دستگاه موسیقی ایرانی

موسیقی سنتی ایران را دستگاهها و ملحقات یا متعلقات و گوشه های موسیقی تشکیل میدهد . دستگاه از دو کلمه ((‌ دست )) و (( گاه )) بمعنای مکان ، زمان و نغمه تشکیل شده است و مانند کلمه پهلوی دستان در موسیقی دوران ساسانی بنوعی موسیقی که با دست اجرا می شود اشاره می کند .
دستگاه را به معنای وسیعتر می توان به سیستمی تعبیر کرد چه از این حیث نیز موسیقی ایرانی به سیستماتلیون Systema teleion ( سیستم کامل ) یونانی شباهت دارد که در موسیقی قدیم یونان شامل دستگاههای دورین ، فریژین ، لیدین و ملحقات آنها مانند هیپو دورین و هیپر فریژین و غیره بوده است .
مـوسیقی سـنتی ایـرانی دارای هفـت دستگاه و پنج آواز است که از متعلقات یا ملحقات آن شمرده می شود . از این آوازها چهار آواز متعلق به دستگاه شور است و یک آواز متعلق به دستگاه همایون است .
۱) دستگاه شور :
▪ آواز افشاری
▪ آواز دشتی
▪ آواز ابوعطا
▪ آواز بیات ترک
۲) دستگاه همایون :
▪ آواز اصفهان
۳) دستگاه سه گاه
۴) دستگاه چهارگاه
۵) دستگاه ماهور
۶) دستگاه نوا
۷) دستگاه راست پنجگاه
آواز در اصل قسمتی از دستگاه است و چون در شور و همایون وسعت بیشتری یافته است جداگانه استقلال پیدا کرد .
در هر دستگاه و آواز گوشه های فراوان و مختلف بکار می رود . گوشه موسیقی جزء کوچکی است که به تنهائی استقلال ندارد اما هر گوشه به آهنگ خاصی نواخته می شود و نوازنده روی این گوشه ها بدیهه نوازی می کند .
اسـتادان بـزرگ موسیقی از سـده گذشتـه برای تنظیم و ترکیب گوشه ها در دستگاهها و آوازها طبقه بندی خاصی بکار می بردند که آنرا (( ردیف )) می نامیدند . این طبقه بندی هر چند متکی به اصول بود ، تا حدی نیز به ذوق و سلیقه استاد بستگی داشت . از میان اینگونه طبقه بندیها ردیف آقا حسینقلی ، میرزا عبدالله ، درویش خان و ابوالحسن صبا معروفتر است . یک دستگاه از نظر فرم موسیقی قطعه کاملی است و مانند سونات و سنفونی دارای قواعد و قسمتهای مختلف است که با ساز و آواز اجرا می شود .
در موسیقی غربی معمولاً قطعاتی که بوسیله ساز یا ارکستر نواخته می شود با موسیقی آوازی فرق دارد اما در دستگاه موسیقی ایرانی آواز قسمت اصلی و مرکزی موسیقی است و قسمتهای پیشین و بعدی آواز در حقیقت بطور مقدمه یا خاتمه موسیقی به آن بستگی دارد .
با این حال گاهی نیز آواز نقش خود را به ساز می دهد و در این مورد اگر چه آواز خوانده نمی شود اما حـالت مـوسیقی جـنبه آوازی Cantabile را از دست نـمی دهد . در مـوسیقی غـربی نـیز اینگونه (( ترانه های بدون کلام ))‌ وجود دارد که با ساز تنها یا ارکستر بدون خواننده اجرا می شود .
● دستگاه موسیقی ایرانی پنج قسمت دارد .
۱) پیش درآمد
۲) چهار مضرب
۳) آواز
۴) تصنیف
۵) رنگ
در قدیم دستگاه موسیقی بوسیله یک ساز و گاهی به همراهی ضرب و آواز اجرا می شد . امروز قسمتهای سازی بوسیله ارکستر نواخته می شود که ضمن کنسرت هنرنمائی کند .

منبع : پایگاه تجاری و اطلاع‌رسانی صنایع دستی