تعاملات اقتصادی ترکمنستان پس از استقلال و روابط با ایران

ترکمنستان خود را برای برگزاری هفدهمین سال استقلال این کشور و عشق آباد خود را برای پذیرایی از مهمانان خارجی آماده می‌کند. ترکمنستان به دنبال فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در ۲۷ اکتبر سال ۱۹۹۱ میلادی استقلال خود را بدست آورد و در آن سال مرحوم صفرمراد نیازوف ( رئیس جمهور سابق) به عنوان اولین رئیس جمهور این کشور برگزیده شد. ترکمنستان به عنوان یک کشور جزئی جدائی ناپذیر از سرزمین مادری ترکمنها می باشد. ترکمنها به عنوان یک ملت و دارنده تاریخ و تمدن ویژه خود از دیرباز در این سرزمین زندگی نموده و در کنار دیگر ملتهای همسایه به تبادل فرهنگ و مصنوعات و منسوجات اقتصادی و معیشتی پرداخته اند. این سرزمین تاریخی از قدیم الایام هم با ایران همسایه بوده است و هم با خانات خیوه و افغانستان. ازبک‌ها و قزاق ها نیز به عنوان نزدیک‌ترین ملت های ترک زبان دوش به دوش ترکمنان در تاریخ و تحولات این منطقه نقش هایی داشته اند. ترکمنستان بعد از استقلال این کشور طی ۱۷ سال گذشته در عرصه های مختلف به پیشرفت های زیادی دست یافته است. وجود منابع عظیم نفت و گاز، این کشور را در عرصه جهانی مطرح کرده است و در حال حاضر زیبایی شهر عشق آباد چون نگینی در صحرای قره قوم چشمان بینندگان خصوصا گردشگران و مسافران خارجی را به خود جلب و خیره می‌کند.
● ویژگی‌های کلی
ترکمنستان کشوری در جنوب غربی آسیای مرکزی است. این کشور سابقا با عنوان جمهوری شوروی سوسیالیستی ترکمنستان بخشی از اتحاد جماهیر شوروی را تشکیل می‌داد که پس از فروپاشی اتحاد شوروی در سال ۱۳۷۰ش / ۱۹۹۱ به استقلال رسید. ترکمنستان از شمال و شرق با ازبکستان، از جنوب با ایران، از جنوب شرقی با افغانستان و از شمال غربی با قزاقستان همسایه است و دریای خزر مرزهای غربی آن را تشکیل می دهد. مساحت این کشور ۱۰۰ ۴۸۸ کیلومتر مربع است که ۸۰% آن را صحرای قراقوم پوشانده است.
ترکمن‌ها مردمانی مسلمان و راسخ و پا برجا در دین خود هستند. به همین دلیل و با وجود تسلط چند دهۀ کمونیست‌ها که بنای حکومت خود را در جمهوری های مسلمان نشین بر از بین بردن اعتقادات دینی مردم قرار داده بودند، اعتقادات دینی از بین نرفت و بسیاری از آداب و رسوم مذهبی پنهانی انجام می‌شد. برای بسیاری از تحلیل گران جای تعجب بود که چگونه پس از فروپاشی شوروی، در کشوری چون ترکمنستان که به ظاهر هیچ گونه ساختار دینی وجود نداشت، ناگهان صدها بلکه هزاران نفر اهل نماز و قرآن و آداب دینی، خودی نشان دادند و بسیاری توانستند در مساجد نو ساخته امام جماعت شوند و به دنبال آن، بدون این که پس از فروپاشی شوروی برنامه‌ی خاصی برای آموزش مبانی دینی در نظر گرفته شود، مردم عادی در صف‌های نماز جماعت ایستادند.
خیزش چشم گیر دین در سال‌های اولیه ی استقلال نشان داد مردم علی رغم ممنوعیت چند دهه، توانسته اند اعتقادات دینی خود را حفظ کنند و پس از استقلال آن را بروز دهند. بعدها مشخص شد بسیاری از مردم ترکمن در سال‌های اختناق کمونیستی نماز خوانده و روزه می گرفته اند و اعمال دینی را به خوبی به جا می آورده اند. اما جدا از انجام این نوع فرایض، سایر شعائر دینی از جمله نذر و نیاز، دادن صدقه، زیارت قبور اهل دل، برپایی اعیاد دینی مانند عید قربان و فطر و ده‌ها فرایض دینی دیگر از دیر باز در بین ترکمن‌ها رواج داشته است که در سال‌های پس از استقلال این شعائر و فرایض به صورت علنی و آشکار و گسترده تر خود نمایی می‌کند. ترکمن ها اصولا مردمانی شادی دوست هستند و از دیر باز جشن‌ها و اعیاد مختلفی را در فرهنگ خود داشته اند که بسیاری از آنها امروز نیز به عنوان جشن‌های ملی مورد توجه قرار می‌گیرد.
امروزه در تقویم سالانه ی جمهوری ترکمنستان جشن‌هایی را شاهدیم که مردم ترکمن در آن مشارکت می‌کنند و به تناسب نوع جشن‌ها آنها را گرامی می‌دارند. از جمله: عید نوروز، جشن سال نو میلادی، جشن پرچم، جشن گرامی‌داشت آب، جشن گرامی‌داشت اسب اصیل ترکمنی، سال روز پیروزی بر فاشیسم، روز رستاخیز و وحدت ملی و سال روز گرامی‌داشت شعر، جشن فرش ترکمنی، جشن غله، جشن خربزۀ ترکمنی، جشن ترانه‌های سنتی ترکمن، جشن استقلال ترکمنستان، جشن تن‌درستی، روز دانشجو، جشن محصول، جشن همسایه، جشن سال روز بی طرفی ترکمنستان، عید قربان و عید فطر که از یک تا چند روز را به عنوان تعطیل رسمی در تقویم ترکمنستان ثبت کرده اند.
ترکمن‌ها در سال‌های پس از استقلال توجه خاصی به جشن «آق قویون» داشته اند. این جشن در سن ۶۳ سالگی مردان برگزار می‌شود و برابر با ۶۳ سالگی پیامبر اسلام است. این جشن نسبت به سایر جشن‌های دهگانی و نیز جشن تولد، مفصل تر برگزار می‌شود و شخص با اطعام فراوان و دعوت از عموم مردم، دیگران را در شادی خود سهیم می‌کند.
● مبادلات اقتصادی ترکمنستان
ترکمنستان سرزمینی تقریبا بیابانی است که منابع عظیم نفت و گاز طبیعی دارد. ترکمنستان در زمره ۱۰ کشور بزرگ تولید کننده پنبه در جهان است و سالانه حجم قابل توجهی پنبه به بازار مصرف عرضه می‌کند و همچنین پنجمین مالک ذخایر گاز طبیعی است. اصلی ترین سیاست دولت هم ایجاد تنوع در اقتصاد و استفاده از درآمد حاصل از صنعت نفت و گاز برای توسعه زیر ساختهای صنعتی و اقتصادی بخشهای دیگر است.
ترکمنستان ۱۵ سال قبل از فروپاشی شوروی یک تریلیون و ۳۹۵ میلیارد متر مکعب گاز، ۲۰۰ میلیون تن نفت، ۵/۷ میلیون تن پنبه، به میزان زیاد گوگرد، برم، یُد، تولیدات شیمیایی را تامین می‌کرد. این مقدار بطور متوسط ۱۸۰ میلیارد دلار برآورد می‌شود. اما برگشت این مبلغ به ترکمنستان ۳ الی ۵ میلیارد دلار بوده است. بدین جهت فروپاشی شوروی نتیجه چنین وضعیت نابرابر است.
در ترکمنستان شرکت‌های متعددی فعالیت دارند، از جمله شرکت دلتا ده سال است با کنسرن دولتی ترکمن نفت همکاری دارد. این شرکت ضمن فعالیت در میدان خزر (واقع در غرب کشور) تا به امروز بیش از دو میلیون تن نفت را استخراج کرده است. اخیرا قرارداد گازی میان ترکمنستان و چین منعقد شده است. ترکمنستان طی قراردادی ۳۰ ساله باید سالانه ۳۰ میلیارد متر مکعب گاز طبیعی با قیمت ۱۹۵ دلار به ازای هر هزار متر مکعب به چین صادر نماید. به هر روی ترکمنستان در آگوست سال ۲۰۰۷ میلادی، عملیات احداث خط لوله‌ انتقال گاز خود به چین را به طول هفت هزار کیلومتر آغاز کرد که از این میزان ‪۱۸۸ کیلومتر در خاک این کشور و در فاصله میدان گازی «مالای» در شرق ترکمنستان و مرز ازبکستان قرار دارد. این خط لوله که امتیاز احداث آن به شرکت «او. ای. او استروی ترانس گاز» روسیه واگذار شده است، پیش از آنکه به خط لوله دیگری در شمال غربی چین وصل شود، از خاک ازبکستان و قزاقستان نیز عبور خواهد کرد.
● صدور گاز ترکمنستان به افغانستان، پاکستان و هند
علی رغم آنکه اندیشه احداث خط لوله انتقال گاز ترکمنستان به هند از مسیر افغانستان و پاکستان از سال‌ها پیش وجود داشته، با این حال مانع اصلی برای تحقق آن، وضعیت نابسامان افغانستان بوده است. به دنبال سرنگونی رژیم طالبان در افغانستان در سال ۲۰۰۲ بار دیگر مسئله احداث خط لوله گاز مطرح شد و در نتیجۀ تلاش‌های دولت افغانستان، نشست های چند جانبه ای در این مورد برگزار شد.
بر این اساس روسای جمهوری های پاکستان، افغانستان و ترکمنستان روز ۳۰ مه ۲۰۰۲، موافقتنامه ای را در زمینه انتقال ذخایر گسترده گاز آسیای مرکزی امضا کردند. در این گفتگوها که در اسلام آباد پایتخت پاکستان برگزار شد، پرویز مشرف رئیس جمهوری پاکستان، حامد کرزی رئیس جمهور افغانستان و مرحوم صفرمراد نیازف رئیس جمهوری سابق ترکمنستان، قراردادی برای احداث یک خط لوله گاز به ارزش دو میلیارد دلار امضا کردند که گاز ترکمنستان را از طریق افغانستان به پاکستان می رساند. در این چارچوب قرار بود خط لوله ای به طول ۱۵۰۰ کیلومتر، گاز میدان «دولت آباد» در ترکمنستان را به بندر «گوادر» در جنوب غربی پاکستان منتقل نماید.
پس از آن در ۱۶ فوریه ۲۰۰۶، توافق رسمی بر سر احداث خط لوله گاز ترکمنستان به پاکستان به عمل آمد. بر این اساس سه دولت افغانستان، پاکستان و ترکمنستان موافقت رسمی خود را با احداث خط لوله ای که گاز ترکمنستان را از طریق خاک افغانستان به پاکستان منتقل کند، اعلام نمودند. در همان زمان هند نیز علاقه خود را به احداث این خط لوله ابراز کرد تا در آبان ۱۳۸۶، به طور رسمی به گفت و گوهای پروژه خط لوله گاز ترکمنستان ـ افغانستان ـ پاکستان، دعوت شود.
بر این اساس نشست کمیته رهبری مذاکرات خط لوله گاز ترکمنستان ـ افغانستان ـ پاکستان ـ هند موسوم به «تاپی» در روزهای چهارم و پنجم اردیبهشت ۱۳۸۷ (۲۳ و ۲۴ آوریل ۲۰۰۸) در «اسلام آباد» برگزار شد و طی آن کشورهای ترکمنستان، افغانستان، پاکستان و هند یک قرارداد کلی را در مورد این خط لوله گاز امضا کردند. مطابق با توافقات به عمل آمده، این خط لوله ‪ ۱۶۰۰ کیلومتری، قادر خواهد بود که روزانه ‪ ۱۰۰ میلیون و سالانه ‪ ۳۳ میلیارد متر مکعب گاز را از حوزه گاز «دولت آباد» در ترکمنستان به کشورهای افغانستان، پاکستان و هند منتقل کند. بر این مبنا ترکمنستان حجم گاز موجود در حوزه دولت آباد را ‪۱۵۹ تریلیون فوت مکعب اعلام کرده که ‪ ۳۴/۲۶ تریلیون فوت مکعب از آن به خط لوله ترکمنستان ـ افغانستان ـ پاکستان ـ هند اختصاص خواهد یافت. در این راستا وزیر نفت و گاز ترکمنستان اعلام کرد که کشورش می تواند در مرحله نخست ۳۰ میلیون مترمکعب گاز روزانه به پاکستان و همین مقدار به هند و همچنین ۵ میلیون متر مکعب به افغانستان تحویل دهد و در مراحل بعدی مقدار گاز تحویلی به این سه کشور را در مجموع به ۹۰ میلیون مترمکعب افزایش دهد.
شایان به ذکر است که خط لولۀ فوق از حوزۀ گاز دولت آباد در ترکمنستان شروع و در طول بزرگراه «هرات» به «قندهار» در افغانستان و سپس از طریق «کویته» و «مولتان» در پاکستان ادامه خواهد یافت و سرانجام در شهرک «فاضیلکا» در نزدیکی مرز پاکستان با هند به خاک هند وارد خواهد شد. همچنین هزینه احداث این خط لوله، براساس قیمت‌های سال ۲۰۰۵ حدود ‪۳/۵ میلیارد دلار برآورد شده است و تاکنون «بانک توسعه آسیا» ۴ میلیون دلار در این طرح به عنوان کمک فنی سرمایه گذاری کرده است.
هر یک از چهار کشور حاضر در این طرح اهداف و منافع متفاوتی را دنبال می کنند. در این بین ترکمنستان با توجه به سیاست های جدید، از یک سو در پی راه یافتن به بازارهای جدید انرژی و با حضور در این طرح، اهدافی نظیر متنوع سازی صادرات گاز، افزایش درآمد را دنبال می کند. پاکستان نیز که از یک سو در تامین انرژی خود با مشکلات و معضلات مختلف مواجه است و از سوی دیگر با افزایش میزان مصرف انرژی رو به رو شده است، هدف اصلی از حضور در این طرح را تأمین انرژی مورد نیاز خود عنوان کرده است.
به خصوص با توجه به موانع و مشکلاتی که در خصوص تحقق عملی و اجرایی شدن «خط لوله صلح» میان ایران ـ پاکستان و هند وجود دارد، در حال حاضر طرح «تاپی»، پروژه ای مناسب جهت تامین انرژی اسلام آباد محسوب می شود.
یکی دیگر از طرف های حاضر در پروژه «تاپی»، کشور افغانستان است که با مسائل و مشکلات مالی و اقتصادی نیز دست به گریبان می باشد. از این رو افغان ها به کسب میلیون ها دلار از طریق عوارض عبور خط لوله از خاک خود می اندیشند. به نحوی که سود اقتصادی افغانستان از احداث این خط لوله، سالانه در حدود ۴۰۰ میلیون دلار برآورد شده است و انتظار می رود این پروژه برای ۳۰۰۰ نفر زمینۀ کار ایجاد کند. ضمن آنکه افغانستان از این طریق می تواند گاز مورد نیاز خود را نیز تامین نماید و تا حد زیادی مشکل کمبود انرژی را مرتفع سازد.
کشور هند برای افزایش حضور خود در منطقه آسیای مرکزی و رقابت با روسیه، چین و ایالات متحده آمریکا، سعی دارد به منابع انرژی کشورهایی نظیر ترکمنستان و قزاقستان دسترسی بیشتری داشته باشد. از این رو امضاء یادداشت تفاهم هند و ترکمنستان در روز ۵ آوریل ۲۰۰۸ (۱۷ فروردین ۱۳۷۸)، در زمینه نفت و گاز نیز در این راستا قابل بررسی است. قرارداد مذکور علاوه بر آنکه درها را برای سرمایه گذاری هند در ترکمنستان باز کرد، دسترسی شرکت های هندی را نیز به منابع انرژی این کشور آسیای مرکزی فراهم نمود.
زیرا بر اساس توافق صورت گرفته بین هند و ترکمنستان، دهلی نو ضمن مشارکت در تولید گاز طبیعی در ترکمنستان، گاز تولیدی را نیز از طریق خط لولۀ ترانس افغانستان منتقل خواهد کرد.
گازپروم و ترکمنستان در نوامبر سال ۲۰۰۷ توافقنامه ای امضا کردند که به موجب آن قیمت فروش هر هزار متر مکعب گاز این کشور به روسیه در شش ماه اول سال ۲۰۰۸ میلادی ۱۳۰ دلار، در نیمه دوم این سال ۱۵۰ دلار و از ابتدای سال ۲۰۰۹ بر اساس قیمت های بازار خواهد بود.
ترکمنستان در سال ۲۰۰۷ هفتاد و دو میلیارد و سیصد میلیون متر مکعب گاز و نه میلیون و هشتصد هزار تن نفت استخراج کرده است و در نظر دارد در سال ۲۰۰۸ هشتاد و یک میلیارد و پانصد میلیون متر مکعب گاز تولید کند. دولت ترکمنستان در نوامبر گذشته اعلام کرده بود که تولید گاز خود را به هفتاد میلیارد متر مکعب در سال ۲۰۰۷ برساند در حالی که میزان تولید آن در سال ۲۰۰۶ شصت و شش میلیارد متر مکعب بوده است. به غیر از جوامع غربی ، چینی ها ، روسها و ایرانیها نیز خواستار استفاده از گاز ترکمنستان هستند زیرا وسعت ذخایر گاز این کشور دست کم دو هزار و یکصد میلیارد متر مکعب براورد شده است.
به گزارش بانک توسعه آسیا اقتصاد کشور ترکمنستان طی سالهایی که از شروع قرن حاضر میلادی گذشته با سرعت زیادی رشد کرد. در سال ۲۰۰۶ میلادی اقتصاد ترکمنستان در سلامت کامل به سر می برد و نرخ رشد تولید ناخالص داخلی آن معادل ۲۰ درصد بود. این کشور در سال ۲۰۰۶ میلادی به دلیل رشد قیمت نفت و گاز در بازارهای جهانی شاهد رشد درآمد صادراتی بود که تبعات مثبتی روی اقتصاد داشت. کشور ترکمنستان کشور بر پایه سیاست بی طرفی خود همچنان بر نپیوستن به پیمان‌های نظامی و نیز عدم اجازه به ایجاد پایگاه‌های نظامی کشورهای خارجی در خاک خود متعهد است. عشق آباد همچنان از اقدام جامعه بین‌المللی در مبارزه با تکثیر سلاح‌های کشتارجمعی حمایت کرده و در این راستا هر گونه حمل سلاح‌های کشتار جمعی در خاک و حریم هوایی خود را ممنوع کرده است.
● روابط ترکمنستان با جمهوری اسلامی ایران
جمهوری اسلامی ایران و ترکمنستان بیش از یک هزار و‪ ۲۰۰ ‬کیلومتر مرز مشترک آبی و زمینی و حائز اشتراکات فراوان تاریخی، فرهنگی و سیاسی هستند. بنابراین تداوم و گسترش همکاری‌ها ضروری می باشد. تهران و عشق‌آباد تاکنون در مسایل منطقه‌ای و بین‌المللی مواضع مشترکی داشته‌اند و نزدیکی سیاست‌های دو کشور در تامین صلح و ثبات منطقه نقش مهمی دارد. جمهوری اسلامی ایران از نخستین کشورهایی بود که از این سیاست حمایت کرده و آن ‌را در تامین امنیت و صلح و ثبات منطقه موثر می‌داند. گر چه روابط رسمی میان دو کشور سابقه زیادی ندارد اما عمق ارتباطات میان ملت‌هایمان به صدها و هزاران سال گذشته بر می‌گردد. به گونه‌ای که همواره در اعتقادات و فرهنگ، نزدیکی فراوان داشته‌ایم.
می‌توان اجرای طرح‌های بزرگ نظیر سد دوستی به عنوان نشانه یکپارچگی و دوستی، برگزاری برنامه‌های فرهنگی و هنری و همچنین تشکیل همایش شخصیت‌های علمی و فرهنگی مشترک را از شاخص‌ترین روابط بین دو کشور در طول سال‌های گذشته عنوان کرد.
روابط نزدیک ایران و ترکمنستان که در دوران ریاست جمهوری آقای هاشمی رفسنجانی و مرحوم صفرمراد نیازاف پایه‌گذاری شد، هم‌اکنون روند رو به رشدی دارد و مرزهای دو کشور نیز مرزهای دوستی تعیین شده است. ارادۀ‌ قوی رؤسای جمهور دو کشور برای بسط و توسعه مناسبات چنان جدی بود که در سالهای اولیه استقلال، با اعلان مرزهای دو کشور بعنوان مرزهای دوستی و برادری، امکان برقراری روابط اجتماعی، تجاری و فرهنگی را فراهم نمودند و با انعقاد قراردادهای مختلف اقتصادی، زمینه سرمایه گذاری مشترک، تجارت و بازرگانی را در اولین سالهای استقلال مهیا کردند. جمهوری اسلامی ایران در سال ۲۰۰۶ میلادی ۱۸ درصد از محصولات صادراتی ترکمنستان را جذب می‌کرد. سالانه حدود دو میلیون و ‪ پانصد ‬هزار تن محموله بار از سوی جمهوری اسلامی ایران و همچنین حدود ۹۰ ‬هزار دستگاه کامیون ایرانی و خارجی از گمرکات دو کشور ترانزیت می‌شوند. روابط ایران و ترکمنستان در ۱۷ سال گذشته جنبه های مختلف سیاسی، اقتصادی و فرهنگی را در بر می گیرد.
در سال ‪ ۱۹۹۳ ‬ترکمنستان یک گام دیگر به ایران نزدیک شد و خط آهن عشق ‌آباد از طریق سرخس به شبکه راه‌آهن ایران متصل گردید، در دسامبر ‪۱۹۹۷‬ نخستین خط لوله نفت بین ایران و ترکمنستان افتتاح شد. صادرات گاز ترکمنستان به ایران از طریق خط لوله ‪۲۰۰ کیلومتری موسوم به کُرپجه- کُردکوی که در سال ‪۱۳۷۶ خورشیدی به بهره برداری رسید، انجام می شود. خط لوله گاز کُرپجه - کُردکوی با هزینه ‪ ۱۹۵ میلیون دلار توسط شرکت طراحی و ساختمان نفت ایران ساخته شده است. هم اکنون در میدان گازی کُرپجه بیش از ‪۱۰۰ حلقه چاه گاز و نفت در حال بهره برداری می‌باشد و در حال حاضر ترکمنستان روزانه ۲۵ میلیون مترمکعب گاز به ایران صادر می کند که این میزان قرار است در زمستان امسال (۲۰۰۸) به ‪۲۷ تا ‪۳۰ میلیون مترمکعب گاز افزایش یابد. به هر روی در حال حاضر ترکمنستان به عنوان بزرگترین تولید کننده گاز طبیعی در آسیای مرکزی محسوب می شود که با گزینه ها و طرح های مختلفی جهت انتقال گاز خود مواجه شده است.

نویسنده: چاری محمد مرادوف

منبع : ایراس