تاثیر فن آوری اطلاعات در صورت بندی جدید سنت دینی

فنّاوری اطلاعات به عنوان یكی از فنّاوری‏های نوین بشری به سرعت در حال تأثیرگذاری بر روی الگوهای زندگی، روش تحقیق، شیوه‏های آموزش، مدیریت اطلاعات و سایر زمینه‏های زندگی انسان است. در نوشتار حاضر حجهٔ الاسلام و المسلمین دكتر شهریاری مدیر عامل مركز تحقیقات كامپیوتری علوم اسلامی به بررسی تأثیر فنّاوری اطلاعات بر نظام آموزش حوزه و پژوهش‏های اسلامی پرداخته است.
توجه شما را به این مقاله ارزشمند كه در مراسم افتتاحیه نمایشگاه اطلاع‏رسانی علوم اسلامی عرضه شده، است جلب می‏كنیم: با نام خدا و درود بی‏پایان بر پیامبر اكرم(ص) و آل نورانی‏اش(ع) و با یاد و خاطره آن یگانه‏خورشید بی‏غروب انقلاب اسلامی، حضرت امام خمینی ـ قدّس الله نفسه الزكیّه ـ كه همواره روح‏افزای دل و جانمان بود و ما را از تاریكی استبداد و ناپاكی‏ها رهانید و تجربه شیرین فضیلت و آزادی را برایمان به ارمغان آورد. نمایشگاه اطلاع‏رسانی علوم اسلامی تجربه وسیعی از برگزاری شش دوره نمایشگاه نرم‏افزارهای علوم اسلامی را پشتوانه تجربی خود دارد و امروز شاهد هستیم كه این درخت مبارك به ثمر نشسته و صورت‏بندی جدیدی از سنت دینی با استفاده از فنّاوری اطلاعات بهدست آمده است.
حضور مراكز و مؤسسات آموزشی، پژوهشی اطلاع‏رسانی در این نمایشگاه جلوه‏ای از گوهر گرانقدری است كه قرآن و عترت به منصه ظهور رسانیده‏اند و با توجه به این دو ثقل الهی، بشریت به سوی معنویت، اخلاق و حكمت پیش می‏رود تا با تركیب عبادت و فكرت طرحی نو در نظام خلقت پدید آید. بدون شك، اطلاع‏رسانیِ سنّت بر جای مانده از سلف صالح، ابزاری لازم و ضروری و كارامد در تولید علم است و این ابزار در كنار ترجمه آثار جدید می‏تواند چون دو بال یك پرنده دستمایه اصلی برای پژوهش‏های مولّد در حوزه دین باشد. حوزه دین مشتمل بر بخش‏هایی اصلی چون: آموزش، پژوهش، تبلیغ، اطلاع‏رسانی و خدمات است. با به كارگیری فنّاوری اطلاعات می‏توان شاهد ارتقای كمّی و كیفی در هر یك از این بخش‏ها باشیم و امروزه ضرورت پرداخت به این فنّاوری پس از برگزاری شش نمایشگاه در باره نرم‏افزارهای علوم اسلامی در قم بر كسی پوشیده نیست.
فنّاوری اطلاعات می‏تواند در هر یك از بخش‏های یادشده، عرصه‏های جدیدی را معرفی كند كه قبل از این میسور و مقدور ما نبوده است. در این بحث به دو بخش آموزش و پژوهش اشاره نموده، توضیح بخش‏های دیگر را به فرصتی مناسب وا می‏گذارم.
۱) آموزش اینك بیش از شش نهاد حوزوی در صدد ایجاد نظام‏های آموزشی با استفاده از فنّاوری اطلاعات هستند و گام‏های مقدماتی را در زمینه مطالعه و تدوین راهكارهای عملیات آن به اندازه و صورت‏های مختلف برداشته‏اند و می‏رود تا در پنج سال آتی شاهد به ثمر نشستن این طرح‏ها باشیم. نباید از نظر دور داریم كه این طرح‏ها نیازمند یك كلان طرح در فنّاوری اطلاعات آموزشی است و در این زمینه، روش تهیه اطلاعات آموزشی درخور استفاده در آموزش‏های مجازی و از راه دور وظیفه سنگین و مهمی است كه بر جای مانده است.
این امر ضمن نیازمندی به مدیریتی كلان و توجه خاص مدیریت حوزه علمیه قم و نهادهای پشتیبان این مجموعه‏های آموزشی، محتاج پشتیبانی و تأمین منابع لازم از سوی طرح تكفا و شورای عالی اطلاع‏رسانی است. ما با پیشنهاد تأسیس مركز رشد حوزه دین به شورای عالی اطلاع‏رسانی، این امر خطیر را در برنامه‏های خود داریم و سعی می‏كنیم با عرضه نمونه‏های معیارین در این راستا ابزارهای فنّاوری آموزشی لازم در این زمینه را به طور متمركز تهیه و در اختیار این نهادهای آموزشی حوزوی قرار دهیم.
۲) پژوهش در دهه اخیر شاهد شكوفایی انواعی از سبك‏های پژوهشی بودیم كه پیش از این در حوزه دین ظهور و بروزی نداشت. اینك به برخی از مهم‏ترین آنها اشاره مینماییم. الف ـ دائرهٔ‏المعارف نویسی دائرهٔ‏المعارف نویسی سبكی پژوهشی است كه تاریخچه آن به حدود ۲۳۲ سال پیش باز می‏گردد. نگارش اوّلین دائرهٔ‏المعارف ۲۱ سال به طول انجامیده و بین سال‏های ۱۷۵۱ تا ۱۷۷۲ میلادی كار مشترك دو فیلسوف فرانسوی به نام‏های «دیدرو» و «دالامیر» است. گر چه ایشان تلاش نمودند كه مجموعه علوم را به صورت نظام واحدی در اثر خود جای دهند، ولی در نهایت دائرهٔ‏المعارف برای سبكی پژوهشی به كار رفت كه در آن مجموعه‏ای از كلید واژگان و مفاهیم اساسی در یك علم خاص و نه همه علوم، به ترتیب حروف الفبا توضیحی یافته‏اند. اینك در قم دست‏كم سه دائرهٔ‏المعارف در حوزه دین ـ یعنی دائرهٔ‏المعارف قرآن كریم، دائرهٔ‏المعارف فقه اهل‏بیت و دائرهٔ‏المعارف علوم عقلی ـ در دست نگارش است كه تنها یكی از آنها دو جلد از مجلدات وسیع خود را عرضه نموده است.
لزوم تدبیرهای لازم در مدیریت محتوا كه رشته‏ای علمی در فنّاوری اطلاعات است از هم اینك فضاهایی جدید را پیش روی مدیران این دائرهٔ المعارف‏ها باز نموده كه خود نیازمند گفتگوی متقابل است و امیدواریم این نمایشگاه عرصه‏ای مناسب برای مشاوره در این زمینه و در زمینه عرضه و تقاضای نیازمندی‏های مدیران دائرهٔ‏المعارف به دست دهد. علاوه بر آنكه فنّاوری اطلاعات نوعی زمینه‏های جدید به دست داده كه پیش از این در حوزه دین مرسوم نبوده است و می‏تواند به دائرهٔالمعارف نویسان خدمت كند.
از این میان، به چند نمونه اشاره می‏كنیم:
الف) ابر متن:
عبارت است از متنی كه در یك مقاله امكان ارجاع یكباره به محتوای توصیفی خود را دارد. این امكان تنها در برنامه‏های رایانه‏ای امكان‏پذیر است و در متون سنتی امكان تحقق ندارد. در این روش می‏توان با استفاده از ارائه اطلاعات به حدّ نیاز، امكان دسترسی به اطلاعات بیشتر را نیز بر حسب درخواست كاربر به خواننده متن وا نهاد. مركز تحقیقات كامپیوتری علوم اسلامی با استفاده از این روش و برخی روش‏های دیگر، كتاب شریف «الغدیر» را آماده عرضه دارد و به‏زودی به محققان حوزوی عرضه خواهد نمود. رسانه‏های صوت، تصویر و فیلم: ما در كتاب‏های سنتی كمتر از این قابلیت استفاده می‏كردیم.
مرحوم شهید اوّل در كتاب شریف لمعه هنگام ذكر نام حیوانات حلال گوشت به نام «كبش الجبل» یعنی گوسفند نر كوهی اشاره می‏كند و مرحوم شهید ثانی در شرح لمعه برای اینكه تفسیری از این واژه به دست دهد، با عبارت ذوالقرن الطویل (دارای شاخی بلند) سعی در تبیین این مفهوم دارد.
امروزه می‏توان با استفاده از افزارهای چند رسانه‏ای شكل و قامت این حیوان را به نمایش گذارد و از اشتباهات مفهومی و نیز مصداقی پیشگیری نمود و شرحی تصویری ارائه كرد. همچنین در توضیح مفهوم غناء، به معنای ترجیع (رفت و برگشت صدا) اشاره می‏شود كه چون دارای مصادیقی حلال تواند بود، می‏توان به جای توصیف از راه نگارش، به توصیف صوتی این مفهوم از راه صدایی كه پخش می‏گردد، پرداخت.
گاهی نیز نوعی فعل مورد تفسیر قرار می‏گیرد، مانند: جلسه استراحت بین ركعات فرد، مفهوم صفیف و دفیف به معنای پرواز بدون بال زدن و پرواز همراه با بال زدن و غلبه یكی از اینها بر دیگری كه نشانه‏های حرمت و حلیت گوشت پرندگان است، كه می‏توان با نمایش قطعه فیلمی كوتاه، آن مفهوم را برای مبتدی علم فقه توصیف نمود.
نشان دادن محل اماكنی كه دارای حكمی فقهی است، در یك نقشه جغرافیایی با تصاویر متحرك از یك حركت تاریخی كه كاروان‏های مذكور در تاریخ اسلام داشته‏اند، یكی از رایج‏ترین شیوه‏های مدرن برای تبیین این مفاهیم در عصر جدید است.این همه، به كمك روش‏های جدید میسور و مقدور گردیده است و بهترین استفاده را در دائرهٔ‏المعارف‏های چند رسانه‏ای دارد.
ب) نمودار درختی هر علم دارای نظام و اصول تدوینی می‏تواند دارای یك نمودار درختی باشد كه در آن، موضوعات اصلی آن علم در پایه یا ریشه این نمودار قرار داشته و فروعات آن موضوعات در شاخه‏های آن جای دارند. این نمودار درختی شامل تمامی مسائل آن علم است و از طریق آن نمودار می‏توان به مسائل طرح‏شده در ذیل هر موضوع فرعی پرداخت. علاوه بر آن، می‏توان با اندراج نشانه‏هایی در متون اصلی هر علم، مسائل موجود در آن علم را در ذیل یك عنوان نمودار درختی ملاحظه كرد.
این كار ضمن اینكه به طبقه‏بندی هر علم كمك شایانی می‏كند، اطلاع‏رسانی علمی به محققان هر رشته را هدف قرار داده است و از این راه دستیابی به متون مورد نیاز پژوهشگر را سرعتی شگفت‏انگیز می‏بخشد. بی‏شك، هر دائرهٔ‏المعارفی تنها در صورتی می‏تواند ادعای جامعیت از یك سو و در عین حال پرهیز از پرداخت به واژگان غیر اصلی از سویی دیگر را داشته باشد كه در پشت مدخل‏های خود تكیه بر طرحی شامل نمودار درختی آن علم داشته باشد.
فنّاوری اطلاعات با فراهم‏آوری امكان جمع و بسته شدن نمودار و باز و وسیع شدن نمودار در جایی كه مورد مطالعه پژوهشگر باشد، كارامدی نوینی به نمودارهای درختی می‏دهد كه نمودارهای مكتوب در كتب معمول از ارائه آن به این سبك عاجزند. تبیین دقیق این كارامدی تا حدود زیادی از عهده گفتار بر نمی‏آید كه گفته‏اند: «شنیدن كی بوَد مانند دیدن». از آنجا كه دو صد گفته چون نیم كردار نیست، محققان محترم می‏توانند نمونه‏ای از نمودار درختی علم فقه را كه اینك به متون فقهی تا قبل از زمان شیخ طوسی اتصال یافته است مشاهده نمایند. امید است تا پایان سال جاری این برنامه را به محققان حوزه فقه عرضه نماییم. اتصال نمودار درختی فقه به منابع بعد از شیخ طوسی و نیز نمودار درختی در علوم دیگری چون كلام در دست اقدام است و نیازمند مساعدت و پشتیبانی از سوی شورای عالی اطلاع‏رسانی است.
ج ) غنی‏سازی متون یكی از فعالیت‏هایی كه پژوهشگران سنتی علوم دینی ما در آن توفیقاتی داشتند، تهیه فهارس در كنار كتاب‏هاست كه از آن جمله می‏توان به فهرست آیات، روایات، اَعلام اشخاص و اماكن یك كتاب اشاره نمود.
امكان فراهم‏آوری بیش از ۳۵ نوع فهرست، تجربه‏ای است كه در كتاب شریف تاریخ یعقوبی به دست چاپ سپرده شد و اینك فراهم‏آوری بیش از ۸۰ نوع فهرست در منابع تاریخی چون تاریخ طبری به پایان رسیده و در دست عرضه در نرم‏افزار «نورالسیرهٔ ۲» است كه ـ ان‏شاءالله ـ خروجی آن در اوایل سال ۱۳۸۴ خواهد بود. تذكر این نكته لازم است كه اینك عرضه این نوع فهارس به صورت نشر مكتوب در حدّ وسیع به صرفه و صلاح نمی‏باشد؛ از آنجا كه فهارس ده‏گانه یك كتاب ۳ جلدی می‏تواند تا ده برابر حجم اصل كتاب باشد و نشر مكتوب ضمن هزینه‏های زیادی كه در تهیه كاغذ و تهیه فیلم و زینك و مقدمات چاپ دارد، پس از انتشار نیازمند حجم وسیعی از كتابخانه بوده و قیمت نهایی نیز در توان مالی بسیاری از پژوهشگران حوزه دین نیست.
فنّاوری اطلاعات این خدمت را به حوزه نشر نیز كرده است كه ضمن عرضه مصداقی جدید از آن با عنوان نشر الكترونیك بتوان با هزینه‏ای بسیار اندك در قیاس با نشر مكتوب حاصل این نوع پژوهش را در اختیار دین‏پژوهان قرار داد. این نوع غنی‏سازی تخصصی منابع علمی می‏تواند به عنوان ابزاری بسیار مفید و كارامد در اختیار دائرهٔ‏المعارف نویسان و سبك پژوهشی نمودار درختی قرار گیرد و از این جهت، می‏توان آن را كاری مقدماتی و ابزاری برای سبك‏های پژوهشی پیش‏گفته دانست. ضمن آنكه خود دارای منافع مستقلی نیز می‏باشد. د ـ معجم‏های موضوعی یكی از پیچیده‏ترین و زمان‏برترین سبك‏های پژوهشی، معجم‏های موضوعی هستند.
این مقال، برای تبیین اقسام و شیوه‏های متفاوت موضوع‏برداری فرصت كافی ندارد. امروز موضوع‏برداری یكی از رشته‏های جدید علمی تلقی می‏گردد كه نظریه‏پردازی در آن نیازمند صرف وقتی اختصاصی می‏باشد و در دانشگاه‏های معتبر دنیا تدریس می‏گردد و منابع وسیعی در مورد آن به نگارش در آمده است. نمونه‏ای كه ما از آن تبعیت نموده‏ایم، عمدتاً شامل سه مرحله است. مرحله اوّل، چكیده‏نویسی متن، مرحله دوم، نمایه‏سازی بر چكیده و مرحله سوم، كلید واژگان نمایه‏هاست.
نمونه‏ای از این شیوه‏پژوهشی كه اینك به نهایی‏ترین اصلاحات خود رسیده است، در نرم‏افزار موضوعی نور الحكمهٔ در موضوعات فلسفی كتاب‏های معتبر این رشته از جمله: الاسفار الاربعهٔ (۱۰ جلد)، الشفاء و الشواهد الربوبیهٔ و غیر آن و با قابلیت استفاده تحت سیستم‏های عامل جدید، چند روزی است كه عرضه گردیده و محققان می‏توانند با تهیه آن، به صورت عینی با شیوه‏نامه تهیه این معجم‏ها آشنا گردند. ضمن اینكه فیلمی آموزشی جهت تبیین شیوه‏نامه و نحوه استفاده از این معجم تهیه شده كه مراكز پژوهشی می‏توانند از آن بهره‏مند گردند. فنّاوری اطلاعات این امكان را فراهم آورده است كه با چینش الكترونیكی چكیده‏ها و نمایه‏ها و كلیدواژگان به ترتیب حروف الفبا به ترتیب‏های منطقی دیگر، حاصل این نوع معجم‏ها را به شكلی بدیع در اختیار كاربران قرار دهد.
اما آنچه انجام شده، در قیاس با راهی كه نرفته‏ایم بسیار اندك است و انجام این طرح با توجه به نكاتی مانند آنچه در پی می‏آید سدی عظیم پیش‏رو دارد. زمان طولانی اجراء، عدم آشنایی كامل محققان با این سبك پژوهشی، دشواری تهیه شیوه‏نامه اجرایی با توجه به تنوع آنها، عدم امكان پرهیز مطلق از اعمال سلیقه در مرحله اجراء و هزینه‏های سنگینی كه این سبك تحمیل می‏كند، چالشی جدی بر سر راه این روش پژوهشی ایجاد كرده است كه رفع آن نیازمند عنایتی خاص و توجهی جدی از سوی سیاست‏گذاران عالی اطلاع‏رسانی است. هـ ـ معجم‏های لفظی نظر به آشنایی محققان علوم اسلامی با اطلاع‏رسانی از طریق معجم‏های لفظی توصیف این بخش را با ارجاع به نرم‏افزار معجم الفاظ «جامع الاحادیث ـ نور ۵/۲» به فرصتی دیگر وا می‏نهیم. سخن آخر نهادینه‏سازی این روش‏های پژوهشی یكی از اهداف این نمایشگاه است.
امید است این نمایشگاه بتواند سهمی از اطلاع‏رسانی درباره این روش‏ها را برعهده گیرد و در آینده‏ای نه چندان دور با تأسیس مركز رشد حوزه دین و با ایجاد ابزارهای لازم برای انجام عملیات مقدماتی اجرای این سبك‏های پژوهشی، اطلاع‏رسانی و نیز آموزشیِ روشمندِ این سبك‏ها به محققان علوم دینی و نهادهای حوزه‏های علمیه جهت یكسان‏سازی روش‏های معیار و صرفه‏جویی در منابع در دسترس، شاهد پیش‏رفتی چشم‏گیر در این زمینه‏ها باشیم.
همچنین بحث از تبلیغ و خدمات در حوزه دین و نقش فنّاوری اطلاعات در این دو مورد، از بحث‏هایی است كه نیاز به كارشناسی بیشتر و اجرای طرح‏های مطالعاتی عمیق دارد و امید می‏رود در این دو صحنه نیز همچون دو عرصه پیش‏گفته؛ یعنی آموزش و پژوهش، شاهد اجرای طرح‏هایی مطالعاتی و روشمند از سوی نهادهای متكفل این وظایف در حوزه علمیه باشیم. بی‏شك، استفاده از فنّاوری اطلاعات در چهار مورد آموزش، پژوهش، تبلیغ و خدمات در حوزه دین از عهده و توان یك یا دو نهاد خاص فراتر بوده و نیازمند همكاری و همدلی كل نهادهای حوزوی است كه امیدواریم برپایی این نمایشگاه در ایجاد بسترهای لازم برای این امر اثربخش باشد.

پروین قهرمانی نژاد
نویسنده : حمید شهریاری

منبع : مرکز اسلامی آموزش از راه دور