اهمیت گرافیک محیطی در مکان‌های عمومی

امروز شهرها به‌صورت وسیعی گسترش یافته‌اند و روز به روز بر تعداد افراد ساكن در آن‌ها افزوده می‌شود، در نتیجه نیاز به سیستم‌های هدایت بصری نظم یافته، كه بر اساس قوانین علمی گرافیك محیطی تدوین یافته باشند بیش از گذشته احساس می‌شود. این نیاز در كشوری مانند ایران كه سابقه نه‌چندان طولانی در آموزش و اجرای پروژه‌های گرافیك محیطی داشته، دو چندان است. با توجه به نمونه‌های نامناسبی كه در سطح شهر پراكنده شده‌اند، لازم است حركت‌های كاربردی و علمی‌تری برای تایید و اجرای پروژه‌های گرافیك محیطی توسط مسئولین صورت گیرد. آن‌چه مسلم است فضای زندگی شهری و مكانی كه براساس تقسیم‌بندی جغرافیای جهانی، ایران نام یافته در عصر حاضر غیر قابل گسترش است و سرزمینی كه نام ایران بر آن نهاده شده است قابلیت بسط از جهت‌های جغرافیایی را نخواهد داشت، به عبارت دیگر جمعیت هر سال به تعداد قابل توجهی افزایش می‌یابد در صورتی كه فضا قابل گسترش نیست، بنابراین لازم است كه بهترین سیستم‌های هدایت بصری برای انبوهی از مردم كه هر روز به سمت خیابان‌ها، مراكز خرید و ... هجوم می‌آورند طراحی گردد تا بتوان شرایط مناسبی برای زندگی مهیا ساخت. در این راستا ناگزیریم با بررسی آثار برجسته و ممتاز در كشورهایی كه به عنوان پیشگامان گرافیك محیطی می‌باشند فضا را در جهت آموزش و اجراش پروژه‌های شهری قابل قبول، برای آیندگان هموار سازیم.
به بررسی نمونه‌های نامناسب و خطاهایی كه پیامد سیستم‌های غیر اصولی اطلاع‌رسان می‌باشد، پرداخته نشده است و الویت بر الن نهاده شده است كه با معرفی و اهمیت گرافیك محیطی و تقسیم‌‌بندی‌های علمی كه دیگران زحمت آن را كشیده‌اند به جمعی از پژوهشگران و هنرمندانی كه علاقه‌مند به بهبود آثار گرافیك محیطی در كشور عزیزمان ایران می‌باشند تنها اشاره‌ای از دانش گرافیك محیطی شده باشد.
● گرافیك محیطی شیوه‌ای جدید در شهرها
شهرها محیطی بی‌روح و مرده نیستند و در طول تاریخ بشر، همواره مركز مبادلات تجاری بوده‌اند و در مكان‌های عمومی نشانی را به عنوان سمبل قدرت معرفی می‌كرده‌اند، شهرها همیشه در حال رقابت با یكدیگر بوده و هستند اگر علایم و طرح‌های گرافیكی در شهرها به صورت موفقیت‌آمیزی گسترش یابند نه‌تنها موجب رقابت در شهرها شده بلكه كشورهای جهان را هم تحت تاثیر قرار می‌دهند، در مقایسه با شهرههای امروزی شهرهای صنعتی در گذشته مكان‌های مشخص و راحتی بوده‌اند، مردم در آن‌ها به رفت و آمد می‌پرداختند و به اكثر مقصدهای خود به راحتی می‌رسیدند.
خیابان‌ها فقط مناطق رفت و آمد و انتقال از جایی به جای دیگر بودند. شهروندان بیشتر كسانی را كه در شهرها سكونت نداشتند، می‌شناختند اگر شخصی در یافتن مسیر خود سرگردان می‌شد، سوال می‌كرد و این كار امری عادی تلقی می‌شد. مردم در شهرها احساس می‌كردند در خانه‌شان هستند و نیاز كمی به استفاده از علایم راهنمایی داشتند.
با گذشت یك قرن در حالی كه شهرها بزرگتر می‌شدند بر جمعیت و زندگی ماشینی افزوده می‌شد و شهرها به طور روزافزونی پیچیده و ناشناخته‌تر می‌شدند، بسیاری از شهروندان در حومه شهرها ساكن گردیدند و تنها، در شهر به رفت و آمد می‌پرداختند، بدین ترتیب و به تدریج شیوه‌های حمل و نقل گسترش یافتند امروزه حتی ممكن است این‌گونه وسایل حمل و نقل و جابجایی در زیر سطح زمین، بالا و یا در روی آن حركت نماید خیابان‌ها پیشرفته‌تر گردیده‌اند و بزرگ‌راهها، پل‌های هوایی با راه‌های خروجی مشخص و شاه‌راه‌های بزرگی كه حركت به طور یكطرفه در آن‌هال جریان دارد به خیابان‌ها اضافه شده‌اند.
شیوه‌های جدید حمل و نقل نه‌تنها از عرض پیاده‌روها كاسته بلكه با حضور اتومبیل مسافرت‌ها به صورت انفرادی گشته است. به طوری كه افراد را از مجاورت با سایر همشهریان بازداشته است با ایجاد جوامع صنعتی و ظهور وسایل جدید مسافرتی تقاضا برای مسافرت بیشتر شده است، سفر به سایر شهرها جهت كار یا تفریح به عنوان یك اصل، مهم‌تر از سایر موارد قرار گرفته و جهانگردی صنعت مهمی برای اكثر شهرها شده است. توسعه شهرهای كوچك و تبدیل آنان به شهرهای گسترده و پیچیده، موجب قدرت و نفوذ بیشتری در این شهرها شده است و تغییرات ایجاد شده، موجب گردیده كه بسیاری از خارجیان مقیم مانند سایر شهروندان احساس نمایند در شهر خودشان به سر می‌برند.
علاوه بر این پیشرفت‌ها رشد شهرها باعث شد تا نیاز به ارسال پیام برای شهروندان بیشتر نمایان شود. امروزه علایم هماهنگ‌كننده، چراغ‌های راهنمایی، بیل‌بردها، علایم نصب شده در خیابان‌ها، علایم فروشگاه‌ها، پوسترها و آگهی‌ها مسافران را به‌طور مداوم بمباران اطلاعاتی می‌كنند. اكثر اوقات پیام‌هایی كه حیاتی و ضروری هستند وجود ندارند و یا مبهم و نامفهوم هستند. نیاز به یك سیستم قابل توجه اطلاع‌رسانی و راه‌یابی به میزان زیادی احساس می‌شود.
متاسفانه نه تنها در ایران بلكه در اكثر كشورهای جهان سابقه‌ی روش‌های مناسب اطلاع‌رسانی و راه‌یابی محیطی اندك است.
سیستم اطلاع‌رسانی كه در شهر بالتیمور (Baltimore) در آمریكا ارایه شده است برای استفاده ساده و مشخص می‌باشد و سیستم هدایت‌كننده در شهر پاریس (Paris) در فرانسه، شیوه‌ كاربردی موثری است كه رانندگان را به سوی محل‌های مشخص و عمده هدایت می‌كند با این‌كه سیستم‌های راهنمای شهری مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته‌اند، اما تا به امروز اندكی از این برنامه‌ها مورد استفاده قرار گرفته‌اند. شركت (Sussman/ Prejza & company inc.) تجربه‌های جدیدی در این زمینه داشته و سیستم‌های هدایت‌گری را برای شهر فیلادلفیای آمریكا و جهان دیزنی (Disney World) طراحی نموده است.
همچنین یك سیستم هدایت‌گر موقتی بر ای شهرLosAnjeles در آمریكا، در طی بازی‌های المپیك سال ۱۹۸۴ ارایه نمود. دو مشخصه‌ی عمده در زمینه‌ی طراحی سیستم‌های راه‌یابی وجود دارد، اول آن‌كه طرح باید برای شناسایی آسان و راحت باشد دوم آن‌كه طرح باید از نظر خواندن مطالب ساده باشد، برای این‌كه یك طرح گرافیك محطیی به آسانی در قسمتی از شهر قابل تشخیص باشد، باید آن را از زمینه‌های اطراف و سایر علایم نصب شده مجزا و مستقل ساخت.راه‌های مختلفی برای دست‌یابی به این هدف وجود دارد یكی این‌كه علایم گرافیكی را در یك حالت ثابت یعنی با فاصله‌های مشخص و همیشگی در مكان قرار دهند، دوم آن‌كه باید طرح مورد نظر شكلی خاص و برجسته داشته باشد تا از سایر طرح‌های نصب شده مجزا شود. نصب طرح‌ها در محلی مناسب و جدا از سایر علایم در یك خیابان شلوغ و پرجمعیت كار ساده و آسانی نیست موثرترین ابزار جهت طراحی، رنگ است. رنگ دارای ماهیت تشخیص سریع است.
در طی المپیك سال ۱۹۸۴ در لوس آنجلس تماشاگران به وسیله‌ی علامت‌های ارغوانی رنگ كه بیست و شش مختلف ورزشی را در بر می‌گرفتند به سوی محل‌های مشخص هدایت می‌شدند این طرح‌های گرافیكی با سایر علایم موجود در محل، كه به راه‌های خروجی اشاره می‌كردند مرتبط بودند و در طول خیابان‌های اصلی و مهم نصب گردیده بودند، منحصر بودن این رنگ‌ها در محیط تشخیص سریع علایم توسط بیننده را موجب می‌شد و تماشاگران، سمبل‌های ورزشی المپیك را به آسانی می‌یافتند.
برخی از مردم اظهار می‌كردند كه نیازی به خواندن عنوان‌های اطلاع‌رسان نداشته و به آسانی علایم‌ راهنمایی ارغوانی رنگ را دنبال می‌كرده‌اند. قوانین مربوط به علایم خواندنی را به راحتی می‌توان فرموله كرد ولی دسترسی به این علایم كار ساده و آسانی نیست.
▪ فرمول‌های ایجاد علایم گرافیك محیطی به ترتیب زیر می‌باشند:
۱) تابلوهای گرافیك محیطی نباید از سطح زمین خیلی فاصله داشته باشند و باید تابلوها به آسانی از تداخل ماشین دیده شوند در ضمن نباید خیلی پایین نصب شوند زیرا در آن صورت با توقف ماشین‌های باری قابل رویت نیستند.
۲) حروف باید به اندازه‌ی كافی بزرگ باشند، تا از فاصله‌‌ای معین قابل خواندن باشند ولی آن‌چنان بزرگ نباشند كه خارج از مقیاس محل نصب باشند.
۳) تابلوهای گرافیك محیطی باید تصاویری ساده داشته باشند تا به راحتی قابل درك باشند در ضمن متن‌های اطلاع‌رسان هم باید ساده باشند تا به راحتی خوانده شوند.
۴) تابلوها حداكثر دارای ۳ پیام باشند و پیام‌ها تا حدی كه امكان دارد كوتاه باشند.
۵) فاصله‌ی میان حروف، كلمات و خطوط رعایت شود.
اكثر قوانین به سادگی توسط طراح گرافیك محیطی كنترل و تعیین گردند، اما مورد‌های ۴، ۵ مشكل ساز هستند تعیین مسیرهای طولانی با اسامی بلندشان اغلب از ایجاد متن‌های كوتاه با كلمات اختصاری جلوگیری می‌كنند.نتیجه تابلوهایی شلوغ با خطوط اضافی است كه خوانا بودن تابلوها را با مشكل مواجه می‌سازد.
حركت مردم برای انجام كارهایشان در اطراف شهر مزایای زیادی دارد، سیستمی كه یك توریست و یا فروشنده را در حومه‌ی شهر به سوی مقصدهای مورد نظرشان هدایت می‌كند زمان بیشتری در اختیار آنان قرار می‌دهد تا در یك چارچوب فكری مناسب اقدام به انجام كارهایشان نمایند. یافتن مقصدهای مورد نظر یكی از مهم‌ترین تجربیاتی است كه در بازدید از شهر كسب می‌كنند. اگر بازدید لذت‌بخش باشد آن‌ها دوباره به شهر بازخواهند گشت. علاوه بر كاربردهای عملی، مهم‌ترین عاملی كه هر شیوه‌ی علامت‌گذاری دارا می‌باشد، توانایی به اجرا درآمدن یك پروژه خیالی در شهر است.
رنگ‌های متنوع و اشكال خیالی به كار رفته در جهان دیزنی، محیطی سرگرم‌كننده و شادی‌آور را برای بازدیدكنندگانی كه از این مكان چنین انتظاری دارند، فراهم می‌كند. یافتن طرحی خیالی در یك شهر حقیقی بسیار پیچیده می‌باشد باید تاریخچه و بافت شهر و دیدگاه آن را نسبت به آینده در نظر گرفت تا نتیجه با ارزش و برجسته جلوه كند. یك سیستم راه‌یابی جامع، شاخص، عملی و قابل اجرا نه‌تنها تماشاگران را تحت تاثیر قرار می‌دهد بلكه موجب احساس راحتی و آسایش در آن‌ها می‌گردد و به هر شخص اعلام می‌دارد كه شهر، سازمان یافته، كارآمد، دارای حركت و رفت و آمد است.
مشاغل از مناطق شهری در شهرهای مركزی و مناطق عمده‌ی كشاورزی به سوی حومه‌ی شهرهاست. طرح‌های گرافیك محیطی می‌توانند مبارزه‌ای جالب برای كمك به تجدید حیات و نقطه عطفی برای كسب سرمایه‌های مشخص در حومه‌ی شهرها باشند، این طرح‌ها ممكن است برای هدایت ترافیك شهری به سوی شاه‌راههای اصلی و یا فقط ایجاد رنگ و نقشی تازه برای عمارتی واقع در محله‌ای تاریخی و یا طرح یك برنامه‌ی گسترده‌ی گرافیك محیطی شهری باشند.
بسیاری از طراحان دریافته‌اند رضایت‌بخش‌ترین قسمت در ایجاد برنامه‌ی طراحی علایم شهری، رسم چیزهایی است كه منطقه‌های خاصی را منعكس نمایند در این زمان علامت انحصاری شهر (نشانه‌ی شهر) اهمیت خاصی یافته است و بر آن تاكید بیشتری می‌شود چرا كه این علایم تاثیر بسزا و اولیه‌ای در رابطه با شهر، در ذهن تماتشاگر ایجاد می‌كنند. موضوعاتی از این قبیل كه آیا محیط شهر صمیمانه است؟ امن می‌باشد؟ امكانات آن قابل دسترس است؟ جاذبه دارد؟ آیا متفاوت از مكانی است كه بازدیدكنندگان از آن‌جا آمده‌اند؟ از علایم استنباط می‌شود. یك علامت طراحی شده می‌تواند تمامی این پیام‌ها و یا بیشتز آن‌ها را منتقل نماید.
مواد زیادی از قبیل انواع فلزات، چوب، پلاستیك‌ها، شیشه‌ها و... می‌توانند برای ساخت علایم در شهرها استفاده شوند. در انتخاب مصالح مناسب، بادوام بودن، ارزان بودن و راحت تهیه شدن مواد در نظر گرفته می‌شود. جنس بیشتر علایم راهنمایی و شناسایی در محیط‌های باز، آلومینیوم‌هایی است كه بر آن‌ها چاپ سیلك صورت گرفته است و با لایه‌هایی از مواد محافظ جلادهنده پوشانده شده‌اند. پرچم‌ها هم اغلب از جنس نایلون و یا پارچه‌های مقاوم تركیب شده با الیاف مصنوعی می‌باشند.
بسیاری از مواد دیگر نظیر آكریلیك، فایبرگلاس، نئون، استیل، برنز و حتی چدن اگر به‌طور صحیح به‌كار گرفته شوند برای علایم و و نشانه‌های گرافیكی مناسب و قابل استفاده هستند. امروزه شهرها با تمامی آن‌چه كه دارند مانند مكان‌های پارك اتومبیل‌ها، مراكز تفریحی، پیاده‌روهایی كه سایبان و درخت دارند، بازارهای بزرگ فروش كه در آن‌ها جشن‌ها و فستیوال‌ها برگزار می‌گردد، مكان‌هایی برای برپایی نمایشگاه‌های دایمی و... ، برای بازگشت به آسایش دوران گذشته می‌كوشند.
اهالی شهرها مسوولیت اجرا و برپایی جشن‌ها را بر عهده می‌گیرند تا تماشاگران را به سوی این مكان‌ها جلب نمایند، مبادلات نزدیكی را با تجار انجام می‌دهند تا از قطع معادلات جلوگیری نمایند و برای هر شخصی كه در كارها پیشرفتی ایجاد می‌نماید مالیات‌هایی را كسر می‌كنند. جهت ارایه راه‌حل مناسب و برطرف نمودن مشكلات مربوط به مكان‌های تفریحی و پارك‌های اصلی شهرهای پررفت و آمد، هنرمندان گرافیك محیطی ملزم به سازماندهی برنامه‌های گسترش علایم گرافیكی گیرا و جذاب در تكمیل سایر فعالیت‌های شهری می‌باشند. در یك سرمایه‌گذاری كوچك با استفاده از علایم و نشانه‌های مناسب تصویری می‌توان بازگشت سرمایه و سود زیادی را ایجاد كرد.
به‌كار‌گیری علایم و نشانه‌های گرافیكی جالب و مهیج می‌تواند حتی مناطق یكنواخت و سطح پایین را به طریقی جلوه‌گر سازد كه گویی آن‌جا كار جدیدی در حال انجام یافتن است. قرار دادن علایم و نشانه‌ها در دروازه‌ی ورودی شهر و استفاده از علایم اخطار دهنده و یا خوش‌آمد به ناظران، چهره‌ای صمیمانه و دوستانه از شهر ارایه می‌دهد. علایم راهنمایی مربوط به وسایل نقلیه، رانندگان را از خطاهای احتمالی حفظ می‌نماید و علایم راهنمایی كه در خیابان‌ها نصب می‌شوند مراكز عمده و اصلی شهرها را برای افراد جلوه‌گر می‌سازند.
علایم و نشانه‌های گرافیكی می‌توانند به مطالب دیدنی و یا نكاتی درباره‌ی علایق تاریخی مردم و مناطق و محدوده‌های مشخص شهری اشاره كنند، حتی به سوالاتی پیرامون طرح‌های ساختمانی پاسخ دهند.
با اقدام پروژه‌های مهارت‌آمیزی كه تحت عنوان گرافیك محیطی نام‌گذاری می‌شوند، مردم به علایم و نشانه‌های مناسب عادت می‌كنند و اكثر اشخاصی كه به خرید كردن، گردش رفتن و حتی كاركردن در فضاهای آزاد محیطی عادت دارند، از طریق علایم و نشانه‌های گرافیكی اطلاع‌رسان راهنمایی می‌شوند، بدین ترتیب طراحان گرافیك محیطی می‌توانند به تدریج چهره‌ی شهرهای جدید را دگرگون سازند و به این مناطق شلوغ و درهم و برهم، تا اندازه‌ای نظم و آسایش بخشند.

نویسنده : ستاره نورونی
۱- City Sings. Paul Prejza, Madison Square press, ۱۹۹۴.
۲-Signs and Spaces G.Abbott, Miller, Rockport Publishers, Inc, ۱۹۹۴.

منبع : دوهفته‌نامه هنرهای تجسمی تندیس