نخستین کنسرتوی ایرانی برای چنگ و ارکستر

اركستر سمفونیك بی بی سی در اسفند ماه سالی كه گذشت برنامه های جالبی برای شناساندن جنبه های گوناگون موسیقی ایران در لندن برگزار كرد. بی سابقه ترین بخش از این برنامه، اجرای مجموعه ای از آثار سمفونیك سه نسل از آهنگسازان معاصر ایران با این اركستر بین المللی بود. رویدادی كه هرگز در تاریخ موسیقی سمفونیك ایرانی رخ نداده بوده و اگر هم اجرایی در برون مرز صورت گرفت با پشتیبانی نهادهای دولتی ایران بود. این كنسرت از جنبه دیگری نیز جالب توجه و آن اجرای نخستین كنسرتو برای چنگ و اركستر ساخته یك آهنگساز جوان ایرانی است.امیر مهیار تفرشی پور (متولد ۱۳۵۳ در تهران) دانش آموخته كنسرواتوار وستیسك در دانمارك در رشته پیانو و كالج موسیقی ترینیتی و دانشكده موسیقی گیلدهال لندن در رشته آهنگسازی است. وی كه در پاییز ۱۳۸۲ به اتفاق علیرضا فرهنگ برنده جایزه اول نخستین دو سالانه موسیقی نو در دانشگاه تهران شد، همزمان با پشتیبانی فرهنگسرای نیاوران از شاند ویلیامز تكنواز چنگ اركستر سمفونیك بی بی سی، برای اجرای یك رسیتال در تهران دعوت به عمل آورد. در آن برنامه كه نخستین رسیتال چنگ در سال های پس از انقلاب به شمار می رود افزون بر آثار آهنگسازان اروپایی، اثری از تفرشی پور با نام «فانتزی ایرانی» كه در آن فضای امپراتوری كهن ایران تداعی می شد نیز به اجرا درآمد.
چنگ، به نوشته دانشنامه ایرانیكا، كهن ترین نقش موجود از آن در ایران متعلق به سه هزار و چهارصد سال پیش از میلاد در خوزستان است كه در جریان حفاری های باستان شناسی در سال ۱۳۴۱ (۱۹۶۲) كشف شد كه اكنون در بخش پژوهش های شرقی دانشگاه شیكاگو نگهداری می شود. در موزه ایران باستان نیز قطعه ای سفالین وجود دارد كه روی آن نقش یك بانوی چنگ نواز متعلق به دوره پارتیان به چشم می خورد. نواختن چنگ در دوران اسلامی نیز در ایران ادامه یافت. رودكی علاوه بر شاعر به عنوان یك نوازنده چنگ نیز در ادبیات پارسی معرفی شده و فارابی، صفی الدین ارموی و عبدالقادر مراغه ای نیز در نوشته هایشان به ساختار این ساز اشاره كرده اند. این ساز در بسیاری از مینیاتورها و سروده های شاعران پارسی گوی نیز حضور دارد. با این همه «چنگ» از دوران صفویان از موسیقی ایران رخت بربست و تقریباً همان زمان در اروپا گسترشی روزافزون یافت و در نهایت با افزودن سیستم پدال به اركستر سمفونیك راه یافت.
ظاهراً نخستین كسی كه آموزش این ساز را در دوره معاصر در ایران آغاز كرده ماریان گرون فلدوا است. وی همراه با ۹ نوازنده دیگر از جمهوری چك به دعوت غلامحسین مین باشیان (رئیس وقت اداره موسیقی كشور و هنرستان موسیقی) برای تدریس به تهران آمد. نامدارترین چنگ نوازان معاصر ایران، فرزانه نوایی و آذرنوش صدرسالك هستند. نوایی كه در هنرستان عالی موسیقی و آكادمی موسیقی وین تحصیل كرد چندی نیز در محضر هوشنگ ظریف به فراگیری موسیقی ایرانی با تار پرداخت و درصدد برآمد تا برای نواختن نغمه های ایرانی با چنگ، شیوه تازه ای پدید آورد ولی درگذشت زود هنگام و ناگهانی او در سال ۱۳۸۳ در اتریش این كوشش ها را ناتمام گذاشت. آذرنوش صدرسالك كه در ایران اقامت دارد تا چند سال پیش با اركستر سمفونیك تهران همكاری داشت ولی او نیز با توجه به شرایط، متاسفانه در حال حاضر فعالیت چشمگیری در امر آموزش و اجرا ندارد و اركستر سمفونیك نیز در زمان نیاز به جای این ساز از پیانو استفاده می كند!
امیر مهیار تفرشی پور به عنوان آهنگساز، تلاش بسیاری در زمینه آفریدن قطعاتی برای چنگ و رواج دوباره آن در عرصه موسیقی امروز ایران داشته است. وی حتی درصدد برآمد با همكاری شاند ویلیامز و با تشویق آهنگسازان ایرانی آلبومی از ساخته های آنها برای چنگ فراهم آورد. پروژه ای كه در اصل سال ها پیش از سوی فرزانه نوایی آغاز گردید و با برخورد سرد آهنگسازان ایرانی با شكست مواجه شد.
تفرشی پور كه به تازگی به ایران بازگشته از فعالیت هایش در این زمینه و همچنین اجرای كنسرتو برای چنگ و اركستر كه نام «پژواك پارسی» را بر آن نهاده با اركستر سمفونیك بی بی سی سخن می گوید: «جای تاسف است كه چنگ با داشتن پیشینه ای كهن در ایران، در حال حاضر در كشورمان تا این حد مهجور واقع شده است. نزدیك به یك سده از فعالیت آهنگسازان ایرانی در فرم های موسیقی كلاسیك می گذرد ولی ظاهراً نه كنسرتویی برای این ساز نوشته شده و نه حتی قطعه ای برای تكنواز چنگ. دلیل این بی توجهی جداً پرسش برانگیز است. البته ساخت قطعه برای این ساز چندان ساده نیست و راهنمایی گرفتن از یك چنگ نواز حرفه ای را نیز طلب می كند. شاید كمبود نوازنده چنگ (هارپ) در ایران نیز این عدم تمایل را تشدید كرده باشد ولی به هر حال آشنایی با شاند ویلیامز كه یكی از چنگ نوازان بین المللی است و همچنین اشتیاق خود من برای زنده كردن این ساز در فضای موسیقی ایران موجب شد تا قطعه «فانتزی ایرانی» ساخته و در پاییز ۱۳۸۲ در فرهنگسرای نیاوران اجرا شود. موقعیت بسیار خوب دیگری كه چند ماه پس از آن پدید آمد سفارش ساخت یك كنسرتو برای چنگ و اركستر از سوی اركستر سمفونیك بی بی سی بود كه در اسفند ماه سالی كه گذشت در لندن به اجرا درآمد.»
ما از موسیقی باستانی ایران و همچنین رپرتوار چنگ در گذشته هیچ ایده جدی موسیقایی نداریم. آنچه برجای مانده تنها نمونه های حجاری شده و تئوری های كلی است. چه چیز ایده ساخت «پژواك پارسی» بوده است؟ صرفاً تاثیری احساسی كه در ذهن از این یادگارهای تاریخی پدید می آید؟
معماری باستانی ایران معماری پیچیده ای است و از آنجا كه معماری و موسیقی در تاریخ هنر با هم پیوند داشته اند می توان تصور كرد كه موسیقی ایران باستان نیز موسیقی پیچیده و باشكوهی بوده است كه البته این تنها یك گمان است. من نخستین آهنگسازی نیستم كه می كوشد شكوه فرهنگ و هنر ایران باستان را با موسیقی نشان دهد. «پژواك پارسی» اثری است كه هم از وضعیت معاصر و هم از گذشته ما ملهم است. بازتاباندن آن همه رویداد در یك اثر بیست و چند دقیقه ای كار ساده ای نیست چرا كه ایرانی امروز درگیر تناقض های بسیاری است. فرهنگ ملی، مذهبی و غربی همه در زندگی امروز ایرانیان ادغام و بسیاری از مردم ما جداً در شناخت جایگاه خود دچار مشكل شده اند. نخستین موومان در این كنسرتو با ملودی ساده ای در دستگاه همایون آغاز می شود كه برای شنونده بیشتر حالتی بداهه پردازانه دارد ولی پس از چند میزان، قطعه با ورود سازهای زهی به فضایی درگیر و اندیشمندانه می رسد؛ شاید مانند یك ایرانی امروزی.با شناختی كه از ساز چنگ یا هارپ وجود دارد كوشیدم برخلاف توقع شنوندگان از این ساز استفاده كنم چرا كه چنگ تنها یك ساز زیبا و باستانی برای نواختن آرپژ و گلیساندو نیست. این شیوه نگرش تقریباً در همه دنیا حاكم است كه بیشتر از موسیقی فیلم های هالیوودی سرچشمه گرفته است. كوشیدم این ساز را به دور از این تكنیك های كلیشه ای و به شیوه ای متفاوت به كار برم مانند لوچیانو بریو (آهنگساز بزرگ ایتالیایی) كه در یكی از كارهای خود به نام «سكوانس» (برای چنگ) كاربردی غیرمعمول از تكنیك های چنگ داشته كه از آن جمله می توان به نواختن چند نت به طور همزمان اشاره كرد كه به عنوان «كلاستر» شناخته می شود. در كادانس موومان نخست، قطعه به حالت تونال خود بازمی گردد و به دور از هیاهوهای دیسونانس، بار دیگر به دستگاه همایون اشاره می كند. در آغاز موومان دوم، ویولن آلتو نغمه ای را می نوازد كه نشان از درونگرایی و ابهام زندگی ما دارد. در میزان های بعدی بخش های مختلف اركستر به صورت كنترپوانیك ویولن آلتو را دربر می گیرند و سپس شنونده را برای ورود چنگ آماده می كنند. در ادامه دیالوگی بین چنگ و اركستر پدید می آید و در نهایت در سكوت كامل، این موومان به پایان می رسد. سومین موومان كه بیشتر به یك رقص باستانی ایرانی شباهت دارد هم از درگیری مردم با امور روزمره زندگی خود حكایت دارد و هم از روحیه عرفانی و ایرانی ما. به منظور ایده گرفتن برای ساخت این اثر سفری نیز به كرمانشاه برای دیدن چنگ ایرانی در طاق بستان داشتم. نقش هایی كه از دوره ساسانیان به یادگار مانده و در آنها چند بانوی نوازنده در حال چنگ نوازی هستند.
آیا رهبر و نوازندگان اركستر توانستند به راحتی با اندیشه ای كه زیربنای ساخت این اثر بوده ارتباط برقرار كنند یا ناگزیر بودید درباره فضای بخش های گوناگون كار به آنها توضیح دهید؟
به جز معرفی خودم به آنها در نخستین جلسه تمرین به یاد نمی آورم كه با آنها صحبتی كرده باشم! چرا كه در یك اركستر حرفه ای مانند اركستر سمفونیك بی بی سی، نوازندگان نیازی به توضیحات آهنگساز ندارند و هر آنچه در پارتیتور نوشته شده را با دقت فراوان و همچنین با وسواس شدید رهبر به اجرا درمی آورند. تكنواز قطعه، شاند ویلیامز كه دارای همسری ایرانی است هم با شناختی كه از تاریخ و فرهنگ ایران داشت با مهارت كامل، اجرایی ویژه و بسیار احساسی ارائه كرد. زادگاه او سرزمین ولز است و وی از كودكی با ترانه های محلی و در فرهنگی سرشار از موسیقی بزرگ شده لذا گوش او نسبت به نوازندگان شهرنشین انگلستان با موسیقی شرقی بسیار مانوس تر است. رواج گسترده ساز چنگ در آن منطقه نیز در اجراهای موفق او بسیار تاثیرگذار بوده است.
در شب اجرای برنامه آثاری كه از آهنگسازان ایرانی به اجرا درآمد دارای فضایی بسیار متفاوت بود؛ «سمفونی خرابه های پارسه» از امین الله حسین كه حدود شصت سال پیش و با توجه به فضای همان زمان در كاربرد ملودی های شرقی ساخته شده، «به یاد لامارتین» كه با الهام از سروده های این شاعر فرانسوی توسط هرمز فرهت برای اركستر زهی آفریده شده و كنسرتوی شما. واكنش ها نسبت به هر یك از این كارها چگونه بود؟
اركستر و رهبر با سمفونی امین الله حسین كه البته قطعه زیبایی است بیشتر به عنوان موسیقی فیلم برخورد كردند. به ویژه آخرین موومان از این سمفونی كه همه را به یاد موسیقی فیلم بنهور انداخته بود. البته این قضیه تعجبی ندارد چون پسر آهنگساز، روبرت حسین از هنرپیشگان نامدار سینمای فرانسه است و شماری از آثار سمفونیك امین الله حسین در اصل به عنوان موسیقی فیلم ساخته می شد و بعداً به صورت یك اثر سمفونیك بزرگ درمی آمد. این قضیه در موسیقی فیلم «راسپوتین» نیز به گوش می رسد كه موسیقی بخشی از آن در باله «مینیاتورهای ایرانی» نیز به كار برده شده است. قطعه ای كه از هرمز فرهت به اجرا درآمد دو موومان برای اركستر زهی بود. این اثر شاید ارتباطی با موسیقی ایرانی نداشت ولی باید تاكید كنم كه یك هنرمند ایرانی همیشه نباید صرفاً در پی ارتباط برقرار كردن با موسیقی یا حتی فرهنگ ایران باشد. این دو موومان با مهارت و شناخت كامل نوشته شده بود و می توان به جرات گفت این كار در میان آهنگسازان ایرانی تنها از عهده هرمز فرهت برمی آمد. آهنگسازی كه نه تنها آثار برجسته ای آفریده بلكه در عرصه موسیقی شناسی ایرانی نیز چهره ای جهانی به شمار می آید. پایان نامه ای كه ایشان سال ها پیش در زمینه شناخت دستگاه های موسیقی ایران به دانشگاه UCLA ارائه كرد در سال ۱۹۹۰ به وسیله انتشارات دانشگاه كمبریج در سراسر دنیا انتشار یافت. برای من افتخار بزرگی بود كه اثرم در كنار اثر چنین موسیقی دانی اجرا شود. رهبر فرانسوی اركستر، پاسكال روفه (Pascal Roufe) نیز بسیار تحت تاثیر این اثر قرار گرفته بود. ولی در نهایت فكر می كنم آنچه جالب بود ارائه آثاری با حال و هوایی بسیار متفاوت از آهنگسازان ایرانی از سه نسل بود كه تنوع اندیشه و كار آنها را نشان می داد.
اركستر سمفونیك بی بی سی در آغاز درصدد بود این برنامه را به ساخته های آهنگسازان كشورهای خاورمیانه اختصاص دهد ولی در نهایت تمام برنامه به آهنگسازان و نوازندگان ایرانی اختصاص پیدا كرد. این دگرگونی در محتوای كنسرت ها چگونه رخ داد؟
اگر این برنامه به آثار كشورهای خاورمیانه ای و نه تنها ایران اختصاص پیدا می كرد احتمال می رفت آثاری از همه رنگ به ویژه از كشورهای عربی در كنار آثار آهنگسازان شاخص ایران قرار گیرد. این طرح مورد مخالفت عوامل ایرانی كنسرت و همچنین شاند ویلیامز قرار گرفت و خوشبختانه در نهایت محتوای برنامه تماماً به ایران اختصاص پیدا كرد. علاوه بر آثار آهنگسازان ایرانی، قطعه «مجموعه ایرانی» (Persian Set) برای اركستر، اثر هنری كاول (Henry Cowell) ، آهنگساز آمریكایی و «آوازهای عاشقانه حافظ» (برای آواز و اركستر) از كارل شیمانوفسكی (Karol Szymanowski) آهنگساز لهستانی، هم اجرا شد كه هر دو كار، سال ها پیش با تاثیر از فرهنگ و ادبیات پارسی ساخته شده بودند. گروه «دستان» نیز علاوه بر برنامه ویژه برای ارائه موسیقی كلاسیك ایرانی در بخش كوتاهی نیز با اركستر سمفونیك بی بی سی اجرای مشترك داشت.
آیا اركسترهای دیگر نیز برای اجرای كنسرتویی كه برای چنگ و اركستر آفریده اید ابراز تمایل كرده اند؟
صحبت هایی برای اجرای این كنسرتو در پاییز امسال در كپنهاگ و سال آینده در آمستردام با تكنوازی شاند ویلیامز شده است ولی هنوز به طور قطعی روشن نیست.

پژمان اكبرزاده

منبع : روزنامه شرق