۹ آذر ماه – روز بزرگداشت شیخ مفید

در میان دانشمندان اسلامی، بزرگانی‏یافت می‏شوند که در پیشرفت احکام الهی در جوامع تاثیر بسیار داشته، آثاری جاویدان ازخود به جای گذاشته‏اند؛ شیخ مفید، در شمارچنین دانشمندانی جای دارد.
نامش محمد بن محمد بن نعمان بن‏عبدالسلام و کنیه‏اش ابو عبدالله است و در یازدهم ذیقعده (سالروز میلاد حضرت‏ثامن الحجج علی بن موسی الرضاعلیه السلام) درسال ۳۳۶ ه .ق. دیده به جهان گشود.
شیخ طوسی، در کتاب رجال خود از این عالم گرانسنگ این گونه یاد می‏کند:
«محمد بن محمد بن نعمان دانشمندی‏بزرگ و موثق است.» او در فهرست‏می‏نویسد: «محمد بن محمد به نعمان‏معروف به «ابن معلم‏» از متکلمان امامیه است‏و در زمان او ریاست علمی و دینی شیعه به اومنتهی گردید. در علم فقه و کلام بر هر کس‏برتری داشت. دانشمندی حاضر جواب بود ونزدیک به ۲۰۰ جلد کتاب از او به یادگار مانده‏است.
ابن شهر آشوب در مورد وی می‏نویسد:شیخ مفید ابو عبدالله محمد بن محمد بن‏نعمان از شاگردان ابو جعفر بن قولویه بود وحضرت ولی عصر او را به «شیخ مفید» ملقب‏فرمود.
نجاشی - که خود از زمره شاگردان آن عالم‏گرانمایه است.- در باره استادش می‏گوید:
استاد ما - رضی‏الله عنه - مقام والای او درعلم و کلام و روایت و وثاقت، مشهورتر ومعروفتر از آن است که به وصف آید.
جایگاه و مقام علمی و دینی شیخ مفیدزمانی بهتر روشن می‏گردد که عصر وی موردبررسی قرارگیرد.
● عصر حیات
در عصر شیخ مفید، شیعیان از آزادی‏بیشتری برخوردار بودند و وجود عالم‏بزرگواری چون شیخ مفید در میان آنان به‏اعتبارشان می‏افزود. شیخ از پراکندگی‏شیعیان ممانعت ورزید، آنان را از خطر تفرقه‏نجات داد، با اعتبار خویش اوضاع اسفبارآن‏ها را سامان بخشید و آن‏ها را به اوج عزت‏رسانید. شیخ مفید در محله کرخ بغداد - که‏مرکز شیعیان بود.- می‏زیست و مسجدمعروف «براثا»- که اکنون زیارتگاه شیعیان‏است.- محل تدریس وی بود.
از سوی دیگر، دوران شیخ مفید دوران‏رونق مباحث کلامی و اصولی در میان‏دانشمندان اهل سنت‏بود. پیش از وی،شیعیان در مسائل کلامی و اصولی حلقه‏های‏درس تشکیل داده بودند و شیخ صدوق - که‏ریاست علمی و دینی شیعیان را عهده‏داربود.- سبک ساده‏ای در تصنیف و تالیف کتب‏پیش گرفت و بر همان شیوه نیز فتوا داد.
سبک ساده بیانی صدوق، جهت تفهیم‏مسایل کلامی و اعتقادی سودمند بود، ولی باپیشرفت علمای اهل سنت در آن علوم، ادامه‏آن سبک سبب رکود جامعه شیعی می‏شد. براین اساس، ایجاد یک تحول، ضروری به نظرمی‏رسید. در این زمان شیخ مفید با استفاده‏از مبانی علم کلام و اصول راه بحث و استدلال‏را بر شیعیان گشود; ابواب فقه را با دقت موردتجزیه و تحلیل قرار داد، هر موضوعی را درجایگاه خویش بیان کرد و با این روش، جامعه‏مسلمانان را با روش صحیح استدلال آشناساخت
شیخ مفید نه تنها نزد علمای شیعه بلکه‏نزد علمای اهل سنت نیز مقامی والا داشت وآن‏ها نیز او را می‏ستودند.
ابن ندیم - که از معاصران او بود.- در باره‏وی می‏نویسد:«دانشمندی با هوش و بافراست است. من او را دیده‏ام، دانشمندی‏عالیقدر است.
ابن حجر عسقلانی در باره وی‏می‏نویسد:«مفید بسیار پارسا و فروتن وپاسدار علم بود. گروهی از دانشمندان ازمحضر او بهره جستند. او چنان در مکتب‏تشیع والامقام است که معروف است‏بر هردانشمندی منت (حق) دارد.»
شیخ مفید در مناظره از قدرت خارق‏العاده‏ای بر خوردار بود و مخاطب خویش رابه خوبی اقناع می‏کرد.
خطیب بغدادی - که از علمای اهل سنت وهم عصر شیخ مفید بود.- می‏گوید: «او، اگرمی‏خواست، قدرت داشت ثابت کند که ستون‏چوبی از طلا است‏». نام‏های چند تن ازعلمای اهل سنت - که شیخ مفید اغلب باآن‏ها مناظره می‏کرد.- عبارت است از: علی بن‏عیسی رمانی، قاضی ابوبکر باقلانی و قاضی‏عبدالجبار معتزلی.
● شیخ مفید و تبعید
شیخ مفید در عصر عضدالدوله دیلمی وحکومت آل بویه - که دوران عزت و اقتدارشیعه بود.- می‏زیست و اکثر مناظرات وی درهمین دوران صورت گرفت. شیخ در زمان‏وفات عضدالدوله ۳۴ ساله بود. البته این‏دوران آزادی برای شیخ و شیعیان چندان‏پایدار نبود; زیرا به زودی دوران دستگیری وتبعید شیخ و دوستانش آغاز شد.ابن اثیر ازآن دوران این گونه یاد می‏کند: «در سال ۴۰۹ه . سلطان الدوله، پسر بهاءالدوله، ابن‏سهلان را به کومت‏بغداد منصوب کرد.چون او وارد بغداد شد، ابو عبدالله بن نعمان،فقیه شیعه، راتبعید کرد.
● افول ستاره
نجاشی، شاگرد عالیقدر شیخ، از زمان فراق‏استاد چنین می‏گوید: «مفید (ره) سه شب‏مانده به آخر ماه رمضان سال ۴۱۳ ه . وفات‏یافت و ولادتش روز یازدهم ذی قعده سال‏۳۳۶ ه. بود. شریف مرتضی ابو القاسم علی‏بن حسین (سید مرتضی) در میدان اشنان برپیکر او نماز گزارد. میدان با وجود وسعت‏فراوانی که داشت، از کثرت معیت‏به تنگ‏آمده بود. بعد از نماز، جسد مطهرش را درخانه‏اش به خاک سپردند. چند سال بعد او رابه مقابر قریش، کنار مرقد حضرت امام موسی‏بن جعفرعلیه السلام منتقل ساختند.

اکرم اکبرزاده ابراهیمی