نگاهی گذرا به زندگی و مبارزات شهید صدوقی

آیت‌الله محمد صدوقی در سال ۱۳۲۷ ه. ق مصادق با ۱۲۸۴ ه. ش در شهرستان یزد به دنیا آمد.۱ پدرش میرزا ابوطالب یکی از روحانیون معروف شهر بود که در مسجد حظیره یزد سمت امامت داشت.۲ بر اساس آنچه بر سنگ مزار جد او ملامهدی حک شده، نسبت وی به شیخ صدوق می‌رسد.۳ در نوجوانی پدر و مادرش را از دست داد و تحت سرپرستی میرزامحمد کرمانشاهی پسرعموی خود به تحصیل علوم دینی مشغول شد؛ "بنده در سن ۷ سالگی پدر و در سن ۹ سالگی مادرم را از دست دادم و پسر عم و ابوزوجه ما مرحوم آمیرزا محمد کرمانشاهی سرپرست و قیم ما بود".۴
پس از فراگیری مقدمات دینی برای ادامه تحصیلات در سال ۱۳۰۵ ش به حوزه تازه تأسیس قم می‌رود و از طرف آیت‌الله حائری مسئولیت رسیدگی به امور طلبه‌ها و تقسیم شهریه طلبه‌ها را به عهده می‌گیرد و بعد از فوت آیت‌الله حائری و در زمان مراجع ثلاث و در دوره مرجعیت آیت‌الله بروجردی همان مسئولیت را به عهده داشت.۵ وی همچنین در آغاز دوره‌ای که به قم رفت با حضرت امام و افکار او آشنایی عمیق پیدا کرد: "بنده وقتی وارد قم شدم، دو سه روز پس از ورود با امام خمینی آشنا شدم و کم کم آشنایی ما بالا گرفت و به رفاقت کشید و گاه در تمام مدت شبانه‌روز با ایشان بودم. در این مدت طولانی که در قم بودیم انس ما عمده با ایشان بود و نمی‌شد هفته‌ای بگذرد و دو، سه جلسه خدمتشان نباشیم."۶
در سال ۱۳۳۰ ش به واسطه استقبال بی‌نظیر مردم یزد و با توصیه امام خمینی به یزد رفت و در آنجا ساکن شد و ضمن تدریس به فعالیت‌هایی نظیر تعمیر و مرمت مدرسه و خدمات عام‌المنفعه مشغول گردید و دیری نگذشت که زعامت اهالی یزد به ایشان منتقل گردید.۷ در این دوران مبارزات فدائیان اسلام مدتی نظر آیت‌الله صدوقی را به خود جلب کرده بود، چنانچه مرحوم نواب صفوی را مدتی در منزل خود پناه داده بود.۸
در سال ۴۱ قانون انتخابات انجمن‌های ایالتی و ولایتی که حرکت اعتراض‌امیز امام را به دنبال داشت با مخالفت علما و روحانیون در نقاط مختلف کشور نیز همراه بود. در یزد آیت‌الله صدوقی در رأس روحانیونی قرار داشت که در تلگرافی خطاب به شاه اعتراض خود را اعلام کرد و همین مسأله باعث گردید تا از این تاریخ تحت کنترل شدید ساواک قرار گیرد. بعد از وقایع پانزده خرداد و دستگیری امام و گسترش شایعه‌ای که شاه دادگاه نظامی تشکیل داده و قصد محاکمه امام را دارد، روحانیون در اعتراض به دستگیری امام و شایعه فوق از تمام کشور حرکت کرده و در باغ حضرت عبدالعظیم شهر ری ساکن شدند که در این حرکت آیت‌الله صدوقی نمایندگی روحانیون و مردم یزد را به عهده داشت.۹
بعد از اعتراض امام به قانون کاپیتولاسیون و تبعید ایشان، شهید صدوقی از اقامه نماز جماعت خودداری کرد و چند روز از منزل خارج نشد و ارتباطش را با امام از طریق مراسلات، تلگرافها و تلفن حفظ نمود و در مناسبت‌های مختلف به پیروی از امام اعتراض و موضع‌گیری می‌کرد.۱۰ منزل او در یزد از مراکزی بود که محل دریافت اعلامیه‌ها یا نامه‌های امام و بعد تکثیر و انتشار آن در سراسر کشور بود. حجت‌الاسلام کاظم راشد یزدی در این باره می‌گوید: "هر اعلامیه و اطلاعیه‌ای که از طرف حضرت امام خمینی چه در نجف و چه در پاریس صادر می‌شد، بلافاصله بعد از ۱۲ ساعت توسط ایشان در یزد پخش می‌شد و در عرض ۲۴ ساعت در کل کشور چاپ و توزیع می‌گردید."۱۱ هنگامی که حضرت امام به پاریس رفت، وی کوشش زیادی نمود تا برای ملاقات با امام به پاریس برود اما چون نام وی در لیست روحانیون ممنوع‌الخروج ساواک قرار داشت، ساواک تلاش کرد تا پس از گرفتن تعهد از وی، به او اجازه خروج از کشور بدهد، که آیت‌الله صدوقی زیر بار تعهد نرفت.۱۲
برپایی مجلس ترحیم شهادت مصطفی خمینی اعتراض به مقاله روزنامه اطلاعات، سفر به قم برای کسب اجازه از علما در بزرگداشت شهدای ۱۹ دی قم، اعتراض به کشتار ۲۹ بهمن تبریز و اعلام عزای عمومی عید سال ۵۷، افشای حرکت رژیم در حادثه ۱۰ فروردین یزد،‌اعتراض به آتش‌سوزی سینما رکس آبادان و کشتار ۱۷ شهریور و بسیاری اقدامات دیگر از جمله فعالیت‌های شهید صدوقی است که انعکاس آن در گزارشات ساواک با حجم وسیعی از اوراق به وضوح می‌توان یافت.۱۳ حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در مورد فعالیت‌های آیت‌الله صدوقی در اواخر رژیم شاه اینگونه می‌گویند: "اما آنچه من در مورد ایشان در طول چند سال آشنایی خودم می‌دانم این است که این بزرگوار از کسانی بود که در انقلاب بزرگ اسلامی ما نقش قابل توجهی داشت و دخالت و علاقه‌مندی ایشان بیشتر از زمانی اوج گرفت که قضایای بعد از شهادت مرحوم آیت‌الله سیدمصطفی خمینی در ایران آغاز شده بود. همانطور که می‌دانید در چهلم شهدای تبریز، در یزد در مسجد ایشان یک مجلس بزرگی به رهبری و هدایت ایشان تشکیل شد که خود آن جلسه و پیامدهای آن جلسه یکی دیگر از مقاطع حساس و برانگیزاننده انقلاب بزرگ اسلامی بود.۱۴
یکی دیگر از اقدامات شهید صدوقی در زمان ستم‌شاهی دیدار با تبعیدشدگان روحانی در شهرهای مختلف بود. این کار در آن زمان باعث تقویت روحیه تبعیدشدگان و به معنی تشویق آنان به ادامه مبارزه بود. در این باره مقام معظم رهبری چنین می‌فرمایند: "در سال ۵۶ که تعداد زیادی از روحانیون و علما در تبعید بودند، این پیرمرد محتاج استراحت از یزد با عده‌ای از یارانش حرکت کرد و راههای طولانی را پیمود و به دیدن همه تبعیدی‌هایی که در شهرهای مختلف بودند رفت و طبیعی است که رفتن ایشان روحیه خیلی زیادی به این تبعیدی‌ها می‌داد. از جلمه به دیدن خود ما آمدند که من و آقای حجتی کرمانی، منظور آقای آشیخ محمدجواد در ایرانشهر تبعید بودیم و ایشان آمدند ایرانشهر و حدود یکی دو سه روز در رفت و برگشت و دیدارشان در آنجا ماندند."۱۵
آیت‌الله صدوقی بعد از پیروزی انقلاب به عنوان نماینده امام و امام جمعه یزد به فعالیت مشغول شد و از اولین روز پیروزی انقلاب، اعلامیه‌ها و اطلاعیه‌های وی نشان از تلاش او در برقراری امنیت در جامعه و حفظ وحدت و یکرنگی داشت. وی همچنین در مجلس خبرگان قانون اساسی از طرف مردم یزد انتخاب و وارد مجلس شد در مجلس خبرگان "از جمله اقدامات ایشان اصرار در وارد کردن سپاه در قانون اساسی بود و این کار را کردند."۱۶
با شروع جنگ تحمیلی وی تمام وقت خود را مصروف جنگ نمود یا در تجهیز مردم برای رفتن به جبهه می‌کوشید و یا خود شخصا در جبهه‌ها حاضر می‌شدند و با این اقدام خود اثری چشم‌گیر در روحیه رزمندگان به جا می‌گذاشتند. درباره جبهه رفتنشان حضرت آیت‌الله خامنه‌ای می‌فرماید: "گفتند می‌خواهم بروم یزد و به جبهه هم بروم که من به ایشان گفتم شما خوبست اگر جبهه می‌روید به طرف غرب بروید که آنجا هوایش در فصل بهار و اردیبهشت خوب است و جنوب نروید چون گرم است ایشان گفتند تا ببینم چه می‌شود و ناگهان دیدیم ایشان سر و کله‌اش از جنوب پیدا شد و در حمله بیت‌المقدس حاضر بود."۱۷
اما نکته مهم در زندگی ایشان برخورد قاطع با ضد انقلاب و مقابله با آنان بود و همین موضع باعث شد تا در نهایت به شهادت نائل آیند. حجت‌الاسلام مناقب، داماد شهید در مصاحبه‌ای ضمن فرازهایی از زندگی ایشان درباره منافق‌شناسی آیت‌الله صدوقی می‌گوید: "کسی بود که خوب اینها را شناخت و آن روزی که دیگران با احتیاط با آنها برخورد می‌کردند، ایشان قاطعانه با آنها برخورد تند داشت و می‌فرمود اینها آدم‌های خطرناکی هستند و نبایست ما به اینها راه بدهیم و درست هم فهمیده بود."۱۸
معتقد بود ما دو گونه اسلام نداریم، اسلام یکی است و آن هم رهبرش امام است که انقلاب هم به رهبری ایشان پیروز شد. بنابراین جریاناتی که در جهت انقلاب می‌خواهند فعالیت کنند باید در خط امام باشند که همان خط اسلام و صراط مستقیم است.۱۹
آیت‌الله صدوقی سرانجام در روز جمعه یازدهم تیر ماه سال ۱۳۶۱ مصادف با دهم ماه مبارک رمضان پس از برگزاری نمازجمعه به دست منافقین به شهادت رسید. در بخشی از پیام حضرت امام به مناسبت شهادت ایشان آمده است: "اینجانب دوستی عزیز که بیش از ۳۰ سال با او آشنا و روحیات عظیمش را از نزدیک درک کرده‌ام، از دست داده‌ام و اسلام خدمتگزاری متعهد و ایران فقیهی فداکار و استان یزد سرپرستی دانشمند را از دست داد و در ازاء آن به هدف نهایی که آمال این شهیدان است نزدیک شد."۲۰

پژوهشگر: عباس آقایی
پی نوشتها:
۱ . شهید صدوقی، عملکرد، مبارزات، دیدگاهها به کوشش شهلا بختیاری، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۸، ص ۵۵.
۲ . همان، همانجا.
۳ . الذی کان بالصدق نطوق کیف و هومن نجل‌الصدوق "کسی که به صدق و راستگویی سخن می‌گفت چگونه چنین نباشد و حال آنکه او از نسل صدوق باشد" ر. ک مجموعه اطلاعیه‌های سومین شهید محراب حضرت آیت‌الله صدوقی از قبل از انقلاب اسلامی تا زمان شهادت، تهران: وزارت ارشاد اسلامی، ص ۲۷.
۴ . همان، همانجا.
۵ . کنگره بزرگداشت سومین شهید محراب حضرت آیت‌الله صدوقی، به اهتمام محمدحسن معزالدینی، ج اول، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی صص ۱۲۵ و ۱۲۶.
۶ . مجموعه اطلاعیه‌های سومین شهید محراب، پیشین، ص ۳۰.
۷ . همان، همانجا.
۸ . یاران امام به روایت اسناد ساواک، شهید آیت‌الله حاج شیخ محمد صدوقی به کوشش مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، تهران، حوزه هنری، ۱۳۷۷، ص ت
۹ . شهید صدوقی، پیشین، ص ۶۲.
۱۰ . همان، ص ۶۴.
۱۱ . خاطرات حجـت‌الاسلام کاظم راشد یزدی، آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
۱۲ . شهید صدوقی، پیشین، ص ۶۷.
۱۳ . ر. ک یاران امام به روایت اسناد ساواک، پیشین. اغلب صفحات.
۱۴ . فاجعه دهم رمضان، یادواره سومین شهید محراب حضرت آیت‌الله صدوقی، انتشارات سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ۱۳۶۲، ص ۴۱.
۱۵ . همان، ص ۴۲.
۱۶ . همان، مصاحبه با حجت‌الاسلام شیخ محمدعلی صدوقی آخرین اولاد شهید بزرگوار، ص ۷۴.
۱۷ . همان، ص ۴۵.
۱۸ . همان، ص ۱۱۴.
۱۹ . همان، ص ۱۱۹.
۲۰ .ر. ک. مبارک باد معراج صدوقی بر همه یاران، تهران: دفتر حزب جمهوری اسلامی، ۱۳۶۱، ص ۴.

منبع : مرکز اسناد انقلاب اسلامی