آفریقا قاره‌ای با ثروت‌های کلان

قاره آفریقا همیشه به عنوان قاره‌ای فقیر در جهان شناخته شده است اما حجم ذخایر موجود در این سرزمین بسیار زیاد است. بسیاری آفریقا را قاره سیاه و ثروتمندی می‌دانند که به دلیل توانایی اندک در بهره‌گیری از ثروت‌های خود هم‌اکنون در فقر بسر می‌برد. این قاره با داشتن بیشتر از ۸۸۷ میلیون نفر در زمره مناطق غنی جهان است. قاره آفریقا علاوه بر داشتن نفت دارای منابع غنی معدنی است. طبق مطالعات انجام شده حجم زیادی از ذخایر سنگ‌های گرانبهای دنیا و ذخایر زمرد در قاره سیاه آفریقا قرار دارد و کشورهای این منطقه دارای حجم‌های کلانی از منابع معدنی هستند. در سال ۲۰۰۷ میلادی قاره آفریقا ۱۴ درصد از جمعیت کره زمین را در ۱۷۵ کشور جای داده بود. در سال ۲۰۰۷ میلادی ارزش تولید ناخالص داخلی قاره آفریقا بر مبنای برابری قدرت خرید ۵۷۲/۲ هزار میلیارد دلار آمریکا بود در حالی‌که در سال ۲۰۰۳ میلادی ارزش تولید ناخالص داخلی این کشور بر مبنای برابری قدرت خرید معادل ۶۳۵/۱ هزار میلیارد دلار آمریکا بوده است. در سال ۲۰۰۷ میلادی ارزش تولید ناخالص داخلی آمریکا بر مبنی قیمت‌های جاری معادل ۱۱۵۰ میلیارد دلار و در سال ۲۰۰۳ میلادی ۵۵۸ میلیارد دلار آمریکا خواهد بود. به گزارش صندوق بین‌المللی پول در سال ۲۰۰۷ میلادی ارزش تولید ناخالص داخلی سرانه در این قاره بر مبنای برابری قدرت خرید معادل ۲۹۷۵ دلار در هر سال بود در حالی‌که در سال ۲۰۰۳ میلادی تولید ناخالص داخلی سرانه در این کشور برابر با ۱۹۶۸ دلار بوده است. در سال گذشته تولید ناخالص داخلی سرانه قاره آفریقا بر مبنای نرخ ارز معادل ۶۷۱ دلار اعلام شد.
با وجود اینکه قاره آفریقا پتانسیل‌های اقتصادی کلانی دارد و می‌تواند با بهره‌گیری از این پتانسیل‌ها رشد چشمگیری را تجربه کند این قاره در سال‌های ۲۰۰۴ تا ۲۰۰۷ میلادی سالانه تنها ۱۶/۵ درصد رشد کرده است. این در حالی‌ است که کشورهای واقع در شرق آسیا از جمله چین و هند که در سال‌های انتهایی قرن گذشته کشورهای فقیری محسوب می‌شدند توانستند با فراهم کردن شرایط رشد اقتصادی خود را به بیشتر از ۹ درصد در سال برسانند و هم‌اکنون به اقتصادهای بزرگ و مطرح جهان تبدیل شوند.
طبق گزارش‌های ارائه شده توسط بانک جهانی در سال ۲۰۰۷ میلادی ۱۰ درصد از ثروتمندترین افراد ساکن در قاره آفریقا به ۷/۴۴ درصد از کل درآمد ملی دسترسی داشتند در حالی‌که ۲/۳۶درصد از کل جمعیت این قاره با درآمدی کمتر از یک دلار در روز زندگی می‌کردند. در این سال شمار میلیونرها در قاره سیاه آفریقا برابر با ۱/۰ میلیون نفر بود که ۰۱/۰درصد از کل جمعیت این قاره را تشکیل می‌دادند.
در سال‌های گذشته روسای دولت‌های آفریقایی تلاش زیادی برای ارتقای استانداردهای زندگی مردم کردند و برخی نیز توانستند شرایط اقتصادی کشورشان را بهبود بخشند. با رشد اقتصادی این کشور و افزایش درآمد در برخی از کشورهای این قاره میزان بدهی‌های خارجی آنها تنزل یافت. طبق آمارهای ارائه شده توسط اتحادیه آفریقا در سال ۱۹۹۸ میلادی میزان بدهی‌های خارجی کشورهای قاره آفریقا برابر با ۷/۶۰ درصد از تولید ناخالص داخلی این قاره بود در حالی‌که در سال ۲۰۰۷ میلادی میزان بدهی‌های خارجی این قاره به ۵/۲۵ درصد از تولید ناخالص داخلی رسید. در این سال‌ها به طور متوسط معادل ۵/۳ درصد از تولید ناخالص داخلی قاره آفریقا به صورت کمک خارجی وارد اقتصاد این قاره شد.
● کشورهای فقیر و غنی
با وجود اینکه تاکنون هیچ کشوری از قاره آفریقا نتوانسته است در جرگه کشورهای توسعه‌یافته و صنعتی قرار گیرد اما در این قاره سیاه کشورهایی نیز وجود دارند که نه تنها استاندارد زندگی مردم‌شان بالاتر است بلکه شرایط کلی اقتصاد آنها نیز بسیار متفاوت از دیگر کشورها است.
برای مثال کشورهای عرب واقع در شمال قاره آفریقا که در سال‌های گذشته ارتباط اقتصادی نزدیکی با کشورهای اروپایی و خاورمیانه داشتند از این جمله محسوب می‌شوند. کشور آفریقای جنوبی هم دارای تولید ناخالص داخلی و سرانه تولید ناخالص داخلی بسیار بالا است و در زمره ثروتمند‌ترین اقتصادهای قاره آفریقا محسوب می‌شود. این کشور ثروتمند آفریقایی در اثر تبادلات اقتصادی گسترده با کشورهای همسایه خود توانست بخشی از درآمدش را با کشورهای دیگر تقسیم کند. پیش‌بینی می‌شود آفریقای جنوبی عضو آینده سازمان توسعه و همکاری‌های اقتصادی باشد. کشورهای کوچک اما نفت‌خیز گابن و گینه اکوریتال در زمره ۱۰ کشور ثروتمند آفریقای جنوبی قرار دارند.
کشورهای فقیر آفریقایی کشورهایی هستند که یا در سال‌های گذشته درگیر جنگ داخلی بودند یا اینکه هم‌اکنون با این مشکل دست و پنجه نرم می‌کنند. از جمله این کشورها که به دلیل تنش‌های سیاسی و مشکلات مختلف توان توسعه اقتصادی نداشتند و هم‌اکنون بسیار فقیر هستند می‌توان به جمهوری دموکراتیک کنگو، سیره لیونه، برونودی و سومالی اشاره کرد.
صندوق بین‌المللی پول بزرگ‌ترین اقتصاد قاره آفریقا را آفریقای جنوبی اعلام کرده است. تولید ناخالص داخلی این کشور در سال ۲۰۰۷ میلادی برابر با ۹۹/۲۵۴ میلیارد دلار آمریکا بود. دومین اقتصاد بزرگ این قاره الجزایر است که بزرگی تولید ناخالص داخلی آن معادل ۷۳/۱۱۴ میلادی دلار است. سومین اقتصاد این قاره نیجریه و چهارمین اقتصاد مصر است. در سال گذشته تولید ناخالص داخلی نیجریه ۶۹/۱۱۴ میلیارد دلار و مصر ۴۸/۱۰۷ میلیارد دلار بوده است. از طرف دیگر سومالی که فقیر‌ترین اقتصاد قاره آفریقا محسوب می‌شود دارای تولید ناخالص داخلی ۰.۰۶ میلیارد دلار آمریکا است. پنج کشور فقیر این قاره که دارای کوچک‌ترین اقتصادهای هستند عبارتند از سایو تومه و پرینسیپه، گینه بیسایو، کوموروس و گامبیا. در سال گذشته میلادی تولید ناخالص داخلی کشور سایو تومه و پرینسیپه معادل ۱۲/۰ میلیارد دلار، گینه بیسایو ۳۰/۰ میلیارد دلار، کوموروس ۴۰/۰ میلیارد دلار و در نهایت گامبیا ۵۱/۰ میلیارد دلار است. زیمبابوه بیست و سومین اقتصاد قاره آفریقا است و بزرگی تولید ناخالص داخلی آن برابر با ۰۱/۵ میلیارد دلار آمریکا است. در جدول شماره یک ۱۰ کشور ثروتمند آفریقایی و تولید ناخالص داخلی آنها و در جدول شماره دو ۱۰ کشور فقیر قاره آفریقا را می‌بینید:
● کشاورزی
حدود شصت درصد از کارگران قاره آفریقا در بخش کشاورزی مشغول به کار هستند. این در حالی است که سه پنجم از مجموع کشاورزان قاره آفریقا کشاورزانی هستند که تنها می‌توانند غذای اولیه خود را تامین کنند و از انجام این کار هیچ سودی به‌دست نمی‌آورند.
به عبارت دقیق‌تر در این نوع کشاورزی تنها غذای خانوار کشاورز و درآمد اندکی برای گذران زندگی برای آنها ایجاد می‌شود و کشاورزی که تمام ساعات روز خود را به این کار مشغول است نه می‌تواند درآمدی به دست آورد که برای توسعه سرمایه‌گذاری صرف کند و نه می‌تواند درآمدی کسب کند که آن را برای آینده پس‌انداز کند. به گزارش اتحادیه آفریقا بزرگ‌ترین مزارع کشاورزی در این قاره به تولید قهوه، پنبه، کاکائو و در نهایت رزین اختصاص دارد.
اما در شرایطی که میلیون‌ها نفر از مردم آفریقا در گرسنگی و فقر شدید به سر می‌بردند، این کشور سالانه حجم زیادی از محصولات کشاورزی را به کشورهای دیگر صادر می‌کند. بسیاری تقصیر این سیاست نادرست را به گردن کشورهای غربی و ژاپن می‌اندازند زیرا این کشورها با اجرای طرح‌های حمایت از کشاورزی و ارائه سوبسیدهای کلان به کشاورزان در کنار وضع تعرفه‌های بالای وارداتی زمینه را برای افزایش تولید محصولات کشاورزی به خصوص پنبه و غلات فراهم می‌کنند و این تولیدات با قیمت ارزان وارد بازار مصرف می‌شود. در این شرایط کشاورزان فقیر آفریقای که قدرت رقابت متناسب با کشورهای صنعتی را ندارند از طریق فروش محصولاتی که در نیمکره شمالی به راحتی تولید نمی‌شود از قبیل کاکائو و قهوه زندگی خود را تامین می‌کنند.
بنابراین در قاره سیاه آفریقا تمام تلاش برای تولید محصولات کشاورزی صادراتی است و زمانی‌که درگیری‌های داخلی یا بدی آب و هوا باعث کاهش تولید شود شمار زیادی از مردم در اثر گرسنگی آسیب‌های زیادی متحمل می‌شوند. مردم این منطقه به دلیل درآمد پایین هیچ ذخیره غذایی ندارند و اگر روزی نتواند تولید یا صادرات داشته باشند گرسنگی بسیار را به کام مرگ می‌برد.
● منابع معدنی در آفریقا
ارزشمند‌ترین و درآمدزا‌ترین صادرات قاره آفریقا مواد معدنی و نفت است. کشورهای جنوبی قاره آفریقا دارای ذخایر کلان طلا، مس و الماس هستند و هر ساله از صادرات این منابع درآمد کلانی به‌دست می‌آورند. از طرف دیگر کشورهای نیجریه و لیبی دارای ذخایر نفتی بسیار زیادی هستند و با بهره‌گیری از قیمت فزاینده این منبع انرژی در جهان رشد اقتصادی را تجربه می‌کنند.
با وجود اینکه منابع معدنی ایجاد‌کننده بیشترین سهم از درآمد قاره آفریقا است ولی تنها دو میلیون نفر از مردم این قاره سیاه در بخش‌های اکتشافی و استخراجی معادن فعال هستند. سود کلانی که از معادن این کشور به‌دست می‌آید نصیب شرکت‌های بزرگ مالک ذخایر و یا دولت می‌شود و آنها سود کلان حاصل از تولید و صادرات منابع معدنی را در توسعه پروژه‌های بزرگی که اغلب سودچندانی در کوتاه‌مدت ندارند صرف می‌کنند.
البته برخی از کشورهای قاره آفریقا با وجود داشتن ذخایر معدنی در فقر به‌سر می‌برند. برای مثال کشور کنگو با داشتن ذخایر کلان معدنی به دلیل درگیری‌ها و تنش‌های موجود برای تصاحب همین ذخایر معدنی در زمره فقیر‌ترین کشورهای جهان محسوب می‌شود.
کشورهای آفریقایی بزرگ‌ترین تولید‌کننده طلا در جهان هستند. سالانه ۳۰ درصد از طلای جهان در قاره آفریقا تولید می‌شود و در میان کشورهای این قاره آفریقای جنوبی نقش بسزایی در تولید طلا و صادرات آن دارد.
از دیگر کشورهای مطرح آفریقا در تولید طلا می‌توان به زیمبابوه اشاره کرد. اگرچه تنش‌های سیاسی و اقتصادی در این کشور و رشد فزاینده تورم و مشکلات سبب شد تا زیمبابوه توان تولید خود را از دست بدهد و نتواند از این منبع درآمدزا بهره کافی را ببرد. از دیگر کشورهای دارای ذخایر طلا می‌توان به تانزانیا و مالی اشاره کرد که در سال‌های گذشته درصدد بهره‌گیری از شرایط کنونی بازار طلا بودند ولی نتوانستند تولید خود را به سطح مطلوب و متناسب با حجم ذخایر خود برسانند.
آفریقای جنوبی: آفریقای جنوبی ۳۵ درصد از ذخایر طلای جهان را در خود جای داده است و ۹۹ درصد از طلای تولیدی خود را به بازارهای جهانی صادر می‌کند. طلا تامین‌کننده ۴/۲۷درصد از کل درآمد معدنی این کشور است و بیشتر از ۵۶ درصد از مجموع نیروهای شاغل در این کشور در صنعت تولید طلا فعالیت می‌کردند. این کشور در سال ۲۰۰۱ میلادی ۳۴۹ تن طلا تولید کرد.
غنا: دومین تولید‌کننده طلا در آفریقا است. این کشو در سال ۲۰۰۱ میلادی ۷۲ تن طلا تولید کرد و توانست درآمد کلانی از این صنعت به‌دست آورد. شایان ذکر است تولید طلا در این کشور نه تنها سیر افزایشی نداشت بلکه کاهش نیز پیدا کرد.
● تولید در آفریقا
قاره آفریقا غیرصنعتی‌ترین قاره جهان است. در میان تمامی کشورهای این قاره سه کشور آفریقای جنوبی، آفریقای شمالی و مصر در زمره کشورهای صنعتی محسوب می‌شوند و توان تولید دارند. ناتوانی این کشورها در توسعه صنعتی سبب شده است تا منابع معدنی آفریقا برای فرآوری و ایجاد محصول‌نهایی به کشورهای دیگر صادر شود. این در حالی است که نیروی کار در آفریقا بسیار ارزان‌ قیمت است و در صورتی‌که فعالیت‌های ابتدایی صنعتی روی محصولات معدنی در این کشورها انجام شود می‌تواند سود بیشتری برای آفریقا داشته باشد. به گزارش اتحادیه آفریقا تنها ۱۵ درصد از مجموع نیروهای کار آفریقایی در بخش صنعت مشغول به کار هستند.
شرکت‌های چند ملیتی سهم بزرگی از صنایع قاره آفریقا را تحت کنترل خود دارند و در سال‌های اخیر از کنترل دولت روی این بخش‌ها کاسته شد. همین مسئله سبب شد تا صنایع این کشور با سرعت زیادی رشد کند. اگرچه هنوز رشد صنایع در کشورهای قاره آفریقا کمتر از رشد اقتصادی کشورهای شرق آسیا از قبیل چین و هند یا کشورهای آمریکای لاتین بود.

مونا مشهدی رجبی

منبع : روزنامه کارگزاران