کنکاش در مبانی و تعاریف ترور و تروریسم

در بین سال‏های ۱۹۴۵ تا ۱۹۹۱ بالغ بر صد هزار عملیات تروریستی، به دست بیش از ۲۰۰ گروه انجام شده که در جهان به ثبت رسیده است. پدیده‏ی تروریسم موضوعی است که به گوش ما ایرانیان آشنا است؛ زیرا از ابتدای انقلاب اسلامی شخصیت‏های برجسته‏ای به دست تروریست‏ها به شهادت رسیده و مردم کوچه و بازار کشورمان در تیررس اهداف تروریستی قرار گرفته‏اند. البته فعالیت‏های تروریست‏ها منحصر به کشور ما و اینگونه اقدامات نمی‏شود. از این‏رو آخرین اقدام تروریست‏ها، حمله به مرکز دو شهر نیویورک و واشنگتن است که در ۱۱ سپتامبر (۲۰ شهریور) صورت گرفته است. در این حوادث هزاران تن از «مردم دنیا» کشته شدند. این روزها حرف نخست جهانیان «مبارزه با تروریسم و تروریست» است. اما «تروریسم چیست؟».
پگاه حوزه سعی کرده است تا تعریفی مختصر از این واژه و مبانی تاریخی تروریسم را برای خوانندگان ارائه دهد.
● تعریف واژه‏ی ترور و تروریسم
ترور (Terror) در فرهنگ سیاسی به «احساس ترس» معنی شده است. واژه‏ی تروریسم (Terrorism)عقیده داشتن بر لزوم آدم‏کشی، تهدید و ایجاد خوف و وحشت در میان مردم، برای نیل به هدف‏های سیاسی، یا برانداختن حکومت و در دست گرفتن زمام امور دولت و یا تفویض آن به گروه دیگری معنا شده است.
واژه‏ی ترور از زبان فرانسه به زبان فارسی راه یافته است و در زبان فرانسه و انگلیس نیز به معنای ترس و وحشت به کار برده می‏شود.
دکتر پرویز پیران جامعه‏شناس و محقق علوم اجتماعی معتقد است: ترور را می‏توان ایجاد وحشتِ سازمان‏یافته برای اِعمال قدرت تعریف کرد. البته این تعریف به انقلاب کبیر فرانسه و دورانی به نام ترور بازمی‏گردد. اگر ما چنین تعریفی را بپذیریم، بدیهی است که سابقه‏ی آن به سال‏های بسیار دور و زمان شکل‏گیری نخستین نطفه‏های حاکمیت و قدرت بازمی‏گردد و طبیعی است که به دلیل هوشمندی بشر، همیشه این احتمال وجود دارد که انسان‏ها در شرایط خاصی با حذف فیزیکی دیگری، یا قدرت خود را تثبیت کنند، یا آن را بسط دهند. در اسطوره‏ها و ادبیات مذهبی خودمان نیز به مقوله‏ی ترور بر می‏خوریم که بحث هابیل و قابیل از این قبیل است البته لازم به توضیح است که هر حذفی را نمی‏توان ترور نامید و حتما باید در این حذف بحث اشغال، یا تثبیت حاکمیت وجود داشته باشد و در واقع در قالب ترور سیاسی تعریف می‏شود.
● زمینه‏های تاریخی
ترور همواره به عنوان ابزاری جهت تحقق خواسته‏های سیاست‏مداران، گروه‏ها و سازمان‏ها به کار گرفته شده است. در گذشته واژه‏ی تروریسم تنها در قالب کاربرد ابزار ساده‏ی خشونت معنی می‏یافت، در حالی‏که این پدیده در پایان جنگ جهانی دوم و شرایط جدیدی که ـ به ویژه در دهه‏ی ۱۹۶۰ بر جهان حاکم گردید ـ از طریق ابزار پیشرفته‏ی تکنولوژی و وسایل ارتباطی وارد مرحله تازه‏ای گردید که به مرحله‏ی تروریسم نوین شهرت یافت.
دکتر پیران می‏گوید: یکی از جالب‏ترین بحث‏هایی که در مورد ترور وجود دارد به تاریخ ایران باستان و داستان سه برادر «سلم» و «تور» و «ایرج» برمی‏گردد که فردوسی در شاهنامه آن را به زیباترین شکل بیان می‏کند. فردوسی در این داستان، بحث‏هایی را در مورد ترور مطرح کرده و می‏گوید: ترور برای کسب و اعمال قدرت، فزون‏طلبی و تمامیت‏خواهی در زمینه‏ی قدرت است و حتی می‏گوید:
جهان خواستی یافتی خون مریز مکن با جهاندار یزدان ستیز
این امر نشان می‏دهد که ترور تنها در شرایط کسب قدرت نیست، بلکه برای تثبیت قدرت نیز به کار می‏رود. به عقیده‏ی برخی از «کارشناسان غربی، پدیده‏ی تروریسم بعد از جنگ جهانی دوم ـ و به ویژه از دهه‏ی ۱۹۶۰ ـ نضج گرفته و در سال‏های آخر همین دهه، به نحو روزافزونی گسترش یافته است.» پیروان این عقیده سه دلیل عمده‏ی ذیل را برای پیدایش زمینه و رشد ترور برمی‏شمارند که عبارت‏اند از
۱) دگرگونی‏های وسیع تاریخی
۲) جابجایی ایدئولوژیک
۳) پیشرفت‏های تکنولوژیک.
به هر جهت یکی از جاهایی که می‏توان واژه‏ی ترور را مطالعه کرده و تعریف نمود، تاریخ یونان و رم است؛ مثلاً «توسیدید» مورخ نامدار که دارای بینش جامعه‏شناختی بوده، قرنها قبل از شکل‏گیری این نحله‏ی فکری از ترور یاد می‏کرده و به طور مفصل به واژه‏ی ترور می‏پردازد.
در کتاب مقدس نیز به مفهوم ترور اشاره شده است. و در کتاب اشعیاء نبی، باب بیست و هشتم چنین آمده: «... و چون تازیانه‏ی شدید، یا خشم عظیم خداوندی بگذرد، از آن پایمال خواهید شد. هر وقت که بگذرد شما را گرفتار خواهد ساخت؛ زیرا که هر روز و شبی خواهد گذشت و فهمیدن آن باعث هیبت و ترس عظیم (ترور) شما خواهد گشت».
به اعتقاد برخی از جامعه‏شناسان ـ در دوران جدید که با تولد سرمایه‏داری شروع می‏شود ـ مالیاول اولین متفکری است که از ترور یاد می‏کند.
دکتر پرویز پیران می‏گوید: او در قرن شانزدهم و در نوشته‏های خود ترور را وسیله‏ی ایجاد و توسعه‏ی ترس عظیم تلقی کرده و آن را از جمله ابزار حکومت می‏داند. «ایوان مخوف» از روسیه در قرن شانزدهم، ترور را وسیله‏ی ایجاد ترس در بین انبوه جمعیت بدون توجه به عقایدو دیانت آنان به حساب آورده و وسیعا از آن استفاده می‏کرد. بعدها با انقلاب کبیر فرانسه، واژه‏ی ترور دوباره بر سر زبانها افتاد، دوران ترور در انقلاب فرانسه از ماه مه ۱۷۹۳ تا ژوئیه‏ی ۱۷۹۴ به درازا کشید. طی دوران ترور، گروه تندروی «ژاکوبین‏ها» به قدرت رسیدند و «خشونت» از جمله در شکل ترور را وسیله‏ی ایجاد نظم اجتماعی تلقی کردند. در این دوران ۳۰۰ هزار نفر دستگیر شدند که ۱۷ هزار نفر از آنان محاکمه و اعدام گردیدند. و گروه زیادی را نیز در زندانها کشتند و یا این که در مکان‏های مختلف ترور کردند.
اگر نگاهی دیگر به زمینه‏های تاریخی داشته باشیم خواهیم دید که در حدود اواخر دهه‏ی ۱۹۶۰ چندین تحول عمده‏ی سیاسی و مذهبی به وقوع پیوسته است، آرمان انقلابی ـ جوهر اعتراض نسل جدید در برابر انحصار قدرت الیگارشی قدیم ـ پس از جنگ جهانی دوم به تدریج رو به گسترش گذاشت. اما در دهه‏ی ۶۰ به ویژه پس از جنگ ژوئن ۶۷ آرمان انقلابی در بازپس‏گیری سرزمین‏های اشغالی رشد تازه‏ای پیدا کرد.
جنگ ویتنام شمار کثیری از جوانان کشورهای توسعه نیافته در سراسر جهان را به رادیکالیسم سوق داد و تا اواخر دهه‏ی ۱۹۶۰ برخی از این جوانان که به سبب بی‏تأثیر بودن اعتراضات خیابانی شکیبایی خود را از دست داده بودند، به خشونت متوسل شدند. از سوی دیگر رشد تکنولوژی اطلاعاتی به نحوی غیرمستقیم به نفع گروه‏های سری معتقد به استفاده از خشونت تمام شده است.
● ترور از دیدگاه اسلام
معادل واژه‏ی ترور در فرهنگ اسلامی «فتک» است. «در تاریخ طبری درباره‏ی فتک آمده که مسلم‏بن عقیل از ترور ابن زیاد (فرماندار کوفه) در خانه‏ی هانی، خودداری ورزید و گفت که رسول خدا(ص) فرموده است: «ان الایمان قیدالفتک، و لا یفتک مومن!»۱ یعنی ایمان، غافل‏کشی را در بند می‏نهد و مومن، هیچ کس را بی‏خبر نمی‏کشد. و نیز در کتاب سنن آورده‏اند که پس از شهادت امام متقیان علی (ع) و تسلط معاویه بر سرزمین‏های اسلامی، معاویه از شام به مدینه سفر کرد و برای دین همسر پیامبر خدا، عایشه، به منزل وی واردشد. عایشه از او پرسید: آیا نمی‏ترسی که من در پس پرده کسی را پنهان کرده باشم که غافلگیرانه تو را بکشد؟ معاویه پاسخ داد: نه! عایشه گفت: چرا؟ معاویه جواب داد: زیرا که پیامبر خدا از ترور نهی فرموده است.
در قرآن کریم نیز از ماجرای نه تن یاد شده که قصد داشتند، شبانه به خانه‏ی صالح (پیامبر قوم ثمود) وارد شده و او و خانواده‏اش را ترور نمایند و خداوند عمل آنان را ـ که رنگ دینی بدان زده بودند و در کارشان به خدا سوگند یاد می‏کردند ـ مکر و نیرنگ شمرده و آن را به شدت تقبیح نموده است.
در سوره‏ی نمل آیه‏ی ۴۸ تا ۵۰ آمده است: «و کان فی المدینه تسعةُ رَهْطٍ یفسدون فی الارض و لایُصلحون قالوا تقاسموا بالله لنبیّتنّه و أهْلَهُ ثُمْ لنقولنّ لِولیّهِ ما شهدنا مَهلِکَ أهلِهِ و إِنّا لصادقون و مکروا مکرا و مکرنا مکرا و هم لایشعرون».
و شاید یکی از فلسفه‏های ضرورت حکومت از دیدگاه اسلام، همین است که مجرمان به وسیله‏ی مسئولان دولت کیفر داده شوند آن هم پس از اثبات جرمشان در محاکم قانونی وگرنه هرج و مرج جای نظم و امنیت را می‏گیرد و به زیان همه تمام می‏شود.
● تعریف تروریسم
با مطالعه‏ی مباحث انجام شده در مجامع بین‏المللی و بررسی تروریسم، می‏توان دو گروه عمده از دیدگاه‏های موجود را از یکدیگر تشخیص داد:۲
۱) تعریف گسترده‏ی تروریسم؛ استفاده‏ی از این دیدگاه جهت فهم تروریسم، بدون در نظر گرفتن «انگیزه‏های اقدام‏کننده» و «پذیرش خود فعالیت از سوی بشریت» بی‏نتیجه خواهد بود. البته این دو همواره لازم و ملزوم هم نیستند؛ یعنی ممکن است، انگیزه‏های شخصی فرد اقدام‏کننده ـ به عملی که تروریستی تلقی می‏شود ـ در نگاه اول انسانی به نظر آید، اما از نظر سایر جهانیان و بشریت اقدام وی سزاوار سرزنش و محکومیت تشخیص داده شود. به همین ترتیب احتمال دارد فرد اقدام‏کننده با هدف و محرکی غیرانسانی دست به اقدام زند، اما افکار عمومی جهانیان آگاهانه، یا ناآگاهانه عمل وی را تایید نموده و به تحسین و تمجید آن بپردازند.
۲) تعریف محدود تروریسم؛ طرفداران این دیدگاه ـ ضمن اشاره به گستردگی دامنه‏ی تعریف گروه مقابل ـ معتقدند وسعت قلمرو و مصادیق این تعریف از سویی آنان را تا مرحله‏ی فراگیری غیرلازم پیش برده و از سوی دیگر غیرقابل مرزبندی بودن مفاهیم به کار رفته در آن ـ به علاوه اختلاف برداشت‏ها و تعاریف و احتمال سوءتعبیر ـ مجموعا وضعیتی را به وجود آورده است که هر گونه تلاش برای نیل به تفاهم حول محور این تعریف، پیشاپیش محکوم به شکست و ناکامی است.
به هر جهت بیشتر کارشناسان در این مورد توافق دارند که تروریسم، تهدید به خشونت و استفاده‏ی از آن است که به عنوان یک روش جنگی، یا یک استراتژی برای دستیابی به هدف‏های به کار گرفته شده و هدف از آن ترساندن قربانی است. این افراد معتقدند که تروریسم عملی ظالمانه است که با معیارهای بشردوستانه مطابقت ندارد.
● تروریسم دولتی
تروریسم دولتی، زمانی است که دولتها به صورت سازمان‏یافته و تثبیت شده از طریق اعمال قدرت به حذف فیزیکی افراد می‏پردازند که از جمله‏ی آنها می‏توان به اقدامات تروریستی اسرائیل اشاره کرد.
«ویلیام پرد» نویسنده‏ی کتاب «تروریسم و دولت» دوازده ویژگی برای تشخیص تروریسم دولتی برشمرده است که عبارتند از:
▪ اقدامات سیاسی دولتی نسبت به مردم خویش برای اعمال تسلط از راه ایجاد ترس که می‏تواند با کنترل اخبار مطبوعات، لغو گردهمایی‏های گروه‏ها، ضرب و شتم، شکنجه، توقیف‏های وسیع، محاکمات ناعادلانه و اعدام‏های سریع تحقق پیدا کند؛
▪ حمله‏ی مسلحانه قوای نظامی یک دولت به اهدافی از دولت دیگر که در آن شهروندان ساکن بوده و خطر متوجه آنهاست؛
▪ تلاش در جهت از بین بردن ماموران دولت‏های دیگر؛
▪ اشغال نظامی یک کشور، خواه به صورت کنترل مستقیم، یا به صورت ایجاد پایگاه عملیاتی؛
▪ عملیات پنهان به وسیله‏ی تشکیلات امنیتی، یا سایر نیروهای یک دولت که در پی بی‏ثبات کردن، یا ساقط کردن دولت دیگر است؛
▪ تبلیغات مبتنی بر مطالب نادرست توسط یک دولت با هدف بی‏ثبات کردن دولت دیگر و ایجاد حمایت عمومی از نیروهای هدایت شده در کشور دیگر؛
▪ عملیات نظامی، مانورها، یا بازی‏های انجام شده از سوی یک دولت خارج از سرزمین، یا آب‏های سرزمینی آن؛
▪ به کارگیری و حمایت مزدوران نظامی توسط یک دولت به منظور ساقط کردن حکومت کشور دیگر؛
▪ حمایت از دولت‏هایی که حق تعیین سرنوشت مردم را نفی می‏کنند؛
▪ فروش تسلیحات در حمایت از استقرار جنگ‏های منطقه‏ای علی‏رغم تلاش‏هایی که در جهت یافتن راه حل سیاسی صورت می‏گیرد؛
▪ انتقال سلاح‏های هسته‏ای توسط یک دولت به سرزمین، آب‏ها، یا فضای هوایی دولت‏های دیگر، یا در آبها و فضای بین‏المللی؛
▪ توسعه، آزمایش و به‏کارگیری سیستم‏های تسلیحاتی فضایی و هسته‏ای و سایر تسلیحات با قدرت تخریبی وسیع که در شرایط اجتماعی کشتار جمعی، یا تخریب محیط زیست را افزایش می‏دهد۳.

حاتمی، امید
۱. تاریخ طبری ج ۵، ص ۳۶۳.
۲. داود محمدی، «تروریست‏های ضد تروریسم»، روزنامه‏ی سلام، ۲۱ مهر ۱۳۷۵.
۳. محمدحسن ضیایی‏فر، «تروریسم بین‏المللی و شورای امنیت» اطلاعات سیاسی - اقتصادی، شماره‏ی ۱۰۳و۱۰۴.

منبع : طوبی