ژئوتوریسم (گردشگری جغرافیایی) ایران

ایران به لحاظ پدیده های ویژه زمین شناسی جزو شگفت انگیز ترین كشورهای جهان به شمار می رود. وجود مرتفع ترین هرم های ماسه ای گرم ترین نقطه جهان در كویر لوت، آثار بزرگ ترین لغزش های زمین درسیمره ایلام، قله دماوند به عنوان بلندترین قله مخروطی دنیا و نیز وجود بالاترین دریاچه آب شیرین جهان درقله سبلان تنها نمونه هایی از جاذبه های شگفت انگیز گردشگری زمین شناسی (ژئوتوریسم) در ایران به شمار می روند.
در سراسر كره زمین چند كمربند چین خورده وجود دارد كه یكی از مهم ترین آن ها كمربند مدیترانه - هیمالیا - اندونزی است و كشور ایران در بخش میانی این كمربند و بین آلپ و هیمالیا قرار گرفته است. ایران در ۴/۱ میلیارد سال پیش قسمتی از تنها قاره آن زمان یعنی قاره مگاژا محسوب شده و رخ دادهای زمین ساختی آن بیش تر از نوع دگرگونی ماگمایی بوده است و به عبارت دیگر ایران در آن زمان دنباله پلاتفرم آفریقا - عربستان به حساب می آمده است.
زمین شناسی ایران شامل حركات اوراسیا، آفریقا (شامل عربستان) هندوستان و اقیانوس هند می شود که این حركات شامل هر دو قاره شمالی و جنوبی است. زمین شناسی ایران به دو منطقه تقسیم می شود، یک منطقه آن كمربند چین خورده زاگرس و منطقه دیگر آن شامل بقیه نواحی ایران است. این بخش خود به سه قسمت كمربند كوهستانی ارومیه - اسفندقه، مركز و خاور ایران و ناحیه البرز تقسیم می شود.
اقیانوس تتیس که عرض آن چند هزار كیلومتر بوده است در دوران اول زمین شناسی یا حتی زودتر از آن در ناحیه فعلی خاورمیانه وجود داشته و ورق توران و قاره آفرو - عربستان را از اوراسیا جدا می كرده است. آفرو - عربستان بخشی از قاره گندوانا بوده و با هندوستان استرالیا، جنوب آفریقا و خشكی قطب جنوب در فاصله ای دورتر ارتباط داشته كه به تدریج و حداقل از دوره پرمین به بعد به طرف شمال حركت كرده و موجب باریک شدن اقیانوس تتیس شده است.
حركت عمودی آفرو - عربستان در طول دوران دوم، به طرف شمال ادامه یافته و این باریک شدن اقیانوس تا زمانی كه پوسته اقیانوسی ناپدید شد و دو لبه قاره به هم رسید، ادامه یافته و موجب شكسته شدن اوراسیا شد. نتیجه این فعالیت ها تشكیل خرده قاره هایی مانند مركز و خاور ایران و محاصره آن ها با حوزه های رسوب گذاری از نوع حوزه رسوبی دریای سرخ بود.
سرانجام در اوایل دوران سوم، شمال قاره آفرو - عربستان موجب بسته شدن حوزه های رسوبی كوچک جوان شده و خرده قاره ها و جزایر آتشفشانی به وسیله موزاییک هایی به یکدیگر متصل شدند. فقط دریاهای قاره ای هنوز در بخشی از این مناطق وجود دارند و دریاها به تدریج به طرف جنوب خاور عقب نشینی كردند.
ایران بین دو سپر عربستان در جنوب باختری و ورق توران در شمال خاوری قرار گرفته است. پلاتفرم عربستان به طرف شمال خاوری ادامه یافته و به وسیله رسوبات آبرفتی دشت خوزستان پوشانده می شود. ورق توران در تركمنستان قرار دارد و در فاز كوهزایی هرسی نین چین خوردگی یافته و سخت شده است.
دنباله این ورق در نواحی سرخس ادامه داشته و با رسوبات جوان پوشیده شده است. لبه جنوبی این ورق كوهستان های كپه داغ است و كوهستان های زاگرس نیز با امتداد شمال باختری - جنوب خاوری به عنوان دنباله رشته كوه های جنوبی آلپ منظور می شوند. زاگرس در امتداد عرض به نواحی كمربند چین خورده زاگرس، زاگرس مرتفع، زاگرس داخلی (ناحیه سنندج - سیرجان)، ناحیه ارومیه - دختر و كمربند آتشفشانی تقسیم می شود که به ترتیب از جنوب خاوری به طرف شمال باختری در كنار یك دیگر قرار گرفته اند.
محدوده ایران مركزی از نظر محققین متفاوت است. این واحد به شكل یك مثلث در مركز ایران قرار گرفته و قسمتی از ایران خاوری (شمال بلوک لوت) را در بر می گیرد. مرز شمالی آن به زون بینالود و گسل میامی و در سمت باختر به احتمال زیاد به گسل عطاری می پیوندد. واحد خاور ایران و مكران را می توان به دو بخش نهبندان - خاش و كوه های مكران تقسیم كرد. این واحد در باختر به وسیله گسل نهبندان، در خاور به وسیله بلوک سیستان و در جنوب توسط دریای عمان (مکران) محدود می شود.
محدوده باختری كوه های مكران گسل میناب است که در این واحد سنگ های قدیمی تر از ژوراسیک مشاهده نمی شود. ناحیه مركزی ایران نیز از ناحیه سنندج - سیرجان توسط فرورفتگی های دریاچه ارومیه، تزلوگل و گاوخونی جدا می شود.
واحد البرز رشته كوه های كاملا مشخصی است و رشته كوه های بینالود از نظر جغرافیایی دنباله این واحد محسوب می شوند، اما از نظر رسوبات شباهت بیش تری به مركز ایران دارند. فاز چین خوردگی شدید البرز فاز كوهزایی لارامین است كه موجب دگرشیبی زاویه ای در قاعده رسوبات ائوسن شده است.
پس از این فاز در بخش جنوبی البرز رسوبات كم عمق و تبخیری تشكیل شده و در بخش شمالی به مقدار كم رسوبات آواری دیده می شود. فاز كوه زایی آلپ پسین موجب چین خوردگی رسوبات تشكیل شده در ترشیاری در واحد البرز شده است. این فاز در ناحیه مكران تاثیر گذاشته و رسوبات این ناحیه چین خوردگی یافته اند. در مراحل انتهایی این مرحله از كوه زایی، مناظر فعلی به وجود آمده که این حالات رسوب گذاری كم و بیش در ناحیه نهبندان - خاش نیز مشاهده می شوند.
با پذیرش این نگره كه سراسر ایران دنباله پلاتفرم (سطحه) عربستان بوده و زیربنای ساخت ها و روندهای اصلی آن بر اثر چین خوردگی بایكالی به وجود آمده، می توان گفت که در طی زمان قسمتی از پركامبرین پسین و دوران پالئوزوییک (دوران اول پارینه زیستی) در بیش تر سرزمین ایران یک آرامش نسبی برقرار بوده و چین خوردگی های مهم تری دیده نشده است. در این مدت رسوب گذاری به آرامی صورت گرفته و فقط چند بار جنبش های عمودی پوسته زمین، رژیم رسوبی را تغییر داده اند. نمودهای چینه شناسی و رسوب گذاری نتیجه این جنبش ها است. دوره های فرسایش گاهی بسیار درازمدت بوده و ضخامت زیادی از رسوبات را از بین برده است.
فعالیت ماگمایی در برخی از دوره ها شدید و گاهی بسیار اندک بوده و دگرگونی های محدودی نیز وجود داشته است. كارسازترین جنبش های زمین ساختی در دوره تریاس پسین به وجود آمده است به طوری كه این جنبش ها ریخت شناسی كلی و كنونی ایران را پی ریزی كرده اند. وجود ارتفاعات متعدد در كنار گودال های خشك و آبی و اشكال متعدد و منحصر به فرد زمین شناسی این خطه از كره زمین را تبدیل به یكی از جاذب ترین مناطق گردشگری زمین شناسی كرده است.

منبع : مرکز گردشگری علمی فرهنگی دانشجویان ایران