اختراع مخترع یا مخترع اختراع؟!!

تولید ماشین ظرفشویی بدون نیاز به برق و باتری، تولید واكسن ضدسرطان، كشف ۲۵ آنتی‌بادی مونوكلونال، دستیابی محققان ایرانی به دانش فنی تولید داروی ایرانی‌ ام‌اس، تولید واكسن تزریقی فلج اطفال، ساخت دستگاه تولید همزمان برق و حرارت، استفاده از ژل پلیمر در استخراج نفت، تولید فرمولاسیون كامپوزیت‌های دندانی در كشور، طراحی نرم‌افزار جامع تحلیل میدان جریان، تولید پودر بین فلزی نیكل و آلومینیوم توسط محققان ایرانی، ساخت پرسرعت‌ترین تونل باد آزمایشگاهی صنعتی كشور، دستیابی به دانش فنی تولید نوعی روغن ترانس توسط محققان ایرانی و اخباری است كه هر روز در سایت‌های مختلف خبری، روزنامه‌ها، رادیو و تلویزیون می‌خوانیم یا می‌شنویم.
اختراعات و ابداعاتی كه تنها می‌خوانیم یا می‌شنویم اما از صحت و سقم آنها بی‌اطلاعیم و رسانه‌ها نیز بدون توجه به واقعیات به انتشار این اخبار می‌پردازند. چنین مسیری كه ایران در حوزه اختراعات و ابداعات طی می‌كند مسیری ناخوشایند است كه می‌تواند به بی‌اعتباری نتایج تحقیقات سایر محققان ختم ‌شود. در واقع در كشور ما روزانه ده‌ها مخترع معرفی می‌شوند و نام پرارزش مخترع بر افرادی سایه می‌افكند كه حتی نمی‌دانند اختراع و پتنت چیست؟
● مخترع اختراع
ثبت اختراع یا پتنت امتیازی است كه دولت و یا موسسه خاص در یك كشور به مبتكران و مخترعان برای ایجاد یك ابداع نو و جدید كه از نظر اقتصادی حائز اهمیت باشد اهدا می‌كند. ثبت اختراع به طور كلی تولید و یا فرآیندهایی را در بر می‌گیرد كه شامل جنبه‌های تكنیكی یا عملكرد جدید باشد. در واقع ثبت اختراع، هر نوع بهره‌برداری مالی و اقتصادی از ابداع تا مدت زمان خاصی را در اختیار مبتكر قرار داده و حق مالكیت آن را از دیگران سلب می‌كند. در هر كشوری ثبت اختراع جزو حقوق داخلی آن كشور محسوب می‌شود و امتیازاتی از طرف كشور مربوطه در اختیار فرد مبتكر قرار می‌گیرد در صورتیكه ثبت اختراع جنبه بین‌المللی داشته باشد از حقوق بین‌المللی برخوردار شده، سایر كشورها را از دخل و تصرف در ابداع ایجاد شده منع می‌كند. اثری به عنوان پتنت قابل ثبت است كه در سطح جهانی نو و جدید باشد و در ضمن ظرفیت كاربرد صنعتی داشته و در شاخه علمی مربوط به خود به صورت عام به‌كار گرفته شود. شیوه نگارش ثبت اختراع (پتنت) از اهمیت خاصی برخوردار است كه می‌تواند نقش موثری در پذیرش ثبت‌نام داشته باشد. تصویب قانون ثبت علائم تجاری و اختراعات ایران در سال ۱۳۱۰ نشان دهنده قدمت و كهنسالی این مقوله در ایران است اما در تمام سال‌های گذشته، این قانون نتوانسته است فواید مورد انتظار را برای كشور به همراه داشته باشد.
اختراعات ثبت شده در واقع در تمام شئونات زیست بشر سایه افكنده است. برای اینكه دارنده حق اختراع بتواند دیگران را از استفاده و تولید محصول یا فرآیند به ثبت رسیده منع كند، حق اختراع به وی اعطا می‌شود اما لازم است توجه شود كه دارندگان پتنت موظف هستند در ازای دریافت حمایت از اختراع، اطلاعات مربوط به اختراع خود را در اختیار عموم قرار دهند تا بدنه دانش فنی موجود در جهان تقویت شده در نتیجه در افراد دیگر نیز نو‌آوری‌ها و خلاقیت‌های بیشتر ایجاد شود. بر این اساس پتنت‌ها نه‌تنها از دارندگان خود حمایت می‌كنند بلكه تامین‌كننده اطلاعات ارزشمندی برای نسل‌های آینده محققان و مخترعان نیز هستند. دارنده حق اختراع باید امتیاز انحصاری خویش را فقط در جهت هدف مشروع و جبران سرمایه‌گذاری‌اش در بخش تحقیق و توسعه كار برد و قصدش صرفا مانع‌شدن از رقابت نباشد.
برای اطمینان از این امر قید و بند قانونی وجود دارد بدین ترتیب كه اگر دارنده حق اختراع پس از یك دوره معین از این حق به صورت اقتصادی بهره‌برداری نكند مجوز اجباری صادر خواهد شد.
اختراعات ثبت شده یكی از شاخص‌های فناوری است. در اغلب موارد تقاضای ثبت اختراع به فاصله كوتاهی پس از تولید یك نوآوری درخواست می‌شود. پركردن تقاضانامه ثبت اختراع نشان می‌دهد كه نوآوری بالقوه از ارزش اقتصادی برخوردار است و می‌توان برای دست‌یافتن به سود نهایی هزینه‌‌های آن را تقبل كرد. به همین دلیل است كه شركت‌ها تمایل دارند در زمینه ثبت اختراعات سرمایه‌گذاری كنند و یا این‌گونه فعالیت‌ها را دنبال كنند. ویژگی دیگری كه داده‌های مربوط به اختراعات ثبت شده را جالب توجه می‌كند این واقعیت است كه اطلاعاتی كه در قالب گواهی‌های ثبت اختراعات فاش می‌شود. اطلاعاتی منحصر به فرد و با ارزش است. تقاضاهای ثبت اختراعات معمولا بعد از ۱۸ ماه از تاریخ تكمیل تقاضانامه منتشر می‌شود.
مهم‌ترین پایگاه اطلاعاتی كه در آن داده‌های بین‌المللی در قالب خانواده ثبت دسته‌بندی شده است توسط درونت تهیه و ارائه شده است كه نمایه جهانی ثبت اختراعات ( world pateninden) نام دارد. طی سال‌های ۱۹۸۱ تا ۲۰۰۱ به‌طور متوسط سالانه ۹۸۶۳۰ اختراع در جهان به ثبت رسیده و رشدی حدود ۵۳/۴ درصد را به طور سالانه نشان می‌دهد آمریكا با بیشترین ثبت اختراع سالانه كه در حدود ۵۳۸۹۵ برآورد شده است و داشتن سهمی معادل ۵۵ درصد از كل اختراعات ثبت شده در جهان رتبه اول را احراز كرده است. تعداد اختراعات ثبت شده در آمریكا از سال ۱۹۸۱ تا ۲۰۰۱ بیش از دو برابر شده است. پس از آمریكا كشورهای ژاپن، آلمان، فرانسه، انگلیس و كانادا رتبه‌های بعدی را در متوسط ثبت اختراعات سالانه طی این دوره داشته‌اند. اما نكته بسیار مهم وضعیت نامطلوب ایران در بخش ثبت اختراع است. برخلاف آنكه در بخش تولید مقالات علمی ایران طی بیست سال مورد بررسی پیشرفت كرده و جایگاه خود را بین كشورهای جهان ارتقا داده است در بخش ثبت اختراع نه تنها پیشرفتی حاصل نشده بلكه جایگاه ایران تنزل كرده است. چنانكه ارقام و اعداد نشان می‌دهد اگرچه وضعیت ایران در بخش تولید علم خام چندان بد نیست. ایران در سال ۱۹۸۱ فقط با ثبت ۲ اختراع رتبه ۴۴ را در بین كشورهای جهان داشته است و در سال ۲۰۰۱ نیز با ثبت ۲ اختراع در این بیست سال به رتبه ۵۷ نزول كرده است و در نتیجه در طول دوره رتبه ۵۹ را كسب كرده است. در این دوره ایران به طور متوسط سالانه كمتر از یك اختراع ثبت كرده و سهمی حدود ۰۰۰۹/۰ درصد از ثبت اختراع جهانی را به خود اختصاص داده است. ایران همچنین درطول این دوره در بین كشورهای اسلامی رتبه نهم، در بین كشورهای خاورمیانه رتبه هشتم و در بین كشورهای همسایه خود رتبه پنجم را به لحاظ ثبت اختراع كسب كرده است.
قانون ثبت علائم تجاری و اختراعات ایران در سال ۱۳۱۰ به تصویب رسیده است. این قانون علی‌رغم ضعف‌هایی كه دارد، نشان‌دهنده قدمت و كهنسالی این مقوله در ایران است. اما در تمام سال‌های گذشته این قانون نتوانسته است هیچ‌كدام از دو فایده فوق‌الذكر را برای كشور ما به همراه داشته باشد. ثبت اختراع در ایران تنها با دید شهرت علمی برای مخترع نگریسته شده است، لذا نه حمایت قانونی از حقوق مخترع و جلوگیری از استفاده غیرمجاز از اختراع او مورد توجه قرارگرفته است، نه اختراعات ثبت شده كمك چندان به رشد و توسعه صنایع كرده‌اند. علاوه بر این آموزش مفهوم ثبت اختراع نیز ضعف بوده است. به گونه‌ای كه بسیاری از مدیران، كارشناسان و پژوهشگران، حتی آشنایی مقدماتی با این مقوله ندارند و شاید برخی از فناوری‌های كه لیسانس آنها در قبال پرداخت هزینه‌های گزاف از دیگر كشورها خریداری می‌شود، عملا دوره حمایت قانونی را سپری كرده و استفاده تجاری از آنها با همان اطلاعات افشا شده حین ثبت و البته بدون نیاز به پرداخت هرگونه هزینه‌ای امكانپذیر است. لذا در كل چنین به نظر می‌رسد كه مقوله كهنسال ثبت اختراع در ایران هنوز در مراحل جنینی است و شاید نیاز به انكوبا توری برای تولد آن باشد.
● شیوه ثبت اختراع در ایران
متقاضیان ثبت اختراع در كشور ایران باید به سازمان ثبت اسناد و املاك كشور، اداره كل مالكیت صنعتی مراجعه كرده و نسبت به تشكیل پرونده اقدام نمایند. هر شخصیت حقیقی یا حقوقی كه مدعی ابداع محصول صنعتی جدید باشد و یا وسیله جدیدی كشف نماید یا راه و روشی را برای به‌دست آوردن یك نتیجه یا محصول صنعتی كشف نماید، می‌تواند مورد اختراع خود را به ثبت رسانده و گواهی ثبت اختراع دریافت نماید. در ایران ثبت اختراع به صورت اعلامی صورت می‌پذیرد. اعلامی بودن ثبت بدین معناست كه اداره ثبت شركت‌ها و مالكیت صنعتی می‌تواند بدون بررسی طرح ارائه شده در خصوص جدید بودن اختراع، آن را به ثبت برساند و تنها شرط آن این است كه شخصی یا شركتی قبلا این مورد اختراع را در ایران به ثبت نرسانده باشد. البته باید خاطرنشان كرد كه گواهی ثبت اختراع در ایران به هیچ‌وجه برای قابل استفاده بودن و یا جدید بودن و یا حقیقی بودن اختراع، سندیت ندارد.
مواردی كه در ایران نمی‌توان به ثبت رساند، عبارتند از: نقشه‌های مالی، اختراعاتی كه مخالف نظام عمومی و برخلاف عفت عمومی باشد و فرمول وتركیبات دارویی.
در كلیه مراحل ثبت اختراع در ایران حضور خود شخص متقاضی الزامی نمی‌باشد، بلكه وكیل قانونی او نیز می‌تواند مدارك لازم را تهیه و تكمیل نماید. در این‌صورت باید تقاضانامه همراه با اصل وكالتنامه با رونوشت یا فتوكپی برابر اصل شده ضمیمه اظهارنامه گردد.
پیشرفت و رفاه بشر وابسته به ظرفیت خلاقیت او در حوزه‌های فناوری و فرهنگ است و محافظت قانونی از خلاقیت‌ها، مشوق سرمایه‌گذاری بیشتر است كه به نو‌آوری‌های بیشتر می‌انجامد. این نظام با بیان قانون حقوق معنوی و اقتصادی افراد خلاق در ارتباط با آنچه كه خلق می‌كنند و حقوق عموم برای دسترسی به دستاورد این افراد و همچنین توسعه و ترویج خلاقیت‌ها و گسترش و كاربردی كردن نتایج آنها و نیز تشویق تجارت منصفانه تاكید دارد. اختراع، محصول یا فرآیندی است كه راه جدید انجام كاری را ارائه می‌دهد یا راه‌حل فنی جدیدی را برای مشكل خاصی پیشنهاد می‌كند. پتنت حق انحصاری است كه در قبال اختراع ثبت‌شده به مخترع یا نماینده قانونی او اعطا می‌شود. ثبت اختراع خود هدف نیست بلكه وسیله‌ای است قانونی كه با صرف وقت و هزینه برای نیل به اهداف تجاری و اقتصادی انجام می‌شود. اداره ثبت اختراع كشور مورد تقاضا پس از بررسی كارشناسی پرونده و احتمالا پس از انتشار مفاد تقاضانامه در سطح عموم، در صورت احراز شرایط، نهایتا گواهی حق اختراع را اعطا می‌نماید كه در سرتاسر همان كشور معتبر و قابل دفاع است.
مواردی كه غیر قابل ثبت به عنوان اختراع می‌باشند عبارتند از: مواردی كه از قبل در طبیعت موجود است، نظریه‌های علمی، روش‌های ریاضی، طرح و نقشه، قواعد و روش‌ها (مثل روش انجام تجارت، فعالیت ذهنی، بازی) نرم‌افزار رایانه‌ای فاقد اثر فنی، روش تشخیص یا معالجه بیماری در انسان یا دام، گونه‌های گیاهی یا جانوری یا روش ایجاد آنها و اختراعی كه استفاده تجاری آن مخل نظم عمومی یا اصول اخلاقی باشد. در واقع هدف از ثبت پتنت از دیدگاه مخترعان كسب افتخار برای خود و كشور و جلوگیری از ثبت ایده توسط دیگران و كسب درآمد از اختراعات و پایش و حفظ حقوق پتنت است.
بنابراین فرد مخترع باید به نحوی ثابت نماید كه اختراع وی نه‌تنها از لحاظ ابعاد تغییریافته (دستیابی به شرط نو آوری در اختراع ) بلكه كاهش ابعاد در اختراع وی موجب تولید كاربردهای جدید و نیز ایجاد مزیت‌های تجارتی گردیده است.
● اختراع مخترع
«دو دانشجوی دانشگاه جامع علمی ـ كاربردی كه دومین سال تحصیل خود را طی می‌كنند، در سال‌جاری ۹ اختراع در اداره‌كل ثبت شركت‌ها و مالكیت صنعتی به ثبت رسانده‌اند»، «شناسایی ۳۰ مخترع در استان قم»، «ویلچر برقی؛ انتهای خواسته مدال‌آور المپیاد جهانی»، «۳۶ اختراع حاصل تلاش محقق ایرانی در سال‌جاری» و... وقتی این اخبار را از رسانه‌ها می‌خوانیم كمتر بر صحت و سقم یا ارزش خبر تاكید می‌كنیم، در حالی كه با كمی تامل می‌توانیم به یافته‌های جالبی دست پیدا كنیم. راستی، چگونه دانشجویی كه نیمی از وقت خود را در كلاس‌های درس می‌گذراند می‌تواند در مدت یك‌سال ۳۶ اختراع به ثبت برساند. چگونه دو دانشجوی سال دوم دانشگاه كه تنها ۲۱ سال دارند می‌توانند در مدت كوتاهی ۹ اختراع را به ثبت برسانند و به نظر شما چگونه می‌شود به راحتی نام مخترع را بر فردی گذاشت تا وی بتواند با سوءاستفاده موقعیت خود را در جامعه بهبود بخشد.
به عنوان خبرنگار، بارها و بارها با درخواست برای انتشار اختراعاتی روبه‌رو شده‌ام كه جز یك مرتبه كه به دور از رسالت اصلی به عنوان خبرنگار، فردی را به عنوان مخترع معرفی كردم و بعدها متوجه اشتباه خود شدم كه فرد را به دلیل جعل اسناد و مدارك در زندان یافتم، در بقیه موارد از انتشار چنین اخباری پرهیز كرده اما بلافاصله خبر را در رسانه‌های دیگر مشاهده كرده‌ام.
شاید در نگاه اول انتشار و معرفی اختراعاتی كه هیچ اطلاعاتی در اختیار آنها وجود ندارد، مشكل‌زا نباشد اما باید با كمی آینده‌نگری به این مساله اندیشید. داروهای بسیاری در كشور در سال‌های اخیر تولید‌شده كه در چند ماه اخیر به عنوان اخبار خوش جمهوری اسلامی ایران از سوی سازمان‌ها و ارگان‌های حامی تحقیقات دارویی معرفی شده‌اند كه از آن جمله می‌توان به داروی كنترل ایدز، ‌ام‌اس و در این اواخر داروی ضدسرطان اشاره كرد.

منبع : روزنامه تهران امروز