تقسیمات قرآن

●سوره‏های مكی و مدنی و فواید شناخت آن‏ها
یكی از مسایل مهم علوم قرآنی،مساله شناخت‏سوره‏های مكی و مدنی است.
تشخیص آن‏ها به دلایل ذیل ضروری است:
۱- شناخت تاریخ و مخصوصا تسلسل آیات و سور و تدریجی بودن نزول آن‏ها،ازطریق شناخت ‏سوره‏های مكی از مدنی است.انسان پیوسته در این جست و جوست‏تا هر حادثه تاریخی را بشناسد،در چه زمانی و در كجا اتفاق افتاده،عوامل و اسباب‏پدید آورنده آن چه بوده است.بدین طریق دانستن سوره‏ها و آیه‏های مكی وتشخیص آن‏ها از آیه‏ها و سوره‏های مدنی از اهمیت‏به سزایی در فهم تاریخ تشریعات اسلامی برخوردار است.
۲- فهم محتوای آیه در استدلال‏های فقهی و استنباط احكام نقش اساسی دارد.
چه بسا آیه‏ای به ظاهر مشتمل بر حكم شرعی است،ولی چون در مكه نازل شده وهنگام نزول،هنوز آن حكم تشریع نشده بود،باید یا راه تاویل را پیش گرفت‏یابه گونه دیگر تفسیر كرد.مثلا مساله تكلیف كافران به فروع احكام شرعی مورد بحث‏فقهاست و بیش‏تر فقها،آنان را در حال كفر،مكلف به فروع نمی‏دانند.و در این‏زمینه دلایل و روایات فراوانی در اختیار دارند،ولی گروه مخالف(كسانی كه كافران‏را در حال كفر مكلف به فروع می‏دانند)به آیه هفت‏سوره فصلت تمسك جسته‏اند.
آن جا كه مشركان را به دلیل انجام ندادن فریضه زكات مورد نكوهش قرار داده است.
غافل از این كه سوره فصلت مكی و فریضه زكات در مدینه تشریع شده است.یعنی‏هنگام نزول آیه یاد شده،زكات حتی بر مسلمانان هم واجب نبوده است،پس‏چگونه مشركان را مورد عتاب قرار می‏دهد؟این آیه دو تاویل دارد:
اول،مقصود از زكات در این جا تنها پرداخت صدقات بوده است كه مشركان ازآن محرومند،زیرا شرط صحت صدقه قصد قربت است كه كافران از انجام آن‏عاجزند.
دوم،مقصود محرومیت از ادای زكات است و آن بدان جهت است كه كفر مانع‏آنان شده است و اگر ایمان داشتند،از این فیض محروم نبودند .
۳- در استدلالات كلامی،آیات مورد استناد-مخصوصا آیاتی كه درباره فضایل‏اهل بیت نازل شده-بیش‏تر مدنی است،چون این مباحث در مدینه مطرح‏بوده است.برخی آن سوره‏ها یا آیات را مكی دانسته‏اند كه در آن صورت نمی‏تواندمدرك استدلال قرار گیرد.بنابر این شناخت دقیق مكی و مدنی بودن سوره‏ها و آیات‏یكی از ضروریات علم كلامی در مبحث امامت است.مثلا برخی تمام سوره دهر رامكی دانسته‏اند و گروهی مدنی و بعضی جز آیه فاصبر لحكم ربك و لا تطع منهم آثمااو كفورا همه را مدنی دانسته‏اند.دیگران هم از ابتدای سوره تا آیه ۲۲ را مدنی وبقیه را مكی دانسته‏اند.اختلاف درباره این سوره بسیار است،ولی ما آن را تمامامدنی می‏دانیم.
درباره شان نزول آیه‏های: «یوفون بالنذر و یخافون یوما كان شره مستطیرا،و یطعمون‏الطعام علی حبه مسكینا و یتیما و اسیرا،انما نطعمكم لوجه الله لا نرید منكم جزاء و لاشكورا،انا نخاف من ربنا یوما عبوسا قمطریرا.فوقاهم الله شر ذلك الیوم و لقاهم نضرهٔ وسرورا،و جزاهم بما صبروا جنهٔ و حریرا... .گفته‏اند كه حسنین بیمار شده بودند.پیامبرگرامی و گروهی از بزرگان عرب به عیادت آنان آمدند و به مولی امیر مؤمنان‏پیش نهاد كردند:چنان چه برای شفای فرزندانت نذر كنی خداوند شفای عاجل‏مرحمت‏خواهد فرمود.حضرت این پیش نهاد را پذیرفت و سه روز روزه نذر كرد.
آن گاه كه حسنین شفا یافتند در صدد ادای نذر بر آمد.قرص‏های نانی برای افطارتهیه كرد،روز اول هنگام افطار مسكینی در خانه را زد و تقاضای كمك كرد.حضرت‏نان‏های تهیه شده را به او داد.روز دوم نیز یتیمی آمد و نان تهیه شده را دریافت كرد.
روز سوم اسیری آمد و نان‏ها به او داده شد.
حضرت در این سه روز خود با اندك نان خشك و كمی آب افطار كرد.طبرسی‏در این زمینه روایات بسیاری از طرق اهل سنت و اهل بیت عصمت علیهم السلام گرد آورده وتقریبا آن‏ها را مورد اتفاق اهل تفسیر دانسته است.آن‏گاه برای اثبات مدنی بودن‏تمام سوره،روایات ترتیب نزول را-كه سوره دهر جزء سوره‏های مدنی به شمار رفته-با سندهای معتبر آورده است .ولی كسانی مانند عبد الله بن زبیر كه مایل نبودند این‏فضیلت‏به اهل بیت علیهم السلام اختصاص یابد اصرار داشتند كه این سوره را كاملا مكی‏معرفی كنند .غافل از آن كه در مكه اسیری وجود نداشت.مجاهد و قتاده از تابعین‏تصریح كرده‏اند كه سوره دهر تماما مدنی است،ولی دیگران تفصیل قایل شده‏اند .
سید قطب،از نویسندگان معاصر به قرینه سیاق،سوره را مكی دانسته است .
۴- بسیاری از مسایل قرآنی،تنها از طریق مكی و مدنی بودن سوره یا آیه‏ها،حل‏و فصل می‏شود.مثلا در مساله نسخ قرآن به قرآن برخی راه افراط پیموده‏اند و بیش‏از دویست و بیست آیه را منسوخ معرفی كرده‏اند.در صورتی كه چنین عدد بزرگی‏نمی‏تواند صحت داشته باشد و با واقعیت‏سازگار نیست و گروهی راه تفریط درپیش گرفته‏اند اصلا قرآن را غیر قابل نسخ می‏دانند-به ویژه نسخ قرآن به قرآن،زیراشرط تحقق نسخ،تنافی میان دو آیه است كه این گونه تنافی با نفی اختلاف در آیه و لو كان من عند غیر الله منافات دارد .و دسته‏ای حد وسطرا برگزیده و اصل نسخ را پذیرفته‏اند و در كمیت آیات نسخ شده اعتدال را رعایت‏كرده‏اند.از جمله آیاتی كه افراطیون آن را منسوخ می‏دانند،آیه فما استمتعتم به منهن‏فآتوهن اجورهن...» است كه درباره ازدواج موقت نازل شده است،كه ناسخ آن راطبق گفته امام شافعی محمد بن ادریس-آیه «و الذین هم لفروجهم حافظون، الا علی‏ازواجهم او ما ملكت ایمانهم فانهم غیر ملومین،فمن ابتغی وراء ذلك فاولئك هم العادون‏» دانسته‏اند.
نظر مذكور را به دو دلیل نمی‏توان پذیرفت:اولا،زنی كه با عقد متعه گرفته‏می‏شود زوجه است،گر چه احكام او با زوجه دایمی كمی تفاوت دارد.ثانیا،آیه‏ای‏را كه ناسخ فرض كرده‏اند در سوره مؤمنون است كه تماما مكی است و كسی این آیه‏را استثناء نكرده است.در صورتی كه معمولا باید ناسخ پس از منسوخ باشد.مطلب‏فوق را استاد زرقانی نیز یاد آور شده است .
●معیار و ملاك تشخیص سوره‏های مكی و مدنی
طبق آماری كه از روایات ترتیب نزول به دست می‏آید،۸۶ سوره مكی و ۲۸سوره مدنی است كه در این گروه بندی سه معیار وجود دارد:
۱- معیار زمان:بیش‏تر مفسرین معتقدند كه معیار مكی یا مدنی بودن هجرت‏پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله از مكه به مدینه است. هر سوره‏ای كه پیش از هجرت نازل شده مكی‏و هر سوره‏ای كه پس از هجرت نازل شده است مدنی به شمار می‏رود،خواه درمدینه نازل شده باشد خواه در سفرها.و حتی در مكه در سفر حج‏یا عمره یا پس ازفتح،چون پس از هجرت بوده است،مدنی محسوب می‏شود.ملاك هجرت نیزداخل شدن به مدینه است.بنابر این آیاتی كه پس از هجرت از مكه و پیش از ورودبه مدینه،در راه بر پیامبر نازل شده است،مكی محسوب می‏شود.مثلا آیه ان الذی‏فرض علیك القرآن لرادك الی معاد... بر اساس این تعریف و ملاك كه پس از خروج ازمكه در راه بر پیامبر نازل شده،مكی است.
۲- معیار مكان:هر چه در شهر مكه و پیرامون آن نازل شده مكی است.و هر چه‏در مدینه و پیرامون آن نازل گردیده مدنی است، خواه پیش از هجرت یا پس از آن‏نازل شده باشد.پس آن چه در غیر این دو منطقه نازل شده باشد نه مكی است و نه‏مدنی.در این زمینه جلال الدین سیوطی روایتی آورده است كه پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند:
«انزل فی ثلاثهٔ امكنهٔ:مكهٔ و المدینهٔ و الشام‏»كه طبق گفته ابن كثیر،مقصود از شام‏تبوك است .
۳- معیار خطاب:هر سوره‏ای كه در آن،خطاب به مشركان می‏باشد مكی و هرسوره‏ای كه در آن خطاب به مؤمنان می‏باشد،مدنی است.در این زمینه ازعبد الله بن مسعود حدیثی آورده‏اند كه گفته است:«هر سوره كه یا ایها الناس در آن‏به كار رفته باشد،مكی است و هر سوره كه یا ایها الذین آمنوا در آن به كار رفته باشدمدنی است‏» ،زیرا در مدینه غلبه با مؤمنان بوده و در مكه با مشركان. البته درسوره‏های مدنی مانند سوره بقره، یا ایها الناس به كار رفته كه كلیت این معیار راخدشه‏دار می‏كند.
برای تشخیص سوره‏های مكی و مدنی،ملاك‏هایی را مشخص كرده‏اند كه هریك به تنهایی نمی‏تواند ملاك جامع و مانع باشد.بلكه این ملاك‏ها روی هم رفته تاحدودی تعیین كننده است.به طور كلی ملاك‏ها و علایم برای تشخیص،عبارت‏است از:۱)نص و خبر،۲) علایم صوری و ظاهری،۳)علایم محتوایی و معنوی.
علامه برهان الدین ابراهیم بن عمر بن ابراهیم جعبری(متوفای ۷۳۲)می‏گوید:«برای‏شناخت مكی و مدنی دو راه وجود دارد: سماعی،كه از راه نقل و روایت‏به دست‏می‏آید.قیاسی،كه از روی ضابطه تشخیص داده می‏شود».آن گونه كه علقمهٔ بن قیس(متوفای ۶۲)از عبد الله بن مسعود روایت كرده است:«هر سوره‏ای كه در آن یا ایهاالناس آمده باشد یا لفظ‏«كلا»استعمال شده باشد یا در ابتدای آن حروف مقطع‏باشد-جز زهراوین(بقره و آل عمران)و نیز سوره رعد كه بنا بر قولی مدنی است-یادر آن قصه آدم و ابلیس آمده باشد-جز سوره‏های طولانی-یا سوره‏ای كه در آن‏سر گذشت انبیای سلف و امت‏های گذشته آمده باشد مكی است،و هر سوره‏ای كه‏در آن از فریضه و تكالیف و حدود شرعی سخن گفته شده باشد،مدنی است‏» .
برخی خصوصیات دیگری برای شناخت‏سوره‏های مكی و مدنی ذكر كرده‏اندكه عبارت است از:
۱- كوتاهی آیات درون یك سوره و نیز كوتاهی سوره،نوعا مكی بودن آن رامی‏رساند.و بلندی آیه‏های یك سوره علاوه بر بلندی سوره نوعا مدنی بودن آن راثابت می‏كند.
۲- لحن تند و شدید سوره بیش‏تر با اهل مكه است كه اهل عناد و لجاج ومقاومت در مقابل حق بوده‏اند،ولی لحن ملایم و خفیف، مدنی بودن سوره رامی‏رساند كه بیش‏تر خطاب به مؤمنین است.
۳- بحث درباره اصول معارف و اصل ایمان و دعوت به اسلام از ویژگی‏های‏سوره‏های مكی است.و در سوره‏های مدنی بیش‏تر از تفاصیل احكام و بیان‏شریعت اسلام سخن گفته شده است.
۴- دعوت به پایبند بودن به اخلاق و استقامت در رای و سلامت عقیده و ترك‏لجاج و عناد و نیز برخورد تند با عقاید باطل مشركان و ناچیز شمردن اندیشه‏های‏تهی و بی‏اساس آنان،از خصایص سوره‏های مكی به شمار می‏رود.در حالی كه‏برخورد با اهل كتاب و دعوت آنان به میانه روی در عقاید و افكار و اندیشه‏ها و نیزمبارزه با منافقین و ذكر خصایص و صفات آنان از ویژگی‏های سوره‏های مدنی است.
۵- غالبا خطاب‏ها با عنوان یا ایها الناس... از ویژگی‏های سور مكی است و باعنوان یا ایها الذین آمنوا از خصایص سور مدنی است.
البته این ویژگی‏ها هرگز كلیت ندارد،بلكه صرفا درباره برخی از انواع صدق‏می‏كند.و در صورت اجتماع چندین خصیصه،اگر موجب علم و یقین شود و نص‏معارضی در میان نباشد،قابل اعتماد است،و موجب قوت احتمال و اطمینان‏می‏شود.در این صورت است كه نتیجه كار برد فقهی و تاریخی و غیره دارد.بنابر این‏ملاك تشخیص مكی و مدنی،یا نقل و خبر است كه اصطلاحا سماعی می‏گویند.یااجتهاد و شواهد ظاهری و صورت جمله بندی و داشتن سجع و وزن و كوتاهی آیات‏و سوره‏هاست‏یا شواهد محتوایی است.بدین معنا كه شكل بیان اصول عقاید واحكام و برخورد با كفار و منافقین نشانه مكی و مدنی بودن سوره است.●ترتیب نزول سوره‏ها
در ترتیب نزول سوره‏ها روایاتی در دست است كه مورد اعتماد بزرگان است وعمدتا از ابن عباس نقل شده است.مانند روایتی كه احمد بن ابی یعقوب كاتب،معروف به ابن واضح یعقوبی(متوفای ۲۹۲)در تاریخ خود از محمد بن سائب كلبی از ابی صالح از ابن عباس نقل می‏كند .
و یا روایتی كه محمد بن اسحاق وراق،معروف به ابن ندیم(متوفای ۳۸۵)در كتاب الفهرست‏خود آورده است .و یا علامه‏طبرسی صاحب تفسیر از شیخ خود ابو محمد مهدی بن نزار حسینی قاینی از علامه‏قرن پنجم حافظ كبیر عبید الله بن عبد الله بن احمد، معروف به حاكم حسكانی‏نیشابوری صاحب كتاب‏«شواهد التنزیل‏»روایت ترتیب را از ابن عباس آورده‏است.و نیز از كتاب‏«الایضاح‏»استاد احمد زاهد روایتی را نقل كرده است .و نیزامام بدر الدین زركشی،اولین محقق مسایل قرآنی(متوفای ۷۹۴) در كتاب خود«البرهان فی علوم القرآن‏»كه در سال ۷۷۳ آن را نگاشته،تفصیلا روایات ترتیب راآورده است و می‏گوید:«هذا نزل من القرآن و علیه استقرت الروایهٔ من الثقات‏» .وبالاخره جلال الدین سیوطی،علامه عصر خود(متوفای ۹۱۱)در كتاب معروف‏خود«الاتقان‏»این روایات را آورده است،و از ابو الحسن بن حصار،در این زمینه‏منظومه‏ای می‏آورد كه در كتاب الناسخ و المنسوخ وی درج شده است.سیوطی‏روایت ترتیب را از جابر بن زید نیز می‏آورد كه تكمیل كننده روایت ابن عباس‏به شمار می‏رود .
علامه طبرسی و دیگر بزرگان فن،متذكر می‏شوند كه رعایت ترتیب سوره‏ها،نظربه ابتدای هر سوره است.اگر سوره‏ای تا چند آیه نازل شود،و پیش از اتمام آن‏سوره،سوره دیگری به طور كامل نازل گردد،و حتی چند سوره دیگر در این میان‏به صورت كامل نازل شود،آن گاه بقیه سوره نخست نازل شود،در این حالت نیزاعتبار ترتیب،مبدا نزول هر سوره خواهد بود.چنان كه سوره علق تا پنج آیه در آغازبعثت نازل گردید و پس از چند سال بقیه سوره نازل شد.هم چنین سوره مدثر وسوره مزمل و غیره نیز به همین روال نازل شده‏اند.به همین دلیل سوره علق اولین‏سوره نازل شده شمرده می‏شود.چنان كه طبرسی در مجمع البیان(ج ۱۰ ص ۴۰۵)
از كتاب‏«الایضاح‏»احمد زاهد نقل كرده است.
ترتیب سوره‏ها طبق روایت ابن عباس و تكمیل آن مطابق روایت جابر بن زید،باتصحیح از روی نسخه‏های متعدد قابل اعتماد، عبارت است از:
در نقل سیوطی سوره فاتحه در روایت ابن عباس نیامده است،لذا آن را بر اساس روایت جابر بن زید و نیز طبق‏نص مذكور در تاریخ یعقوبی،تصحیح كردیم(الاتقان،ج ۱،ص ۲۵ و تاریخ یعقوبی،ج ۲،ص ۲۶).
●آیات استثنایی
در نوشته‏های برخی از قدما آمده است كه در برخی سوره‏ها،آیاتی بر خلاف‏اصل سوره آمده است.یعنی اگر سوره مكی است‏برخی آیات آن مدنی و اگر مدنی‏است‏برخی آیات آن مكی است.البته ما با تتبعی كه انجام داده‏ایم به خلاف این نظردست‏یافته‏ایم،هر سوره‏ای كه مكی است تمام آن مكی است و هر سوره‏ای كه‏مدنی است تمام آن مدنی است .در این كتاب به چند نمونه به اختصار اشاره‏می‏شود:
▪نمونه اول:گفته‏اند:در سوره مائده آیه الیوم یئس الذین كفروا من دینكم فلا تخشوهم‏و اخشون،الیوم اكملت لكم دینكم و اتممت درعرفات بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شد ،ولی این توهم بر اساس آن است كه معیار و شاخص‏مكی و مدنی را مكان بدانیم و بگوییم هر سوره‏ای كه در مكه نازل شده مكی است‏گرچه پس از هجرت نازل شده باشد.در صورتی كه معیار مكی یا مدنی بودن زمان‏هجرت است و تقسیم مكی و مدنی به پیش از هجرت و پس از هجرت برمی‏گردد.
▪نمونه دوم:گفته‏اند:سوره توبه،آیه‏های ما كان للنبی و الذین آمنوا ان یستغفرواللمشركین و لو كانوا اولی قربی...ان ابراهیم لاواه حلیم هنگام وفات ابو طالب در مكه‏نازل شده در حالی كه پیامبر صلی الله علیه و آله به او وعده داد تا برای آمرزش وی دعا كند . این‏گفته از كسانی است كه سعی بر آن دارند تا ابو طالب را موقع وفات كافر بشمارند.ودر جای خود،واهی و مغرضانه بودن این پندار را ثابت نموده‏ایم.لذا صحیح همان‏است كه طبرسی در تفسیر خود آورده كه گروهی از مسلمانان پس از فتح مكه،ازپیامبر صلی الله علیه و آله خواستند تا اجازه فرماید برای پدران مشرك خود طلب استغفار كنند.
آن گاه این آیه نازل شد و به طور صریح از این كار منع نمود .
▪نمونه سوم:گفته‏اند:سه آیه نخست‏سوره یوسف مدنی است.جلال الدین‏سیوطی این نظر را سست می‏داند،ولی عجیب است كه شخصیتی مانند ابو عبد الله‏زنجانی آن را پذیرفته .در استدلال به این كه این چند آیه مدنی است گفته‏اند:چون‏كفار مكه از یهود خواستند كه در مدینه درباره یوسف از پیامبر صلی الله علیه و آله سؤال كنند،این‏سه آیه نازل شد.در صورتی كه وقتی تمام داستان قبلا در مكه نازل شده است معناندارد كه مقدمه آن در مدینه نازل شده باشد.البته ممكن است‏بگوییم بر عكس،یهود از كفار و مشركین مكه خواستند كه درباره داستان یوسف علیه السلام بپرسند و آنان‏پرسیدند و این سوره نازل شد.
●اجزاء و تقسیمات قرآن كریم
الف ـ مفهوم سوره و آیه
سوره از«سور بلد»(دیوار بلند و گرداگرد شهر)گرفته شده است، زیرا هر سوره‏آیاتی را در بر گرفته است و به آن احاطه دارد، مانند حصار(سور)شهر كه خانه‏هایی‏را در بر گرفته است.
برخی آن را به معنای بلندای شرف و منزلت رفیع گرفته‏اند، زیرا بنابر گفته‏ابن فارس یكی از معانی سوره، علو و ارتفاع است و«سار یسور»به معنای غضب‏نمودن و بر انگیخته شدن از همین ماده است.هر طبقه از ساختمان را نیز سوره‏می‏گویند.
ابو الفتوح رازی می‏گوید:«بدان كه سوره را معنا منزلت‏بود از منازل شرف و دلیل‏این، قول نابغه ذبیانی است:
ا لم تر ان الله اعطاك سورهٔ تری كل ملك دونها یتذبذب
نمی‏بینی كه خداوند به تو شرف و منزلتی رفیع داده است كه هر پادشاهی نزد آن‏متزلزل می‏نماید».اضافه می‏كند:«با روی شهر را از آن جهت‏سور خوانند كه بلند ومرتفع باشد» .
برخی دیگر آن را از«سور»به معنای پاره و باقی مانده چیزی دانسته‏اند.ابو الفتوح‏در این باره می‏گوید:«اما آن كه مهموز گوید، اصل آن از«سؤر الماء»باشد و آن بقیه‏آب بود در آبدان و عرب گوید:«اسارت فی الاناء»اگر در ظرف چیزی باقی گذاری.
از همین جاست كه اعشی بنی ثعلبه-شاعر عرب-می‏گوید:
فبانت و قد اسارت فی الفؤاد صدعا علی نایها مستطیرا
آن زن، از من جدا شد و در دل باقی گذارد شكافی عمیق بر اثر دوری خود كه هرلحظه در حال گسترش است‏» .
بنابر این، سوره در اصل سؤوه بوده(به معنای پاره‏ای از قرآن)و به منظور سهولت‏در تلفظ، همزه به واو بدل شده است، و تمام قاریان متفقا آن را با واو خوانده‏اند و درهیچ یك از موارد نه گانه كه در قرآن آمده كسی آن را با همزه قرائت نكرده است.
آیه، به معنای علامت است، زیرا هر آیه از قرآن نشانه‏ای بر درستی سخن حق تعالی است‏یا آن كه هر آیه مشتمل بر حكمی از احكام شرع یا حكمت و پندی‏است كه بر آن‏ها دلالت دارد:
و تلك آیات الله نتلوها علیك‏بالحق و انك لمن المرسلین و ...كذلك یبین الله لكم الآیات لعلكم تتفكرون .
جاحظ گوید:«خداوند كتاب خود را-كلا و بعضا-بر خلاف شیوه عرب‏نام گذاری كرد و تمام آن را قرآن نامید.چنان كه عرب مجموع اشعار یك شاعر رادیوان می‏گوید.و بعض(پاره)آن را مانند قصیده دیوان، سوره و بعض سوره را مانندهر بیت قصیده، آیه نامیده و آخر هر آیه را مانند قافیه در شعر، فاصله گویند» .
راغب اصفهانی می‏گوید:«آیه، شاید از ریشه‏«ای‏»گرفته شده باشد، زیرا آیه‏است كه روشن می‏كند:ایا من ای، كدام از كدام است‏»ولی صحیح آن است كه از«تایی‏»اخذ شده باشد، زیرا تایی به معنای تثبب و پایداری است.گویند:«تای ای‏ارفق، مدارا كن، آرام باش‏»و شاید از«اوی الیه‏»گرفته شده باشد، به معنای پناه بردن‏و جای گزین كردن و هر ساختمان بلندی را آیه گویند: ا تبنون بكل ریع آیهٔ تعبثون ، در زمین‏های مرتفع ساختمان‏های بلندی به پا می‏دارید و بیهوده كاری می‏كنید».
سپس گوید:«هر جمله‏ای از قرآن را كه بر حكمی از احكام دلالت كند آیه گویند، خواه سوره كامل باشد یا چند فصل یا یك فصل از یك سوره، و گاه به یك كلام كامل‏كه جدا از كلام دیگر باشد آیه گویند.به همین اعتبار آیات سوره‏ها قابل شمارش‏است و هر سوره را مشتمل بر چند آیه گرفته‏اند» .
لازم است‏به طور اختصار یاد آور شویم كه اشتمال هر سوره بر تعدادی آیات، یك‏امر توقیفی است.و كوچك‏ترین سوره-سوره كوثر-شامل بر سه آیه است.وبزرگ‏ترین سوره-سوره بقره-شامل بر ۲۸۶ آیه است.به هر تقدیر كم یا زیاد بودن‏آیه‏های هر سوره با دستور خاص پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله انجام گرفته و هم چنان بدون دخل‏و تصرف تاكنون باقی است، و در این امر سری نهفته است كه مربوط به اعجاز قرآن و تناسب آیات می‏باشد.
ب ـ تعدد نام برخی سوره‏ها
بیش‏تر سوره‏ها یك نام دارند.برخی دو یا سه یا بیش‏تر كه این تعدد در نام به‏جهات خاصی بوده است.مانند:
سوره حمد با نام فاتحهٔ الكتاب و ام الكتاب و السبع المثانی.جلال الدین سیوطی بیش از بیست نام برای این سوره آورده است (۱۰) .
فاتحهٔ الكتاب:از آن جهت‏بدین نام خوانده شده كه نخستین سوره قرآن است.نه‏فقط در مصحف شریف به عنوان اولین سوره بت‏شده، بلكه اولین سوره كاملی‏است كه از آسمان فرود آمده است.
ام الكتاب:ام به معنای مقصد و هدف است و سوره حمد بدین جهت ام الكتاب‏خوانده شده كه تمام اهداف و اغراض قرآنی در این سوره كوتاه فراهم شده است.
از این رو این سوره را افضل سور قرآنی به شمار آورده‏اند.
السبع المثانی:مشتمل بر هفت آیه و از سوره‏های كوتاه است(كه به آن‏ها مثانی‏گفته می‏شود).از این جهت مثانی گفته می‏شود كه قابل تكرار است، و بیش ازسوره‏های بلند تلاوت می‏شود.
▪نمونه‏های از نام‏های متعدد سوره‏ها در زیر ارائه می‏شود:
توبه، برائت.نبا، عم.
اسراء (۱۱) ، سبحان، بنی اسرائیل.بینه، لم یكن.
نمل، سلیمان.ماعون، دین، ارایت.
غافر، مؤمن.مسد، تبت.
فصلت، سجده.توحید، اخلاص (۱۲) .
محمد، قتال.دهر، انسان، هل اتی.
قمر، اقتربت.قریش، ایلاف.
ملك، تبارك.شرح، انشراح.
معارج، سال، واقع.
●نام‏های گروهی سوره‏های قرآن
۱- سبع طوال:هفت‏سوره طولانی بقره، آل عمران، نساء، اعراف، انعام، مائده ودو سوره انفال و برائت كه به جای یك سوره شمرده شده‏اند.
۲- مئین:سوره‏هایی كه عدد آیات آن‏ها از صد متجاوز است.ولی از لحاظ حجم‏به سبع طوال نمی‏رسند كه نزدیك به دوازده سوره‏اند و عبارتند از:یونس، هود، یوسف، نحل، اسراء، كهف، مریم، طه، انبیا، مؤمنون، شعراء و صافات (۱۳) .
۳- مثانی:سوره‏هایی كه عدد آیات آن‏ها زیر صد قرار دارد و نزدیك بیست‏سوره‏اند.از این جهت مثانی گفته می‏شوند كه قابل تكرارند و به جهت كوتاه بودن‏بیش از یك مرتبه تلاوت می‏شوند.
۴- حوامیم:هفت‏سوره‏ای كه با حروف‏«حم‏»شروع می‏شود كه عبارتند از:
مؤمن، فصلت، شوری، زخرف، دخان، جاثیه و احقاف.
۵- ممتحنات:نزدیك به بیست‏سوره‏اند و عبارتند از:فتح، حشر، سجده، طلاق، ن و القلم، حجرات، تبارك، تغابن، منافقون، جمعه، صف، جن، نوح، مجادله، ممتحنه و تحریم.
۶- مفصلات:از سوره الرحمان تا آخر قرآن است.به جز چند سوره كه ازممتحنات یا مئین شمرده شده‏اند.چون فواصل(آیه‏های) این سوره‏ها كوتاه است‏بدین نام نامیده شده‏اند.
۱- سوره شعراء دارای ۲۲۸ آیه كوتاه و هم چنین سوره صافات دارای ۱۸۲ آیه كوتاه است و بدین جهت از سورمئین شمرده شده‏اند كه از لحاظ حجم سوره همانند سوره‏های مئین می‏باشند. !
●عدد سوره‏ها و آیات قرآن
قرآن با ۴۱۱ سوره از روز نخست‏به همین صورت فعلی، نه كم و نه زیاد، نازل شده و از طریق پیامبر صلی الله علیه و آله با نقل صحابه و تابعین به دست ما رسیده است. این عدد متواتر است، زیاده بر این فاقد اعتبار و كمتر از این فاقد دلیل است.
تعیین فواصل آیات كه هر آیه تا كجا ادامه دارد امری توقیفی است و با دستور ونظر پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله بوده است و از آن بزرگوار منقول است و مساله‏ای اجتهادی‏نیست.بنابر این، صحت آن به درستی و استواری نقل بستگی دارد و این گونه نیست‏كه با تمام شدن مطلب، آیه پایان یابد.چه بسا در وسط مطلب و در اثنا، آیه تمام‏می‏شود با آن كه مطلب هنوز، ناتمام است و در آیه بعد تمام می‏شود.پس كوتاهی وبلندی هر آیه به مطالب مندرج در آن بستگی ندارد و صرفا امر توقیفی است این كه‏گذشتگان در اندازه آیات اندكی اختلاف نظر دارند بدین جهت است كه پیامبراكرم صلی الله علیه و آله احیانا در جایی از آیه توقف می‏فرمودند و به تلاوت ادامه نمی‏دادند وگمان می‏رفت كه آیه تمام شده است و چه بسا در تلاوت دیگر، بدون وقفه ادامه‏داده‏اند.
عدد صحیح آیات، طبق روایت كوفیین كه صحیح‏ترین و قطعی‏ترین روایات‏است، ۶۲۳۶ آیه است كه از مولی امیر مؤمنان علیه روایت كوفیین از ابن ابی لیلی، او از ابو عبد الرحمان سلمی و ازامیر مؤمنان علیه السلام است. «بسم الله الرحمان الرحیم‏»در سوره السلام روایت‏شده است (۱۴) .و اكنون عددآیات قرآن در مصحف شریف همین رقم است.این شمارش، مبنی بر آن است كه حمد یك آیه محسوب شود و در دیگر سوره‏ها آیه‏مستقل به حساب نیامده باشد.و حروف مقطعه در اوایل سور، یك آیه محسوب‏شود، ولی تعداد آیات هر سوره نزد دیگران مورد اختلاف است.

محمد هادی معرفت

منبع : حوزه