آشنایی اجمالی با کتب حدیث شیعه

● میزان الحكمهٔ
میزان الحكمهٔ مجموعه حدیثی جدیدی است كه به كوشش حجهٔ الاسلام والمسلمین محمّدمحمّدی ری شهری گردآوری شده است. این مجموعه مقدمه طرح بزرگی است كه در آن تمامی روایات مرتبط با مسائل فكری، اخلاقی و اجتماعی از منابع مختلف حدیثی شیعه اهل سنّت استخراج شده و در ذیل موضوعات مشخص در یك مجموعه بزرگ به نام موسوعه میزان الحكمهٔ عرضه خواهد شد. میزان الحكمهٔ از چند ویژگی برخوردار است:
۱ ) هدف از ارائه چنین اثری نگاه جامع به معارف دینی است كه فهم عمیق تعالیم الهی را به دنبال دارد. این نگاه، محصول تفسیر هر آیه و یا روایت در منظومه هماهنگ گزاره های دینی است. میزان الحكمهٔ با كنار هم نهادن اعضای هر خانواده مضمونی، رسیدن به این منظر را تسهیل می كند.
۲ ) در این مجموعه تلاش شده تا موضوعبندی احادیث با دقّت نظر انجام گیرد و از تكرار احادیث یا تداخل عناوین در حدّ امكان خودداری شود.
۳ ) میزان الحكمهٔ به بیان روایات فقهی نظر ندارد و تنها به ذكر احادیثی كه مضمون اخلاقی یا اجتماعی در بر دارند و یا مرتبط با مسائل فكری و اعتقادی است، می پردازد.
۴ ) مؤلّف در تنظیم این اثر از مصادر روایی شیعه اهل سنّت سود جسته است و پیش از بیان روایات معصومان علیهم السلام در هر موضوع، نخست آیات مربوط به آن را آورده است.
۵ ) این مجموعه از ۵۶۴ عنوان، ۴۲۶۰ باب و ۲۳۰۳۰ حدیث تشكیل شده است.
میزان الحكمهٔ نخست در ده جلد به چاپ رسیده است. چاپ اخیر آن در چهار جلد همراه با یك جلد فهرست با اصلاحات سودمندی عرضه شده است. چاپ دیگر این مجموعه به همراه ترجمه فارسی آن توسط مؤسسه فرهنگی دارالحدیث در دست انتشار است.
● الاقبال بالاعمال الحسنهٔ
این كتاب از جمله آثار دعایی است كه سیّد رضی الدین علی بن موسی بن جعفربن طاووس ـ درگذشته به سال ۶۶۴ ه* ق ـ گرد آورده است. دو مجلّد اقبال الاعمال دو جزء از مجموعه ده جزئی دعا و زیارات و عبادات است كه به عنوان تتمه و تكمیل كتاب مصباح المتهجّد شیخ طوسی (ره) تنظیم شده است.
اقبال الاعمال كه در سه مجلّد توسط انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی و به تحقیق آقای جواد قیّومی اصفهانی منتشر شده، به ترتیب جزء ششم، هفتم، هشتم و نهم مجموعه فوق است كه اعمال و عبادات كل ماههای سال را در بردارد.
بخش اوّل كتاب كه به ماه رمضان اختصاص دارد، مشتمل بر فضیلت و اهمیّت این ماه، آمادگی برای ورود به آن و اعمال هریك از روزها و شبهای آن است و با وظایف روز عید فطر پایان می پذیرد.
بخش دوّم كتاب در فصل كوتاهی به بیان ادعیه و اعمال ماههای شوال، ذیقعده و ذی الحجه پرداخته است.
در بخش سوّم اعمال و وظایف بقیه ماههای سال آمده است. در لابلای اعمال ماه محرَّم، ابن طاووس رساله كوچكی در توصیف وقایع روز عاشورا نگاشته و آن را اللطیف نام نهاده است.
مؤلّف چون گنجینه عظیمی از منابع روایی و كتابخانه ای منحصر به فرد در اختیار داشته، در گردآوری این مجموعه بسیار موفق بوده و با ذوق سلیم خود در ترتیب كتاب اثر بدیعی به یادگار گذاشته است. بعضی از علما اقبال را بالاترین مرتبه عرفان معرفی می كنند.
● الحیاهٔ
الحیاهٔ نام مجموعه ای ارزشمند از روایات است كه توسط نویسندگان معاصر محمّدرضا، محمّدوعلی حكیمی تدوین و منتشر شده است. مؤلّفان ـ چنان كه بارها تأكید كرده اند ـ معرفت صحیح اسلام را در گرو شناخت همه جانبه و جامع اجزای دین و فهم ارتباطات میان این اجزاء می دانند. از همین رو در صدد ارائه نظام معرفتی، نظام اجتماعی و نظام اقتصادی اسلام از زبان قرآن و روایات برآمده اند. ویژگیهای این مجموعه را چنین می توان برشمرد:
۱ ) تاكنون شش جلد از این كتاب تكمیل و منتشر شده كه ۴ مجلّد آن توسط زنده یاد استاد احمد آرام به فارسی برگردانده شده است.
۲ ) الحیاهٔ از ۱۲ باب و هر باب از چندین فصل تشكیل می شود كه در هر فصل، آیات و احادیث مربوط به آن بیان شده است.
۳ ) در انتهای هریك از بابها و بسیاری از فصلهای الحیاهٔ جمع بندی احادیث و نگرشی كلی به باب و فصل آمده است در این جمع بندی ها به نقاط اصلی بحث توجه داده می شود .
۴ ) الحیاهٔ در آغاز كتاب چنین معرفی شده است: دائرهٔ المعارفی اسلامی، علمی، پژوهشی، كه روش زندگی فردی و اجتماعی آزاد و پیشرو را ترسیم می كند و انسانهای سراسر جهان را به پی ریزی یك نظام مردمی شایسته فرا می خواند.
۵ ـ جلد سوّم تا پایان جلد ششم الحیاهٔ به معرّفی نظام اقتصادی اسلام اختصاص دارد. فلسفه سیاسی اسلام نیز در پایان جلد دوّم كتاب آمده است.
۶ ـ متن عربی و ترجمه الحیاهٔ توسط دفتر نشر و فرهنگ اسلامی در اختیار علاقمندان قرار گرفته است.
● بحارالأنوار ۱
جامعترین كتاب روایی شیعه كه به موضوعات غیرفقهی بیش از موضوعات فقهی پرداخته است، كتاب گرانقدر بحارالأنوار تألیف علّامه محمّدباقر مجلسی است. این كتاب در چاپ قدیم ۲۵ جلد و در چاپ جدید در ۱۱۰ جلد منتشر شده است.
بحارالأنوار در واقع دایرهٔ المعارف علوم شیعی است كه هیچ محققی از مراجعه به آن بی نیاز نیست. مهمترین ویژگیهای بحارالأنوار عبارتند از:
۱ ) بحارالأنوار مجموعه ای از احادیث عقیدتی، اخلاقی، تاریخی، فقهی، تفسیری و... است.
۲ ) علّامه مجلسی در هر عنوان ابتدا آیات مربوط به آن، سپس تفسیر آنها را بیان می كند، سپس روایات مربوطه را نقل كرده و پس از آن معضلات و مشكلات روایات را توضیح می دهد.
توضیحات مرحوم علّامه مجلسی در ذیل روایات مشحون از فواید و دقّتهایی است كه نشان از تتبع، تحقیق، دقّت نظر، وعلمیّت فوق العاده مؤلّف آن است.
۳ ) علّامه مجلسی در این مجموعه روایات صحیح، حسن، موثق و ضعیف را گردآوری نموده و در بسیاری موارد به عدم وثوق خود به پاره ای از روایات اشاره كرده است. بنابراین استفاده از بحارالأنوار برای كسانی مفید خواهد بود كه تخصص لازم در شناخت حدیث ـ اعم از متن و سند و كتاب ـ را داشته باشند.
۴ ) در تألیف بحارالأنوار كوشش شده است كه از كتب اربعه و صحیفه سجّادیه نقل حدیث نشود و این بدان جهت بوده كه نقل متون معتبر ـ همچون كتب اربعه و صحیفه در مجموعه بحارالأنوار ـ اقبال عمومی به آنها را كم و موجب مهجوریت آنها می شود؛ همچنان كه پدید آمدن جوامع متقدم حدیث موجب اضمحلال اصول اربعمائه گردیده است.
۵ ) در تألیف این دائرهٔ المعارف حدود شش صد اثر شیعه و اهل سنّت مورد استفاده قرار گرفته است، گرچه مؤلّف در مقدمه كتاب فقط از ۳۷۸ كتاب نام برده است.
۶ ) تنظیم و گردآوری بحارالأنوار توسط گروهی از شاگردان و كاتبان تحت اشراف و نظارت علّامه مجلسی بوده است، ولی شرح و توضیحات احادیث مستقیماً توسط علّامه مجلسی نگاشته شده است.
۷ ) هفده جلد بحار (چاپ قدیم) در زمان حیات مؤلّف پاكنویس و تنظیم نهایی شده و هشت جلد دیگر پس از درگذشت وی توسط شاگردان تكمیل گشته است. از این رو نكات توضیحی علّامه مجلسی در آنها كمتر دیده می شود. چاپ جدید بحار، تعلیقات مفیدی از علّامه طباطبایی را (تا جلد هفتم) در بردارد كه بسیار كارگشا و ارزنده است.
۸ ) روایاتی كه با چند عنوان مرتبط بوده است معمولاً تقطیع و ذیل همه عناوین آورده شده است. در عین حال تكرار احادیث در بحارالأنوار مشهود است.
۹ ) بعضی از كتب و رسائل قُدمای شیعه، بصورت كامل و مستقل در بحار ذكر شده است مثل تفسیر نعمانی، طبّ النبیّ صلی الله علیه و آله و سلم، توحید مفضل و....
۱۰ ) ترتیب موضوعات بحارالانوار چنین است: عقل و علم و جهل، توحید، عدل، معاد، احتجاجات و مناظرات، قصص انبیا، تاریخ و سیره پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله و سلم، امامت، فتنه ها و غصب خلافت، تاریخ و احوال ائمّه اطهار علیهم السلام، جهان خلقت، مكارم اخلاق، آداب و سنن و موضوعات فقهی.
۱۱ ) از بحارالأنوار دو نرم افزار تاكنون عرضه شده است: یكی توسط مركز تحقیقات كامپیوتری علوم اسلامی و دیگری به وسیله مؤسسه نشر حدیث كه هریك همراه با قابلیتهای مختلف ارائه شده است.
● أمالی مفید
مهمترین اثر حدیثی باقیمانده از شیخ مفید كتاب أمالی است. أمالی در اصطلاح به مجموعه روایاتی اطلاق می شود كه استاد طیّ جلسات مستمر املاء كرده و شاگردان به ثبت و نگارش آن اقدام نموده اند. مهمترین كتب أمالی در شیعه از شیخ صدوق، شیخ مفید، شیخ طوسی و سیّد مرتضی باقی مانده است كه متعلّق به قرنهای چهارم و پنجم است، و معتبرترین آنها همین أمالی مفید است. ویژگیهای أمالی مفید عبارتند از:
۱ ـ) امالی مفید از ۴۲ مجلس تشكیل شده كه در ابتدای هر مجلس معمولاً تاریخ، روز و مكان تشكیل جلسه گزارش شده است.
۲ ) این جلسات بین سالهای ۴۰۴ تا ۴۱۱ بیشتر در روز شنبه و در ماه رمضان تشكیل شده است. برخی از جلسات نیز در روزهای دوشنبه و یا چهارشنبه ماههای رجب و شعبان برپا شده است.
۳ ) روایات این كتاب به اقتضای شرایط آن روز بیشتر در موضوع امامت و اخلاق است و برخلاف امالی صدوق و طوسی كه حاوی روایات متفرق است، امامت محور اصلی احادیث امالی و نیز بیشتر آثار و فعّالیّتهای علمی شیخ مفید بوده است.
۳ ) راویان روایات امامت معمولاً از كسانی هستند كه در نزد اهل سنّت معتبر و مقبول به شمار می روند.
۴ ) دقّت شیخ مفید در انتخاب احادیث در كتاب أمالی كاملاً مشهود است. اغلب این روایات قابل درك و فهم هستند و از پیچیدگی یا تأویل بدور هستند.
۵ ) شیخ طوسی نیز در مجالس املاء شیخ مفید حاضر بوده و برخی از جلسات را عیناً در كتاب خود آورده است.
۶ ) كتاب أمالی با تحقیق آقای علی اكبر غفّاری و حسین استاد ولی ـ بدون ترجمه فارسی ـ توسط مؤسسه نشر اسلامی قم به چاپ رسیده است.
● تفسیر نور الثقلین
مؤلّف این كتاب شیخ عبدالعلی عروسی حویزی (ابن جمعه) از فقهای محدّث قرن یازدهم هجری ـ در گذشته به سال ۱۱۱۲ هجری قمری ـ است. این كتاب در عصر اسطوانه های حدیث شیعه ـ علّامه مجلسی، ملّامحسن فیض كاشانی، شیخ حرّ عاملی و سیّد هاشم بحرانی ـ نگاشته شده است.
مؤلّف، مجموعه روایات متناسب با مضمون هر آیه و نیز احادیثی كه متضمّن تفسیر و توضیحی درباره یكی از آیات قرآن است، ذیل همان آیه نقل كرده و از هرگونه شرح و تفسیر و بیان و توضیحی دوری گزیده است. بدین ترتیب این كتاب، از قرآن و مجموعه ای از روایات تشكیل گشته است. از همین رو نور الثقلین نام گرفته است.
ابن جمعه كوشیده است تمام روایات مرتبط با موضوع را بدون هیچ گونه گزینش و حذفی بیان نماید.
قبل از ذكر هر روایت، شماره روایت، نام كتاب مرجع و سند كامل حدیث بیان شده است و احادیث مربوط به فضیلت هر سوره نیز در آغاز همان سوره آمده است.
عمده ترین ویژگی این مجموعه جمع بین آیات و روایات است كه در فهم معارف قرآنی بسیار لازم است. تنوّع موضوعات طرح شده هماهنگ با مباحث متنوع قرآنی است.
تعداد احادیث این كتاب به ۱۳۵۷۶ می رسد. این اثر در پنج جلد با تحقیق آقای سیّد هاشم رسولی محلاّتی و مقدمه كوتاهی از مرحوم علّامه طباطبایی توسط انتشارات اسماعلیان قم به چاپ رسیده است.
لازم به ذكر است كه نزدیك به ۳/۲ روایات موجود در نورالثقلین دقیقاً مانند روایات تفسیر كنزالدقائق است. برخی معتقدند روایات مشابه این دو كتاب از روی هم، رونویسی شده است امّا كدامیك رونویسی كرده اند معلوم نیست.
● نهج البلاغه
نهج البلاغه از مشهورترین و معتبرترین منابع حدیث شیعه است كه به كوشش سیّد رضی (۳۵۹ ـ ۴۰۶ ه* ق) گردآوری و تدوین گردیده است. ویژگیهای این اثر را چنین می توان برشمرد:
۱ ) نهج البلاغه حاوی سخنان زیبای امیر مؤمنان علی علیه السلام است كه به حق فراتر از سخن انسان و فروتر از سخن خدا معرفی می شود.
۲ ) تنوع موضوعات نهج البلاغه اعجاب برانگیز است، معارف بلند توحیدی ارزشهای والای الهی، پند و اندرز و موعظه، بیان و تحلیل حوادث سیاسی و اجتماعی، دستور كار حكمرانان و توبیخ آنها از جمله مطالب نهج البلاغه است.
۳ ) مؤلّف پس از مقدمه ای كوتاه سخنان امیرمؤمنان علیه السلام را در سه بخشِ خطبه ها (سخنرانیها)، كتب (نامه ها و رساله ها) وقصار الحكم (حكمت های كوتاه) تنظیم نموده و در لابلای سخنان آن حضرت ـ هر جا كه لازم بوده ـ توضیحات كوتاه و مفیدی آورده است. در نهج البلاغه ۲۴۱ خطبه، ۷۹ نامه و ۴۸۰ فراز كوتاه از حكمت های امام علی علیه السلام گرد آمده است.
۴ ) نهج البلاغه در لغت به معنای راه رسا و بلیغ سخن گفتن است. سیّد رضی كوشیده است از میان احادیث منقول از امام علی علیه السلام، بلیغترین و زیباترین آنها را گزینش و در این مجموعه گرد آورد. همین ویژگی راز ماندگاری و جاودانگی این كتاب در حوادث سهمگین و تلخ گذشته تاریخ و موجب شهرت آن در میان گروههای مختلف مسلمانان و شخصیّت های برجسته غیرمسلمان گشته است.
۵ ) برخی از پژوهشگران بیش از ۳۷۰ اثر را در شرح و تفسیر و ترجمه و... نهج البلاغه بر شمرده اند وتاكنون نزدیك به ۱۵ ترجمه از نهج البلاغه به چاپ رسیده است.
این مسأله اهمیت و ارزش این كتاب را در میان مسلمین تا حدودی روشن می نماید.
۶ ) ترجمه های بسیاری از نهج البلاغه به فارسی در دست است. از معروفترین آنها می توان به ترجمه سیّد علی نقی فیض الاسلام و دكتر سیّد جعفر شهیدی اشاره كرد.
۷ ) برخی از دانشمندان كوشیده اند تا سخنان دیگر امام علی علیه السلام را كه سیّد رضی در نهج البلاغه نیاورده است گردآوری كنند. مهمترین این آثار نهج السعاده فی مستدرك نهج البلاغه است. این مجموعه به كوشش شیخ محمّد باقر محمودی گرد آمده است كه در ۸ جلد منتشر شده است.
۸ ) فرهنگهای لفظی و موضوعی تهیه شده نهج البلاغه جستجو و مراجعه به آن را آسان كرده است. همچنین تاكنون چند نرم افزار از نهج البلاغه و برخی از شروح آن تهیه شده است.
۹ ) مشهورترین تحقیقهای نهج البلاغه تحقیق محمّد عبده و صبحی صالح می باشد. تحقیق مرحوم فیض الاسلام نیز در میان فارسی زبانان رواج دارد.
● الغدیر
الغدیر شاهكار پژوهشی علّامه شیخ عبدالحسین امینی نجفی ـ در گذشته به سال ۱۳۴۹ ه*.ش ـ است كه آشكارا بر حق مداری، تلاش توانفرسا، حوصله وسیع و دقّت نظر شایان مؤلف گواهی می دهد. علّامه امینی برای تألیف این اثر بدیع همه منابع مورد نیاز موجود در كتابخانه های عمومی و خصوصی نجف اشرف را بررسی كرده، سپس برای تكمیل گستره كار خود به ایران، سوریه، هند و تركیه مسافرت می كند و مصادر مربوط به این موضوع را با كوششی بی وقفه و حیرت انگیز مطالعه و بررسی می نماید: علّامه امینی خود در این باره می گوید: ?من برای نوشتن الغدیر ده هزار كتاب را از بای بِسمِ الله تا تای تَمَّت خوانده ام و به صد هزار كتاب مراجعه مكرر داشته ام.
نكاتی چند پیرامون این كتاب:
۱ ) اصل كتاب الغدیر بیست جلد بوده كه تاكنون یازده مجلد آن به چاپ رسیده است.
۲ ) منابع ومصادر مورد استناد الغدیر، به جهت رعایت قواعد منطقی جدل، احتجاج ومناظره، همه از منابع عالمان اهل سنت است. این ویژگی كتاب همراه با اجتناب مؤلف از تعصّب ویكسونگری، موجب شهرت جهانی الغدیر شده است.
۳ ) الغدیر با ذكر حادثه غدیر آغاز می شود وبه شماره راویان دست اول آن ـ كه به ۱۱۰ نفر می رسند ـ می پردازد. سپس آثاری كه اسناد حدیث در آن آمده، راویان بعدی، علما، مؤلفان و... مرتبط به واقعه غدیر معرّفی می شوند. علاوه بر بررسی عالمانه صحّت حدیث غدیر، بحث مفصّلی در مفاد حدیث، تحقیق واژگان، شواهد لفظی و معنوی منطبق بر مدّعای شیعه ونیز برخی از مباحث مورد اختلاف شیعه و دیگران ـ مانند ایمان ابوطالب، مسأله زیارت، علم امام، جعل حدیث و... ـ از مباحث طرح شده در الغدیر است.
۴ ) ترجمه فارسی الغدیر در ۲۲ جلد توسط بنیاد بعثت منتشر شده است.
۵ ) چاپ جدید الغدیر همراه با تحقیق و تصحیح وتعلیقات استاد سید عبدالعزیز طباطبایی منتشر شده است.
● صحیفه سجّادیه
صحیفه سجادیه ـ كه از آن به زبور آل محمّد علیهم السلام و انجیل اهل بیت یاد می شود ـ از مهمترین و معتبرترین متون اسلامی بعد از قرآن كریم است. این كتاب ارزشمند مجموعه دعاهایی است كه امام سجاد علیه السلام انشاء فرموده و به دست مبارك فرزندش امام باقر علیه السلام نگاشته شده است. در این جلسات امام جعفر صادق علیه السلام نیز حضور داشته اند.
راوی این كتاب در مقدّمه می گوید شمار اوّلیه این ادعیه ۷۵ دُعا بوده كه ۱۱ دعای آن را از دست داده است. آنچه اینك به عنوان صحیفه كامله سجّادیه موجود است تنها حاوی ۵۴ دعا است. گفتنی است در كتب ادعیه و روایات، دعاهای دیگری نیز از امام سجاد علیه السلام نقل شده است.
برخی از مهمترین ویژگیهای صحیفه سجّادیه را چنین می توان برشمرد:
۱ ) از جهت سند، بسیار معتبر و انتساب آن به امام چهارّم علیه السلام از امور مشهور در میان علمای شیعه است.
۲) متن كتاب از جهت فصاحت و بلاغت در مرتبه ای بسیار رفیع قرار دارد كه دانشمندان نامدار سخنور بدان معترفند و از لحاظ تنوع موضوعات مورد اشاره در آن بسیار شگفت انگیز است.
۳ ) پیرامون این كتاب شریف بیش از هفتاد شرح و تفسیر و تعلیقه موجود است كه مهمترین آنها عبارتند از: ریاض السالكین اثر علّامه سیّد علی حسینی مدنی. این شرح كه به زبان عربی است در هفت جلد توسط مؤسسه انتشارات اسلامی به چاپ رسیده است.
۴) شرح و ترجمه های فارسی بسیار از صحیفه سجادیه موجود است. برخی از آنها را چنین می توان برشمرد: شرح و ترجمه سیّد علی نقی فیض الاسلام، صدرالدین بلاغی، عبدالمجید آیتی، جواد فاضل، میرزا ابوالحسن شعرانی، محمّد جعفر امامی و....
۵ ) برخی از عالمان شیعی مجموعه دعاهای امام سجّاد را از آثار روایی دیگر گردآوری نموده و به عنوان مستدرك صحیفه كامله سجادیه انتشار داده اند. برخی از مهمترین و جامعترین این آثار عبارتند از:
۱ ) الصحیفه سجّادیه تألیف علّامه سیّد محسن امین عاملی كه مجموعه ۱۸۳ دعا از ادعیه امام سجاد علیه السلام را گرد آورده است،
۲ ) الصحیفه السجّادیه الجامعه تألیف سیّد محمّد باقر موحّد اصفهانی شامل: ۲۷۰ دعا و مناجات است كه اخیراً توسط موسسه امام مهدی (عج) در قم منتشر شده است.
۶ ) تكمیل صحیفه سجادیه از ابتدای یافت شدن آن مورد اهتمام علما امامیه بوده و به همین جهت صحیفه سجادیه ثانیه وثالثه ورابعه جمع آوری شده است. الصحیفهٔ السجادیهٔ الجامعهٔ كاملترین صحیفه و شامل تمامی دعاهای امام سجاد علیه السلام می باشد كه در كتب متفرقه موجود بوده است.● مسائل علیّ بن جعفر
از جمله نخستین آثار حدیثی كه در زمان اهل البیت علیهم السلام گردآوری و تألیف شده كتاب مسائل علیّ بن جعفر است. أبوالحسن علی بن جعفر عُریضی فرزند امام جعفر صادق علیه السلام و معاصر امام كاظم، امام رضا و امام جواد علیهم السلام است.
آنچه از كتاب علی بن جعفر كه اینك در دسترس ماست، مجموعاً حدود پانصد سؤال است كه وی از برادر بزرگوارش امام موسی بن جعفر علیهماالسلام پرسیده و با سَألتُه آغاز می شود و پاسخ آن حضرت را نیز با قال پس از هر سؤال بیان می كند.
نكات ذیل درباره كتاب علی بن جعفر قابل توجه است:
۱ ) علی بن جعفر در میان اعلام شیعه به ?وثاقت? فضل، جلالت قدر، عظمت، شدّت ورع، غایت اخلاص، تأدّب، شرافت و... ستوده شده است و كتاب او در ردیف آثار معتبر امامیّه و از مصادر اوّلیه حدیثی به شمار می رود.
۲ ) موضوع سؤالات علی بن جعفر از برادرش اغلب مطالبی از ابواب مختلف فقه و احكام شرعی است كه بدون ترتیب خاصی نقل شده است.
۳ ) علاوه بر آنچه كه در این كتاب گرد آمده است سؤال و جوابهای دیگری از علی بن جعفر در آثار دیگر حدیثی نقل شده است. مجموع آنها و نیز روایات دیگری كه علی بن جعفر در مسائل اخلاقی و یا اعتقادی نقل كرده است، همراه با اصل كتاب او بالغ بر ۸۶۴ حدیث است كه همه آنها در یك مجموعه توسّط موسسه آل البیت تحقیق و منتشر شده است.
۴)ـ تمامی مسائل علی بن جعفر در كتاب قرب الاسناد حمیری به صورت تبویب شده و موضوعی، و نیز در بحارالأنوار علّامه مجلسی به صورت اوّلیه خود نقل شده است.
● قُرب الاسناد
مؤلف این كتاب عبدالله بن جعفر حمیری از بزرگان علمای قرن سوّم هجری است. در این مجموعه، احادیثی كه با واسطه كمتری از معصوم نقل شده و سلسله سند كوتاهتری دارند نقل شده است. این شیوه گزینش احادیث از آن جهت مورد توجّه است كه زیاد شدن واسطه ـ حتّی اگر مورد اعتماد و مُوَثَّق باشند ـ احتمال اشتباه در نقل حدیث را افزایش می دهد.
كتاب قرب الاسناد موجود در دسترس ما شامل سه بخش مستقل است: قرب الاسناد عن الإمام الصاّدق علیه السلام، قرب الاسناد عن الإمام الكاظم علیه السلام وقرب الاسناد عن الإمام الرضا علیه السلام.
گفتنی است در آثار رجالی از قرب الاسناد عن الإمام الجواد وعن القائم علیهماالسلام نیز نامبرده شده است كه به دست ما نرسیده است.
بخش دوّم این كتاب (یعنی قرب الاسناد عن الامام الكاظم علیه السلام) همان كتاب مسائل علی بن جعفر است كه به روال آثار فقهی تنظیم و عنوان گذاری شده است.
بیشتر احادیث این كتاب را احادیث فقهی ـ در ابواب مختلف ـ تشكیل می دهد. علّامه مجلسی و شیخ حرّ عاملی نیز احادیث این كتاب را در بحارالأنوار و وسائل الشیعهٔ نقل كرده است.
قرب الاسناد شامل ۱۳۸۷ حدیث است كه با تصحیح و تحقیق مؤسسه آل البیت همراه با فهارس فنی در یك جلد چاپ شده است.
● الكافی
مؤلف كتاب كافی ثقهٔ الاسلام شیخ ابو جعفر محمد بن یعقوب بن اسحاق كلینی رازی (متوفی ۳۲۹ ه* ق) است كه بیست سال از عمر پربركت خود را صرف گردآوری احادیث این كتاب كرده وحدود شانزده هزار روایت را در سه بخش اصول (۲ جلد)، فروع (۵ جلد) و روضه (۱ جلد) جای داده است.
كافی نخستین كتاب جامع روایی در شیعه است كه احادیث را از اصول اوّلیه گردآوری وتنظیم نموده است. اصول كافی شامل روایاتی در موضوعات عقل، علم، توحید، صفات الهی، امامت و... است. فروع كافی نیز شامل روایات مربوط به احكام عملی اسلام براساس ترتیب آثار فقهی است. روضه كافی نیز حاوی احادیث پراكنده ای در موضوعات گوناگون است.
مهمترین ویژگیهای كتاب كافی را چنین می توان برشمرد:
۱ ) این كتاب از كتب چهارگانه شیعه و معتبرترین متن بعد از قرآن كریم به شمار می رود.
۲ ) كلینی در زمان سفراء خاص امام زمان علیه السلام می زیسته وكل كتاب كافی را در دوران غیبت صغرا گرد آورده است.
۳ ) دقت نظر ، تتبع وسیع، حُسن تبویب، ایجاد عناوین و سلیقه زیبای مؤلف، اثر او را به كتابی منحصر به فرد در جوامع روایی شیعه تبدیل كرده است.
۴ ) بیش از پنجاه اثر در شرح و ترجمه و تعلیق كافی نگاشته شده است. مهمترین شرحهای كافی مرآهٔ العقول علّامه مجلسی در ۲۶ جلد و شرح مُلّاصالح مازندرانی در ۱۲ جلد است.
مشهورترین نسخه چاپ شده كتاب كافی، چاپ انتشارات اسلامیه با تصحیح استاد علی اكبر غفاری و مقدمه دكتر حسینعلی محفوظ است كه مكرراً تجدید چاپ شده است. از ترجمه های مهم اصول كافی به فارسی می توان از ترجمه آیهٔ الله محمّدباقر كمره ای و ترجمه دكتر سیّد جواد مصطفوی نام برد.
● تحف العقول عن آل الرسول
یكی از مشهورترین منابع حدیثی شیعه كتاب تحف العقول تألیف أبومحمّد حسن بن علی حرّانی از اعلام قرن چهارم هجری و معاصر با شیخ صدوق است. این كتاب در میان علمای شیعه از جایگاه والایی برخوردار بوده و مؤلف آن به علم و فضیلت و ادب ستوده شده است. ویژگیهای این كتاب عبارتند از:
۱ ) احادیث این كتاب عموماً حكمتها و مواعظ پیشوایان معصوم علیهم السلام در ترغیب امر آخرت و بی اعتنایی به دنیا و توجّه به مكارم اخلاقی و آداب ممدوح دینی است.
۲ ) در این كتاب سخنان هریك از معصومان علیهم السلام جداگانه و در فصول مختلف گرد آمده و تنها از بانوی بزرگ اسلام حضرت زهرا و حجّت دوازدهم امام عصر علیهماالسلام كلامی نقل نشده است.
۳ ) در پایان كتاب پس از بیان احادیث امام یازدهم، سفارشهای خداوند متعال به حضرت موسی و حضرت عیسی و نیز اندرزهای حضرت مسیح علیه السلام در سه بخش مستقل نقل شده است. پایان بخش كتاب وصایای مفضل بن عمر، به شیعیان است كه حاوی كلماتی ارزشمند از امام ششم علیه السلام است.
۴ ) استحكام متن احادیث تحف العقول در میان كتب روایی كم نظیر است.
۵ )متن عربی این كتاب با تحقیق و تصحیح و توضیحات آقای علی اكبر غفّاری در یك جلد توسّط مؤسسه انتشارات اسلامی قم منتشر شده است. این اثر توسط آیهٔ الله محمّد باقر كمره ای به فارسی ترجمه شده و انتشارات اسلامیه آن را منتشر كرده است.
● خصال
خصال مجموعه بدیعی از روایات است كه توسط محمد بن علی بن حسین صدوق ـ در گذشته به سال ۳۸۱ ه*.ق ـ تنظیم و از زمان نگارش آن تاكنون به اعتبار و زیبایی ستوده شده است.
ویژگیهای این كتاب عبارتند از:
۱ ) شیخ صدوق در این كتاب احادیثی را كه مشتمل بر شماره ای بوده اند، گردآوری كرده و به ترتیب اعداد در ابواب مختلف آورده است. این شیوه نگارش و چینش احادیث موجب شده كه صفحات كتاب خصال موضوعات متفاوتی را در خود ثبت نماید.
۲) تنوع موضوعات احادیث در این كتاب، مطالعه آن را برای توده مردم شیرین، دلنشین و نشاط انگیز كرده است. بیشتر روایات خصال ناظر به مباحث اخلاقی و بیان رفتارها و صفات پسندیده یا نكوهیده است.
۳ ) خصال با شماره یك آغاز و به شماره هزار هزار (یك ملیون) پایان می یابد.
۴ ) شیخ صدوق سند كامل هر روایت را در آغاز آن بیان كرده است.
۵ ) خصال با تصحیح و تحقیق آقای علی اكبر غفاری بارها تجدید چاپ شده است. ترجمه فارسی این كتاب به قلم آیهٔ الله محمّد باقر كمره ای همراه با متن عربی آن چاپ شده است.
● تهذیب الأحكام و الاستبصار
از مشهورترین آثار حدیثی امامیّه كتاب تهذیب الأحكام اثر شیخ الطائفه أبو جعفر محمّد بن حسن طوسی است. شیخ طوسی نگارش این مجموعه را قبل از ۲۸ سالگی و در زمان حیات استادش شیخ مفید آغاز كرده و بدین جهت در أبواب ابتدایی كتاب از استادش با لفظ ایده الله تجلیل می كند. ویژگیهای تهذیب الأحكام و استبصار عبارتند از:
۱ ) تهذیب الأحكام شرح روایی كتاب مقنعه شیخ مفید است كه ابواب مختلف فقه شیعه ـ از طهارت تا دیات ـ را در بر دارد.
۲ ) غرض اصلی مؤلف از تألیف این كتاب ـ همچنان كه در مقدمه بیان می دارد ـ حل اختلاف میان روایات فقهی و بیان تأویل آنهاست. از این رو شیوه شیخ طوسی كاملاً با روش مرحوم كلینی در كتاب كافی و صدوق در كتاب من لایحضره الفقیه تفاوت دارد.
مرحوم كلینی و صدوق برخلاف شیخ طوسی تنها به گردآوری احادیثی كه صحیح می دانستند و بر اساس آن رأی و فتوای خود را صادر می كردند، اهتمام داشتند؛ امّا شیخ طوسی با گردآوری احادیث مختلف، بسیاری از روایات را برای نسلهای بعدی شیعه حفظ نمود.
۳ ) به دلیل این كه كتاب مقنعه به تمامی مسائل فقهی متعرض نشده، شیخ در پایان هر باب مسائل متفرقه را تحت عنوان ?زیادات? گرد آورده است.
۴ ) كتاب تهذیب الأحكام در ده جلد حدود چهارده هزار حدیث را در بردارد .
۵ ) مؤلف گزیده ای از احادیث اختلافی كتاب تهذیب الأحكام را همراه با وجه جمع آنها در مجموعه دیگری به نام الاستبصار فیما اختلف من الأخبار گرد آوری كرده است. این مجموعه در چهار جلد به چاپ رسیده است. این كتاب در بردارنده ۵۵۱۱ حدیث است كه شیخ طوسی به جهت اطمینان از زیادت و كاستی آن به این عدد در پایان كتاب تصریح نموده است.
۶ ) تهذیب و استبصار از منابع معتبر چهارگانه فقه شیعه هستند.
● الاحتجاج
در میان مجموعه های مختلف حدیثی شیعه، احتجاج به نقل پاره ای از مباحثات، مناظره ها واستدلالاتی كه پیشوایان معصوم در شرایط زمانی و مكانی مختلف داشته اند پرداخته است. آگاهی از نكات ذیل برای آشنایی با این اثر مفید است:
۱ ) احمد بن علی بن ابی طالب طبرسی (متوفی قرن ۶ه* ق) مؤلف این اثر ارزشمند، در آغاز كتاب فصلی را به بیان فضیلت گفتگو و احتجاج و اهمیّت استدلال و دفاع برهانی از دین اختصاص داده و پس از آن مجموعه ای از مناظرات و مباحثات پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله و سلم، فاطمه زهرا سلام الله علیه و ائمّه اطهار علیهم السلام را به ترتیب تاریخ گرد آورده است. در لابلای كتاب گفتگوها و استدلالاتی از حضرت زینب (س) و برخی از اصحاب ائمّه مانند سلمان، ابوذر، مقداد، عمّار، هشام بن حكم و... و نیز برخی از علما همچون شیخ مفید و سیّد مرتضی آمده است.
۲ ) در پایان كتاب نیز پاره ای از توقیعات و مكاتبات امام زمان (عج) نقل شده است كه تعداد آن به ۳۶۳ حدیث می رسد.
۳) اكثر روایات این كتاب مرسل است و در آن به اسناد حدیث اشاره نشده است. مصنف علّت این امر را مشهور بودن یا اجماعی بودن برخی از احادیث و نیز موافقت استدلالها با عقل سلیم بیان می كند.
۴ ) این كتاب زیر نظر آیهٔ الله جعفر سبحانی تحقیق شده و در دو جلد توسط انتشارات اسوه به چاپ رسیده است.
۵ ) در این تحقیق علاوه بر مقابله با نسخ صحیح، توضیح واژه های مشكل و بیان نكات مفید پیرامون مضمون برخی از روایات، احادیث بدون سند كتاب از منابع اصلی جستجو و سند كامل آنها بیان شده است.
● مشكاهٔ الانوار فی غرر الأخبار
مشكاهٔ الأنوار از تألیفات علیّ بن حسن طبرسی در گذشته در اوائل قرن هفتم هجری است. وی فرزند حسن بن فضل طبرسی مؤلّف كتاب مكارم الأخلاق و نوه امین اسلام فضل بن حسن طبرسی صاحب تفسیر گرانسنگ مجمع البیان است. ویژگیهای عمده مشكاهٔ الأنوار عبارتند از:
۱ ) مؤلّف این كتاب را در تتمیم احادیث كتاب مكارم الأخلاق پدرش نگاشته است.
۲ ) عمده احادیث این كتاب درباره آداب و اخلاق و مواعظ است. كتاب شامل ده باب اصلی و هر باب در چندین فصل تنظیم شده است.
عناوین ده باب اصلی عبارتند از: ایمان و اسلام، صفات شیعه افعال نیكو، آداب معاشرت، مكارم أخلاق، عیوب نفس و مبارزه با آن، مصائب و بلایا، اموری كه از آن نهی شده است، مواعظ، متفرقات.
۳ ) اغلب روایات این مجموعه از كتاب محاسن برقی نقل شده است. برخی از روایات منقول در نسخه های موجود محاسن دیده نمی شود. این مسأله نشانه ناقص بودن كتاب محاسن موجود است.
۴ ـ) در مجموع ۱۹۴۱ حدیث در این كتاب یك جلدی ارائه شده است.
۵ ) چاپ نفیس این مجموعه به تحقیق آقای مهدی هوشمند توسط انتشارات مؤسسه فرهنگی دار الحدیث اخیراً به بازار عرضه شده است. این تحقیق شامل ضبط دقیق نسخ مختلف كتاب، ذكر مصادر روایات، شماره و عناوین احادیث و شرح و بیان كلمات غریب است.
● المحجّهٔ البیضاء
المحجّهٔ البیضاء عنوان اثر اخلاقی محقق بزرگ ملامحسن فیض كاشانی در گذشته به سال ۱۰۹۱ هجری است مؤلف این كتاب را در شرح و اصلاح احیاء العلوم امام محمّد غزّالی نگاشته است. گرچه این كتاب ناظر به موضوعات اخلاقی است، ولی از آنجا كه مؤلّف فراوان از آیات و روایات استفاده می كند، می توان آن را از زمره آثار روایی شیعه نیز به شمار آورد.
مؤلّف علاوه بر پالایش احیاء العلوم از عقاید نادرست، روایات دروغ و حكایتهای غیرقابل باور، در هر بحث روایات بسیاری از منابع شیعه بر آن افزوده و توضیحات ارزنده ای را بیان داشته است.
این كتاب از چهار بخش: عبادات، عادات، مُهلكات و منجیات تشكیل شده است. بخش عبادات مشتمل بر كتاب علم، عقاید اساسی، اسرار طهارت، نماز، روزه، زكات، آداب تلاوت قرآن، حج و كتاب اذكار و ادعیه است. بخش عادات شامل آداب خوردن و آشامیدن، نكاح، كسب، معاشرت و... است. بخش مهلكات به بیان مفاسد و رذایل اخلاقی مانند شهوت، غضب، حسد ، كینه، ریا، عجب و... و درمان آنها پرداخته است. بخش منجیات به بیان فضائل و صفات پسندیده همچون صبر، زهد، توحید، رضا، ذكر و... اختصاص دارد.
این اثر با تصحیح آقای علی اكبر غفّاری در چهار مجلَّد منتشر شده است.
● وسائل الشیعهٔ فی تحصیل مسائل الشریعهٔ
این كتاب كه در برگیرنده مهمترین احادیث فقه شیعه در أبواب مختلف است، محصول هیجده سال تلاش و پشتكار محدّث بزرگ شیعه شیخ حرّ عاملی از علمای قرن یازدهم هجری (۱۰۳۳ ـ ۱۱۰۴ ه* ق) است.
امتیازات و ویژگیهای منحصر به فرد این اثر ارزشمند موجب شده است كه این مجموعه همواره مرجع فقها و طالبان علوم دینی و مدار همه بحثهای فقهی در حوزه های علمی شیعه باشد. ویژگیهای مهم این مجموعه روایی عبارتند از:
۱ ) در این اثر ۳۵۸۶۸ حدیث در أبواب مختلف فرائض، آداب و احكام گردآوری شده است.
۲ ) مصادر و منابع وسایل الشیعه علاوه بر كتب اربعه، بیش از ۱۷۰ اثر است كه مؤلّف در خاتمه اثر خود به معرّفی و توثیق آنها پرداخته است.
۳ ) ترتیب گردآوری و تنظیم احادیث بر اساس مباحث كتاب شرایع الإسلام علّامه حلّی است.
۴ ) از وسائل الشیعه بجز چاپ قدیم آن دو چاپ تحقیق شده در دست است:
۱ ) همراه با تحقیق ارزنده مرحوم عبدالرحیم ربّانی شیرازی در بیست جلد.
۲) با تحقیق مؤسسه آل البیت همراه با حواشی مؤلّف و بیان مصادر و مراجع در سی جلد.
۵ ) مؤلّف احادیث كتاب را در پنجاه موضوع فقهی تنظیم كرده و در پایان كتاب خاتمه مفصّلی را در دوازده بند آورده است كه در آن به ذكر مطالب بسیار ارزشمندی پیرامون مصادر، اسانید و رجال حدیث و مسائل دیگر پرداخته است.
۶ ) دویست سال پس از شیخ حرّ عاملی، محدّث خبیر میرزا حسین نوری تصمیم گرفت تا احادیث نادر دیگری را از برخی كتب روایی كه یا در دسترس شیخ حرّ نبوده و یا آنها را برای نقل حدیث معتبر نمی دانسته، گردآوری و در مجموعه ای به نام مستدرك الوسائل عرضه كند.

منبع: شبكه حدیث

منبع : مرکز تعلیمات اسلامی واشنگتن