی)، فراتر از حد مجاز برای پایداری محیط‌زیست، افزایش دهد. از دیگر سو، صادرات كالا از كشورهای در حال توسعه به كشورهای توسعه یافته با موانع تجاری مواجه است. صنایع كشورهای توسعه یافته كه ناچارند استانداردهای زیست‌محیطی سختی را رعایت كنند، خواستار ایجاد موانع تجاری در مقابل صنایع كشورهای در حال توسعه‌اند تا از رقابتی نابرابر با این صنایع (كه اقدامات زیست‌محیطی آنها ناكافی به نظر می‌رسد) اجتناب كنند.
بی‌توجهی به مسائل زیست‌محیطی در فرایند توسعه، علاوه‌بر مسائلی نظیر نابودی ثروت‌های طبیعی، مشكلات تجاری و انتقال فناوری نامناسب، از بعد سیاسی نیز می‌تواند مسائلی به همراه داشته باشد. در حال حاضر، در سطح جهان از شاخص‌های توسعه پایدار زیست‌محیطی برای ارزیابی میزان توسعه یافتگی استفاده می‌شود. بنابراین كشوری توسعه یافته تلقی خواهد شد كه از لحاظ مسائل زیست‌محیطی نیز عملكردی مطلوب داشته باشد و از آنجا كه توسعه نیافتگی سبب عدم اعتبار سیاسی كافی است، توجه به توسعه مناسب و سازگار با محیط‌زیست در صنایع كشورهای در حال توسعه می‌تواند بهانه‌ای برای ضربه‏زدن به بعضی از دولت‌های فرصت‌طلب در صحنه سیاست فراهم كند.
● توسعه پایدار صنعتی
به منظور حركت در چارچوب توسعه پایدار صنعتی، ابتدا باید درك صحیحی از مفهوم توسعه پایدار داشت. متأسفانه در بخش صنعت و در سطح محلی در كشورهای در حال توسعه، برداشتی ناقص از مفهوم توسعه پایدار وجود دارد. بسیاری از افرادی كه در بخش صنعت فعال هستند، توسعه پایدار را نوعی مصالحه و سازش بین توسعه صنعتی و محیط زیست می‌دانند.
این برداشت ناقص از توسعه پایدار بر این فرض استوار است كه بهره‌وری صنعتی و حفظ محیط زیست در تضاد با هم هستند. افرادی كه چنین تصوری دارند وظیفه اصلی خود را سودآوری می‌دانند و بهبود شرایط زیست‌محیطی را دارای اولویت نمی‌بینند.
در سطح ملی نیز چنین برداشت‌هایی وجود دارد. در كشورهایی كه به سرعت در جهت صنعتی شدن گام برمی‌دارند جدی‌ترین مسئله، كمبود منابع مالی لازم برای اجرای اقدامات و تمهیدات زیست‌محیطی مؤثر و به‌كارگیری فناوری‌های مربوطه است. هنگامی كه حركت صنعتی شدن سریع است، حجم سرمایه لازم برای جایگزینی تجهیزات قدیمی و به‌كارگیری فناوری كنترل آلودگی، قابل ملاحظه است. در چنین شرایطی به نظر می‌رسد كه اولویت كار باید در توسعه صنعتی باشد تا در مرحله بعدی نیازهای مالی اقدامات زیست‌محیطی فراهم شود.
توسعه پایدار: مفهوم توسعه پایدار ابتدا در ۱۹۸۰ توسط گروه استراتژی حفاظت جهان و بعد در ۱۹۸۷ در گزارش برانت لند۱ مورد بحث قرار گرفت. گزارش برانت لند، گزارشی است كه با عنوان «آینده مشترك ما» در ۱۹۸۷ از سوی كمیسیون جهان محیط‌زیست و توسعه (WCED) به ریاست خانم «گردهارلم برانت لند» انتشار یافت.
بعضی از نكات مهم در این گزارش عبارتند از:
۱) مسائل مربوط به توسعه اقتصادی و مسائل و مشكلات مربوط به محیط‌زیست غیرقابل تفكیك‌اند. به این معنی كه تنزل قابلیت‌های محیط‌زیست، باعث تحلیل پتانسیل توسعه اقتصادی می‌شود. از دیگر سو، فقر و توسعه یافتگی می‌تواند علت و معلول مسائل فراگیر زیست‌محیطی باشد.
۲) افزایش جمعیت توسعه صنعتی، قدرت لازم را برای تأثیرگذاری شدید و جبران ناپذیر بر محیط‌زیست به انسان‌ها داده است.
۳) رشد اقتصادی لزوماً بر محیط‌زیست آسیب نمی‌رساند بلكه آنچه در حال حاضر مورد نیاز است گستره‌ای خاص از رشد اقتصادی است. یعنی رشدی كه ازنظر اجتماعی و زیست‌محیطی پایدار باشد.
۴) در گزارش برانت بر گسترش بنیادهای اخلاقی و مفهوم توسعه، لزوم رعایت انصاف در قبال آیندگان و نیز لزوم عدالت در دوره زمانی حاضر، تأكید شده است.
توسعه پایدار امروزه به عنوان مفهومی كه به لزوم توجه به مسائل محیط‌زیست به عنوان مسئله‌ای جدی و لزوم ترویج عدالت و همراه‏كردن حفاظت از محیط‌زیست با توسعه اقتصادی اشاره دارد، چنین تعریف می‌شود: توسعه‌ای كه نیازهای حال را تأمین می‌كند بدون آنكه توانایی دوره‌های آینده را در تأمین نیازهایشان فدا كند.از آنجا كه تعریف ارائه شده در گزارش برانت لند، معنی دقیق توسعه پایدار را مشخص نمی‌كند، محققان از مفهوم توسعه پایدار، برداشت‌های مختلفی داشته‌اند و نظراتی متفاوت در این زمینه ارائه كرده‌اند. اختلاف نظر اصلی در بین این محققان بیشتر در مورد میزان و اندازه‌ای است كه سرمایه‌ها و كالاهای مصنوعی می‌توانند در فرایند توسعه پایدار جایگزین منابع طبیعی شوند. در این خصوص چهار نقطه نظر عمده وجود دارد كه عبارتند از:
۱) از نظر پیروان سبك پیرس۲:
در گزارش پیرس شرایط لازم برای توسعه پایدار چنین خلاصه شده است: ثبات در ذخایر موجود متشكل از سرمایه‌های طبیعی، به‌طور دقیق‌تر لازم است به نحوی كه ذخایر طبیعی دارای تغییرات منفی باشند. به عبارتی در نظر پیرس، پایداری به آن معنی است كه در فرایند توسعه، میزان ذخایر طبیعی نباید از حد مشخصی كاهش یابند.
۲) نظر معتقدان به امكان جایگزینی منابع طبیعی و مصنوعی:
این گروه با نظر پیروان سبك پیرس مخالفند و چنین اظهار می‌كنند كه توسعه پایدار، خواستار حفظ ذخایر موجود از منابع طبیعی و یا حفظ تركیب ثابتی از آنها نیست بلكه هنگامی كه توسعه اتفاق می‌افتد تركیب منابع و ذخایر اساسی تغییر می‌كند. افرادی كه معتقدند منابع فیزیكی می‌توانند جایگزین منابع طبیعی شوند، نسبت به فناوری، دیدی خوشبینانه‌تر از معتقدان سبك پیرس دارند. استدلال این افراد چنین است كه رشد و توسعه فناوری، روز به روز هزینه‌های مربوط به استخراج مواد خام را كاهش می‌دهد و از سویی توسعه فناوری به بهبود كارایی فرایندهای تولیدی می‌انجامد. در عین حال با كمك فناوری می‌توان از مواد خام بهره‌برداری كرد و مجدداً آنها را بازیافت كرد و یا به‌گونه‌ای دیگر مورد استفاده قرار داد. آنها معتقدند هر چه منبعی نایاب‌تر شود، قیمت آن منبع افزایش می‌یابد و سرمایه‌گذاری بیشتری برای حفظ آن و یا یافتن جایگزینی برای آن انجام می‌شود.
افرادی كه حدودی برای جایگزینی، ترسیم كرده‌اند، تأكید كمی بر ذخایری نظیر نفت، مس و... دارند. بلكه بیشتر بر مسائلی نظیر جمعیت موجودات زنده، كیفیت لایه ازن و... تأكید دارند. در نظر آنها هیچ امكان فناورانه‌ای نمی‌تواند جایگزین مناسبی برای این موضوع باشد.
۳) نظرات مبتنی‌بر قوانین ترمودینامیك:
بعضی از اقتصاددانان، استدلالی مبتنی‌بر قوانین ترمودینامیك دارند. براساس قانون دوم ترمودینامیك، میل فزاینده‌ای به وضعیت بی‌نظمی وجود دارد. یعنی وضعیتی كه نمی‌توان از آن محصول مفیدی به دست آورد. از این مطلب استنباط می‌شود كه بازیافت ذاتاً غیرمؤثر است. در شرایطی كه رشد اقتصادی با افزایش استفاده از مواد و انرژی همراه است، این رشد با افزایش بیشتر ضایعات همراه است. در این حالت تنها راه علاج، بازیافت یا استفاده مجدد از مواد است. مطابق قانون دوم ترمودینامیك در هر بازیافت میزان دریافت محصول مفید كمتر و كمتر خواهد بود.
۴) طرفداران عدالت در توسعه:
گروهی دیگر استدلال خود را برمبنای لزوم عدالت در توسعه پایدار قرار داده‌اند. این افراد معتقدند كه استفاده بیشتر از منابع طبیعی تجدیدناپذیر، تصمیم‌گیری به نیابت از آیندگان است، حتی اگر درآمد حاصل از مصرف منابع طبیعی، صرف ایجاد منابع مصنوعی ‌شود. آیندگان ممكن است احساس كنند كه این تصمیم غلط بوده است. بنابراین منصف بودن در قبال آیندگان ایجاب می‌كند كه گزینه‌های ممكن برای انتخاب را برای آیندگان بیشتر كنیم، اما تصمیم به كاهش منابع غیرقابل تجدید، مانع از این كار می‌شود.
تنوع نظراتی كه در مورد توسعه پایدار بیان شده زیاد است و این امر، مشخص كننده میزان ابهام در مفهوم توسعه پایدار است. این مفهوم كمك می‌كند تا در فرایند توسعه، موجودی ذخایر طبیعی را كه در دسترس آیندگان خواهد بود در نظر داشته باشیم.
● مفهوم توسعه پایدار صنعتی:
الگوهایی از صنعتی شدن كه موجب ارتقای منافع اقتصادی و اجتماعی دوره حال و آینده می‌شود بدون اینكه به فرایندهای اكولوژیكی آسیب برساند را توسعه پایدار صنعتی می‌نامند. تنزل كیفی مهم در فرایندهای اكولوژیكی، به وسیله صنعتی شدن و دیگر فعالیت‌های انسانی در بلندمدت ناپایدار است. براین اساس برای توسعه پایدار صنعتی، سه معیار بیان می‌شود:
الف) این توسعه باید سپهر زیستی۳ را حفظ كند.
ب) در این توسعه باید موثرترین و كاراترین روش‌های استفاده از منابع طبیعی و مصنوعی طرح شده و به كارگرفته شود.
پ) این توسعه باید عروج عدالت باشد.
تامین معیار (الف)، كاری بسیار مشكل است، زیرا این امر مستلزم اقداماتی مرتبط و به هم پیوسته است. این امر به توافق‌ و همكاری‌های بین‌المللی در حد بالایی نیاز دارد. در واقع به‌منظور تامین معیار (الف) لازم است تهدیدات گازهای گلخانه‌ای و مواد مخرب لایه ازن كاهش یابد، ظرفیت تحمل سیستم‌های طبیعی حفظ شده و از ورود بیش از حد ضایعات به محیط پیشگیری شود.
به منظور حفظ سپهرزیستی باید استانداردهایی برای هر آلاینده مشخص كرده و با رعایت این استانداردها زمینه مثبت و یا كاهش بار زیست محیطی آلاینده‌ها را فراهم كرد. هرچند كاهش بار زیست‌محیطی آلاینده‌ها هزینه زیادی دارد، اما این كار برای حفظ تعادل اكولوژیكی،‌ الزامی است. كاهش میزان آلاینده‌ها، مستلزم جایگزینی وسیع سوخت‌های فسیلی با انرژی‌های تجدیدپذیر است. گسترش همزمان و بهبود وسیع كارایی فرایندها در مصرف مواد انرژی و برقراری تقریبی چرخه ماده و انرژی نیز باید مدنظر قرار گیرد. معایب مسئله مصرف صحیح انرژی از اهمیتی ویژه برخوردار است. زیرا این امر، ارتباطی مستقیم با مسائل اساسی محیط زیست نظیر گرم شدن جهان۴ دارد.
تفسیر معیار (ب) از نظر معیارهای جهانی و معیارهای ملی، امكان‌پذیر است.
در مورد عدالت جهان باید گفت: از آنجا كه الگوی كنونی تولید و مصرف در جوامع ثروتمند، علت اصلی مشكلات زیست محیطی است برای دستیابی به توسعه پایدار، این جوامع باید مسئولیت بیشتری در مورد تغییر جهت توسعه اقتصادی جهان به سمت پایداری بلندمدت متقبل شوند.
▪ در سطح ملی:
برنامه‌های مرتبط با مردم فقیر و امكان دسترسی آنان به منابع بهره‌ور به كاهش نیاز مردم به بهره‌برداری بیش از حد منابع طبیعی، كنترل جمعیت و حفظ منابع طبیعی می‌انجامد. از دیگر سو، برای آنكه آیندگان هزینه خساراتی كه به محیط زیست وارد كرده‌ایم را نپردازند باید اقدامات بلندمدتی برای پیشگیری از ایجاد خسارات بیشتر به محیط زیست انجام شود. بنابراین در توسعه پایدار صنعتی پیشگیری از ایجاد آلودگی، بهبود كارایی فرایندهای فعلی تولید، به كارگیری فرایندهای كارآمد و ترویج عدالت باید مد نظر قرار گیرد.
۵) تولید تمیزتر:
روش مرسوم حفاظت از محیط زیست در كارخانه‌ها، استفاده از دستگاه‌های تصفیه است. به این ترتیب، كارخانه‌ها با قراردادن دستگاه‌های تصفیه در مسیر خروج هرز آب یا مواد گازی از كارخانه، مواد آلاینده را تقلیل داده و به حد مجاز آن می‌رسانند. به دلیل بالا بودن هزینه خرید و استفاده از دستگاه‌های تصفیه، بویژه برای كشورهای در حال توسعه، استفاده از آنها در كارخانه‌های كوچك و متوسط، اقتصادی نیست. علاوه بر این سیستم‌های تصفیه‌ای، صرفاً به تغییر شكل آلاینده‌ها می‌انجامند و آنها را كاملاً حذف نمی‌كنند. بنابراین روش‌های مبتنی بر استفاده از سیستم‌های تصفیه برای دستیابی به اهداف توسعه پایدار صنعتی به تنهایی متناسب نیست.
روش‌های مطرح در تولید تمیزتر، روش‌هایی هستند كه بر اساس استراتژی پیشگیری از ایجاد آلودگی بنا شده‌اند و كاربرد این روش‌ها در صنایع به كاهش ضایعات و رفع آلودگی‌ها می‌انجامد. تجربیات حاصل از بكارگیری راهبرد تولید تمیزتر در بعضی از كارخانه‌های كشورهایی نظیر هند، چین و ژاپن ثابت كرده‌ است كه اگر این روش‌ها به تنهایی و یا به همراه سیستم‌های تصفیه‌ای بكار گرفته شوند، مقدار آلاینده‌ها را به طور موثری كاهش می‌دهند. علاوه بر این، راه‌حل‌های تولید تمیزتر كم هزینه بوده و بكارگیری آنها به بهبود شرایط كاری در كارخانه و افزایش كارایی دستگاه‌ها می‌انجامد. در نتیجه سودآوری بیشتر كارخانه‌ها را نیز به همراه دارد.
اگر بخواهیم تعریفی دقیق از تولید تمیزتر ارائه دهیم باید بگوییم استراتژی تولید تمیزتر به استراتژی پیشگیری از ایجاد آلودگی اطلاق می‌شود كه به طور یكپارچه در مورد فرایندهای تولیدی و محصولات یا خدمات به كار گرفته می‌شود و هدف از آن كاهش مخاطرات انسانی و زیست محیطی است. در مورد فرایندها نیز هدف تولید تمیزتر عبارت است از:
۱) استفاده موثرتر از مواد اولیه، آب و انرژی
۲) حذف مواد سمی و یا خطرناك
۳) كاهش قشر آلاینده و حذف ضایعات در سرچشمه تولید آنها
در حالی كه در مورد محصولات، استراتژی تولید تمیزتر بر كاهش آثار مخرب زیست محیطی محصول در طول چرخه عمر آن متمركز است. این استراتژی از مرحله طراحی محصول تا مصرف نهایی آن را در بر می‌گیرد.
لازم به ذكر است روش كاری تولید تمیزتر در سطح كارخانه، دارای رویه‌ای منظم است و اقدامات مربوط در این زمینه بر مبنای برنامه‌ای دائمی در راستای بهبود مستمر شرایط زیست محیطی انجام می‌شود.
● ویژگی‌های تولید تمیزتر
همان‌طور كه پیش از این گفته شد به منظور دستیابی به توسعه پایدار صنعتی باید اهدافی نظیر پیشگیری از ایجاد آلودگی و تولید ضایعات، استفاده كار از مواد اولیه و انرژی و توزیع عادلانه منابع تولیدی در فرایند صنعتی شدن مد نظر قرار گیرد. از دیگر سو، كشورهای در حال توسعه با مسائلی نظیر كمبود منابع مالی لازم در صنایع برای استفاده از تجهیزات تصفیه و رفع آلودگی، پایین بودن نسبی سطح دانش فنی و استانداردهای تولیدی و ... مواجه‌اند. نتایج حاصل از به‌كارگیری روش‌های تولید تمیزتر در صنایع نشان‏دهنده آن است كه ویژگی‌های روش‌های تولید تمیزتر هماهنگ با اهداف توسعه پایدار صنعتی بوده و از طرفی این روش‌ها متناسب با شرایط صنعتی در كشورهای در حال توسعه هستند. در اینجا به منظور روشن‌تر شدن ماهیت تولید تمیزتر و نیز مناسب بودن آن برای رسیدن به اهداف توسعه پایدار صنعتی برخی از ویژگی‌های تولید تمیزتر ارائه می‌شود.۱) راه‌حل‌های تولید تمیزتر، راه‌حل‌هایی موردی است. ویژگی اصلی تولید تمیزتر این است كه در واقع استراتژی مبتنی بر حل مسئله است. در روش تولید تمیزتر ابتدا فرایند تولید ضایعات، بررسی شده، سپس به منظور پیشگیری از ایجاد آلودگی، راه‌حل‌هایی متناسب با فرایند مورد بررسی، ارائه می‌شود. البته می‌توان راه‌حل‌های ارائه شده را در دسته‌های كلی نظیر تغییر فناوری، بهبود عملیاتی، اقدامات فرهنگی و مدیریتی و ... دسته‌بندی كرد. در جدول یك، تنوع راه‌حل‌های ارائه شده در پروژه DESIRE مشخص شده است. این پروژه به منظور ارائه قابلیت‌های تولید تمیزتر در صنایع كشورهای در حال توسعه (هند) با همكاری UNIDO و شورای بهره‌وری ملی هند، اجرا شده است.
۲) تولید تمیزتر بهبود شرایط زیست محیطی را در پی دارد. تجربیات حاصل از به‌كارگیری روش‌های تولید تمیزتر، نشان‌دهنده آن است كه راه‌حل‌های ارائه شده در بهبود شرایط زیست محیطی مؤثر بوده‌اند. برای مثال در پروژه DESIRE راه‌حل‌ها براساس میزان تأثیری كه در كاهش بار آلودگی داشته‌اند به سه دسته كم اثر، با اثر متوسط و بسیار مؤثر تقسیم‌بندی شده‌اند. به این ترتیب كه ۵۲ درصد از راه‌حل‌ها جزو راه‌حل‌های كم‌اثر، ۲۹ درصد جزو راه‌حل‌های با اثر متوسط و ۱۹ درصد از راه‌حل‌ها بسیار مؤثر بوده‌اند. از آنجا كه در یك واحد صنعتی، راه‌حل‌های مختلف با میزان شدت تأثیر متفاوت به كار گرفته می‌شود، در كل اثر به‌كارگیری راه‌حل‌های تولید تمیزتر زیاد بوده است.
۳) راه‌حل‌های تولید تمیزتر، راه‌حل‌هایی ساده و غیرپیچیده است. راه‌حل‌های تولید تمیزتر، راه‌حل‌هایی ساده‌اند كه مستلزم برخورداری از دانش فنی بالایی نیست. از جمله این اقدامات، بهبود محیط كار و پیشگیری از ایجاد ضایعات آلودگی‌های بی‌مورد، بهینه‌سازی كنترل فرایندها و تجهیزات و در نتیجه پیشگیری از مواردی نظیر سوخت ناقص و كاهش ضایعات محصول و كاركرد مناسب ماشین‌آلات و... هستند.
۴) راه‌حل‌های تولید تمیزتر، راه‌حل‌هایی ابتكاری و مبتنی‌ بر منطق است. تجربه نشان داده است كه در بسیاری از موارد، اهداف تولید تمیزتر با منطقی كردن نحوه تولید حاصل شده است. برای مثال در یك كارگاه سفالگری در هند، قسمت اعظم آلودگی و نشر گازها به دلیل ناصحیح روشن كردن كوره‌ها و همچنین تنظیم ناصحیح سیستم هوارسانی بوده است. این امر به احتراق ناقص سوخت و در نتیجه ایجاد دود غلیظ می‌انجامد.
۵) به‌كارگیری تولید تمیزتر، صرفه اقتصادی دارد. تجربه نشان داده است كه تولید تمیزتر با عقلانی كردن نحوه تولید برای واحدهای صنعتی، منافع مالی به همراه آورده است به‌گونه‌ای كه كاربرد این روش‌ها دست‌كم در مدت كوتاهی، مخارج حاصل از اقدامات مربوطه را پرداخت می‌كند. در مورد شركت‌هایی كه در پروژه DESIRE نقش داشته‌اند دوره بازگشت سرمایه‌گذاری بر اقدامات تولید تمیزتر كمتر از یك سال بوده است.
● راه‌های ترویج تولید تمیزتر در صنایع
هفت عامل در بررسی عوامل مؤثر بر كاربرد روش‌های تولید تمیزتر در صنایع مؤثرند:
۱) عوامل فردی:
تمایلات فردی و درك مؤسسان و افراد كلیدی در یك واحد صنعتی در زمینه تولید تمیزتر در به‌كارگیری و اجرای مؤثر روش‌های تولید تمیزتر در آن واحد صنعتی تأثیر دارد.
۲) عوامل سیستمی‌:
نابالغی سیستم‌های مدیریتی و اطلاعاتی به عنوان مانعی در به كارگیری مؤثر روش‌های تولید تمیزتر مطرح است.
۳) عوامل سازمانی:
اثربخشی روش‌های تولید تمیزتر و بهبود مستمر در این زمینه، مستلزم وجود ساختار سازمانی مناسب و تقسیم و تخصیص صحیح وظایف در یك واحد صنعتی است.
۴) عوامل فنی:
عدم وجود قابلیت‌های فنی در شركت و یا به‌كارگیری تجهیزات قدیمی در شركت از موانع به كارگیری و یا موفقیت روش‌های تولید تمیزتر محسوب می‌شوند.
۵) عوامل اقتصادی:
افزایش روزافزون هزینه‌های مصرف مواد اولیه و انرژی و نیز هزینه‌های بالای تعویض تجهیزات مستهلك شده و دستمزد بالای كارگران فنی از انگیزه‌های بهره‌گیری كارا از تجهیزات و نیروی انسانی و نیز مصرف صحیح مواد و انرژی است. از سویی كاهش میزان جریمه‌های مالی به دلیل بهبود عملكرد زیست محیطی و نیز امكان استفاده و بهره‌گیری از تسهیلات مالی در این زمینه به عنوان مشوق‌های به كارگیری تولید تمیزتر مطرح‌اند.
۶) اقدامات دولتی:
معمولاً در راستای خط‌مشی صنعتی و زیست‌محیطی كشور، اقداماتی برای تشویق صنایع به رعایت مسائل زیست محیطی و پرهیز از ایجاد آسیب‌های زیست محیطی توسط دولت‌ها، انجام می‌شود. در صورتی كه این اقدامات، مناسب با وضعیت صنعتی و زیست‌محیطی كشور باشد، می‌تواند صنایع را به استفاده از تكنیك‌های تولید تمیزتر ترغیب كند.
۷) دیگر عوامل:
عوامل دیگری كه معمولاً غیرقابل كنترل هستند، نظیر: تغییرات فصلی، شرایط بازار و.... می‌توانند در این زمینه تأثیرگذار باشند.
با توجه به این عوامل، پیشنهاداتی برای ترویج تولید تمیزتر در صنایع ارائه شده و در سه دسته اصلی به شرح زیر خلاصه می‌شوند:
الف) تشكیل دوایر همكاری در زمینه تولید تمیزتر: به منظور افزایش تعداد واحدهای صنعتی كه در یك ناحیه از روش‌های تولید تمیزتر استفاده می‌كنند و توزیع اطلاعات فنی در بین آنها و همكاری در زمینه توسعه تكنولوژیك، تشكیل دوایری مبتنی‌بر همكاری‌های اختیاری برای ردوبدل كردن راه‌حل‌های تولید تمیزتر در حل مسائل مشترك فی مابین در نواحی صنعتی پیشنهاد می‌شود.
ب) ایجاد انگیزه در صنایع برای بهره‌گیری از روش‌های تولید تمیزتر: اقدامات این مورد، شامل موارد زیر است:
▪ الزام بهره‌گیری از روش‌های تولید تمیزتر به منظور برخورداری از معافیت‌های مالیاتی، استفاده از وام‌ها و...
▪ اصلاح سیستم‌های قیمت‌گذاری آب و انرژی
▪ الزام وجود سیستم مدیریت زیست محیطی در شركت‌هایی كه از فرایندهای خاص استفاده می‌كنند.
▪ افزودن موضوعات مرتبط با تولید تمیزتر در برنامه‌های آموزشی دانشكده‌های مهندسی
▪ مساعدسازی بازار برای محصولات و خدمات زیست محیطی از طریق نشانه‌گذاری كالاها، برقراری استانداردها و...
پ) انجام پروژه‌های توجیهی:
برای این منظور چند كارخانه در یك زمینه كاری، یا یك ناحیه جغرافیایی انتخاب می‌شود و به منظور نشان دادن قابلیت‌های تولید تمیزتر با همكاری متخصصان بیرونی، ارزیابی‌هایی به رفع آلودگی به كمك راه‌های تولید تمیزتر در این صنایع اجرا می‌شود.
انتشار نتایج و آموزش افراد خبره در زمینه تولید تمیزتر برای اطمینان از ترویج تولید تمیزتر در دیگر كارخانه‌ها، ضروری است.
● جمع‌بندی
در این مقاله، موضوعات محیط زیست، توسعه پایدار صنعتی و تولید تمیزتر مورد نظر قرار گرفت. در این راستا سعی شد تا با تشریح دقیق مسائل مربوط به محیط‌زیست و توسعه صنعتی، تعریف و توصیف رابطه صنعت و آلوده شدن محیط زیست و اثرات متقابل محیط و توسعه صنعتی بر یكدیگر، برداشت مناسب‌تری از این موضوع طرح شود.
در این مقاله با طرح فرایندهای مربوط به تولید تمیزتر و تشریح آنها به راه‌هایی پرداخته می‌شود كه در پیشگیری از آلودگی محیط زیست و كوشش در استقرار توسعه پایدار كمك می‌كند. در این مقاله، اشاره شد كه تولید تمیزتر علاوه‌بر همسویی با توسعه صنعتی و حفظ محیط‌زیست و در كل توسعه پایدار، از ویژگی‌هایی نظیر امكان اجرا، عمل سهل‌تر و صرفه اقتصادی مناسب‌تر نیز برخوردار است.
در این مقاله با اشاره به این نكته كه كاربرد روش‌ها و رویه‌های تولید تمیزتر، نیاز به سرمایه اولیه كمی داشته و اینكه برحسب شرایط به درجات مختلف در جنبه‌های گوناگون فرایندهای تولیدی می‌تواند اثر كند، تأكید شد كه تولید تمیزتر برای كشورهای در حال توسعه كه از امكانات مالی و فنی مناسبی برخوردار نیستند كاربرد بیشتری خواهد داشت.
در نهایت، عوامل مؤثر در به‌كارگیری روش‌های تولید تمیزتر در صنایع ارائه و راه‌های پیشنهادی برای ترویج تولید تمیزتر مشخص شد.

نویسنده : دكتر علی احمدی - مهندس امیرسامان خیرخواه
پانوشت‌ها:
۱. The Brundth Land
۲. Pearce
۳. Biosphere
۴. Global Warming
منابع:
گوئل كهن، شاخص شناسی در توسعه اقتصادی و حساب‌های ملی در بستر سبز، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی (شركت چاپ و نشر بازرگانی)، چاپ یكم، بهمن ماه ۱۳۷۶.
Frances cairncross, “costing the earth: the for government. The opportunities for challenge ۱۹۹۲, business, “harvard business school press.
Development by the environment “.Unido” serving (pi/ib/rev/) may ۱۹۹۳.
Greening: strategies for a s.L.Hrt, “beyond sustainable world” harvard business review january/ february ۱۹۹۷.
Production in asia: example r.V.Bekel. “Cleaner results and their methodological and strategicimplications.

منبع : ماهنامه صنعت خودرو