درجه‌بندی خطرآفرینی

تالاب میانکاله در جنوب دریای خزر و کامل‌ترین نمونه شاخص در کشور ایران می‌باشد که خود می‌تواند از بعد آموزشی و تحقیقات جغرافیائی و ژئومرفولوژی یکی از جذاب‌ترین تالاب‌های دنیا محسوب گردد. در این تحقیق منابع آلاینده اطراف تالاب مورد ارزیابی قرار گرفته‌اند. در واقع، پس از جمع‌آوری داده‌های مورد نیاز برای ارزیابی ریسک آلودگی ناشی از منابع آلاینده مانند: صنایع کشاورزی و فعالیت‌های وابسته، تأسیسات شهری و روستائی در اطراف تالاب و وارد کردن آنها به سامانه اطلاعات جغرافیائی (GIS)، بانک اطلاعات این منابع ایجاد گردید. سپس پرسشنامه‌های اطلاعاتی از منابع به تفکیک نوع و شرایط فعالیت آنها تهیه و با استفاده از پرسشنامه‌های اطلاعاتی از منابع به تفکیک نوع و شرایط فعالیت آنها تهیه و با استفاده از پرسشنامه‌های منابع آلاینده اطراف تالاب، مدل سامانه جامع درجه‌بندی خطرآفرینی منابع آلاینده ”URSM“ طرح‌ریزی گردید. معیارهای زیست‌محیطی هر منبع تفکیک و در مدل درجه‌بندی خطرآفرینی با استفاده از روش منطق فازی، ارزش‌گذاری برای معیارهای زیست‌محیطی صورت گرفته است. داده‌های حاصل از آنالیز درجه‌بندی در محیط Excel و با تعمیم درجه خطرآفرینی هریک از منابع آلاینده به سح پلی‌گونهای تحت پوشش تالاب میانکاله در محیط نرم‌افزار Arc View و در نهایت انجام تحلیل‌های لازم پهنه‌بندی حساسیت آسیب‌پذیری منابع آلاینده انجام پذیرفت. با استفاده از اطلاعات به‌دست آمده نقشه‌های آسیب‌پذیری زیست‌محیطی تالاب میانکاله در مقابل منابع آلودگی‌های زیست‌محیطی تهیه شده است. بررسی نقشه‌های حاصله نشان می‌دهد که با توجه به پراکندگی واحدهای صنعتی، شدت آسیب‌پذیری در مناطق مرکزی، شمال شرق، غرب تالاب بیشتر از سایر مناطق دیگر است. هم‌چنین پساب‌های صنعتی باعث آلودگی شدید منابع آب‌های زیرزمینی و سطحی گشته و دیگر عوامل محدودکننده در حوزه مورد مطالعه، خطر پیش‌روی آب دریا و تالاب به درون اراضی ساحلی می‌باشد. تداخل آب شور دریا در سفره‌های آب شیرین و شور شدن آب چاه‌ها از دیگر پیامدهای سوء زیست‌محیطی می‌باشد.
● بیان مسئله
تالاب میانکاله در استان مازندران در ۱۲ کیلومتری شمال شهرستان بهشهر با ارتفاع ۱۵ تا ۲۸ متر پائین‌تر از سطح دریای آزاد و در منتهی‌الیه جنوب شرقی دریای خزر واقع شده است. قرار گرفتن تالاب میانکاله در حاشیه جنوبی دریای خزر و نقش مؤثر ارتباط هیدرولوژیکی دریای خزر با تالاب از طریق کانال‌های ارتباطی، پراکنش و راهیابی آلودگی‌های موجود در دریا به درون محیط تالاب، گسترش فعالیت‌های نفتی و فعالیت‌های بندری در نواحی بخش غربی و شمال غربی تالاب میانکاله، احداث تأسیسات مانند: پالایشگاه نفت، بندر ویژه اقتصادی امیرآباد، احداث راه‌آهن امیرآباد بدون در نظر گرفتن ارزیابی زیست‌محیطی، زمینه آشفتگی و آلودگی در منابع آب و خاک تالاب فراهم می‌گردد. شناخت مشکلات زیست‌محیطی و فعالیت‌های صنعتی منطقه راهی برای جلوگیری از به هم خوردن تعادل اکولوژیک و حفاظت از تالاب و تأمین سلامت محیط زیست تالاب در سطح منطقه‌ای، ملی و بین‌المللی است. حفظ و احیاء تالاب بین‌المللی میانکاله نیازمند یک برنامه‌ریزی و مدیریت صحیح بوده و تهیه و تدوین این پژوهش جهت ساماندهی صنایع اطراف تالاب، کاهش آلودگی آنها و تعیین درجه حساسیت زیست‌محیطی تالاب، امری ضروری می‌باشد.
● روش کار
از آن‌جائی که در این پژوهش شناسائی منابع آلاینده و تعیین درجه خطرآفرینی هر یک از آنها از مهم‌ترین اقدامات اساسی این طرح می‌باشد. بنابراین مجموع اطلاعات مورد نیاز مرتبط با منابع آلاینده پیرامون تالاب میانکاله است که این اطلاعات شامل فعالیت‌های صنعتی، کشاورزی، زباله و فاضلاب است. بنابراین هر یک از منابع آلاینده واجد معیارهای زیست‌محیطی خاص خود می‌باشد. برای مثال جهت آنالیز منابع آلاینده وابسته به فعالیت‌های صنعتی اهمیت معیارها شامل بزرگی صناعی از نظر میزان تولید، نوع مواد اولیه، تعداد پرسنل، تعدا شیفت کاری، حجم پساب تولیدی و نوع آلاینده‌های ناشی از آنها می‌باشد. این داده‌های مورد نیاز، از سازمان‌های متولی امور مرتبط به منابع آلاینده، مراکز تحقیقاتی و دانشگاه‌ها تهیه شد. مجموعه اطلاعات به‌دست آمده، در محیط رایانه پردازش می‌شود. پردازش داده‌ها شامل آماده‌سازی داده‌ها در محیط رایانه‌ای برای تفسیر، تجزیه و تحلیل، به هنگام‌سازی آنها می‌باشد. در پردازش داده‌ها، داده‌ها به‌صورت جداول طبقه‌بندی می‌شوند. سپس اقدام به رسم نمودار می‌گردد.
● ایجاد سامانه اطلاعات جغرافیائی منابع آلاینده
با بررسی در مورد نرم‌افزارهای مختلف موجود در زمینه GIS، نرم‌افزار Arc View برای این کار مناسب تشخیص داده شد که در نهایت ۷ لایه نقشه شامل:
۱) لایه کشاورزی
۲) لایه صنایع غذائی
۳) لایه صنایع شیمیائی
۴) لایه صنایع کانی غیرفلزی و فلزی
۵) لایه آلودگی هیدروکربوره
۶) لایه شهرهای اطراف تالاب
۷) لایه روستاهای اطراف تالاب می‌باشد.
بر روی هرکدام از این لایه‌ها موقعیت منابع آلاینده، به‌صورت سطح مشخص شد. هر عارضه ایجاد شده در بانک اطلاعات مربوط به آن لایه اطلاعاتی داده‌های مربوط با ایجاد فیلدها برای رکوردهای تشخیص داده شد. این کار برای تمامی منابع آلاینده مطرح در این تحقیق انجام شد. در واقع بانک اطلاعات منابع آلاینده زیست‌محیطی تالاب میانکاله ایجاد شد. در این مرحله از کار، پس از پیاده کردن مدل سامانه جامع در درجه‌بندی منابع آلاینده روی محیط بانک اطلاعات GIS منابع آلاینده تالاب میانکاله فراهم گردید. با پیاده کردن این مدل سامانه جامع درجه‌بندی، منابع آلاینده با هم مقایسه شدند. برای مقایسه درجه منابع آلاینده، از تئوری منطقه فازی استفاده گردید. پس از پیاده کردن مدل روی بانک اطلاعات جغرافیائی که با محاسبه اعداد مربوط به درجه خطرآفرینی منابع مختلف آلاینده و تبادل اطلاعات بین نرم‌افزار سامانه اطلاعات جغرافیائی Arc View با نرم‌افزار محاسباتی Ms Excel انجام گرفت عملاً همه منابع آلاینده با هم مقایسه شدند. در نقشه‌های نهائی در محیط GIS، به خوبی مشخص شد که در کدام ناحیه از اطراف تالاب به‌طور مثال صنایع غذائی به‌عنوان منبع با پتانسیل آلودگی بالا و در کدام منطقه آلودگی هیدروکربوره از آلایندگی بالا برخوردار است.
● انطباق نتایج مدل درجه‌بندی با سامانه اطلاعات جغرافیائی و تهیه نقشه آسیب‌پذیری منطقه مورد مطالعه
پس از تعیین میزان خطرآفرینی هریک از منابع آلاینده و انجام محاسبات لازم، مدل درجه‌بندی خطرآفرینی هریک از منابع آلاینده بر روی سامانه اطلاعات جغرافیائی اعمال شد. اطلاعات به‌دست آمده مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت و در نرم‌افزار GIS، نقشه‌های آسیب‌پذیری منطقه مورد مطالعه تهیه شد. با انجام پردازش‌های لازم در محیط GIS نتایج ارزیابی ریسک تالاب میانکاله به‌دست آمد.
● نتایج پژوهش
ـ با توجه به پراکندگی واحدهای صنعتی، بخش مرکزی، شمال شرق، غرب و شرق تالاب، شدت آسیب‌پذیری بیشتری متوجه این مناطق می‌باشد و در این مناطق آسیب‌پذیری زیست‌محیطی بیشتر است.
ـ با توجه به قرارگیری مخازن نفت و انجام فعالیت‌های هیدروکربوره، شدت آسیب‌پذیری زیست‌محیطی بیشتر متوجه شمال شرقی تالاب میانکاله می‌باشد.
ـ با توجه به قرارگیری شهرهای اطراف تالاب، شدت آسیب‌پذیری زیست‌محیطی بیشتر متوجه بخش شرقی، مرکزی و شمال غربی تالاب میانکاله است.
ـ با توجه به پراکنش صنایع شیمیائی اطراف تالاب شدت آسیب‌پذیری در مناطق شرق و مرکز بیشتر می‌باشد.
ـ با توجه به پراکندگی صنایع غذائی در اطراف تالاب میانکاله، در مناطق شرق، مرکز و شمال غرب شدت آسیب‌پذیری زیست‌محیطی در مناطق شرق، مرکز و شمال غرب تالاب بیشتر است.
ـ در مورد صنایع فلزی و غیرفلزی، شدت آسیب‌پذیری زیست‌محیطی در مناطق شرقی بیشتر است.
ـ سکونت‌گاه‌ها و مراکز جمعیتی روستائی، محیط طبیعی منطقه را دستخوش تغییر کرده است که علاوه‌بر معضلات خاص خود سبب آلودگی فیزیکی، فیزیکو شیمیائی و شیمیائی تالاب و رودخانه‌های منتهی به تالاب می‌گردد.

همایون خوشروان، استادیار پژوهشی مرکز مطالعات و تحقیقات دریای خزر
مونا مقدم، کارشناس ارشد مدیریت محیط زیست، کارشناس پژوهشی بخش حمل و نقل و تکنولوژی دریائی پژوهشکده حمل و نقل
منابع
۱) خوشروان. همایون، ۱۳۸۱. مدیریت زیست‌محیطی بهینه در ارزیابی منابع آلاینده و انواع آلودگی‌های موجود در حوضه آبریز استان مازندران و راه‌های مقابله با آن، سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی
۲) مجلل. حمید، ۱۳۸۲. پهنه‌بندی درجه خطرآفرینی منابع آلاینده رودخانه‌ها و مناطق ساحلی گیلان، سازمان مدیریت منابع آب
۳) حسن‌زاده حسین‌آبادی. حسن، تعیین میزان منشأ عناصر سنگین (سرب، کادمیوم، کروم، مس) در رسوبات تالاب بین‌المللی میانکاله، پایان‌نامه (کارشناسی ارشد) دانشکده منابع طبیعی

منبع : ماهنامه پیام دریا