ویژگی‌های فرهنگی و هنری ، استان آذربایجان شرقی

فرهنگ مردم آذربایجان همچون دیگر فرهنگ‌ها در ارتباط با عوامل متعدد جغرافیایی، اقتصادی، از ویژگی‌های منحصر به فردی برخوردار است. عمده‌ترین ویژگی فرهنگ مردم این خطه، تكوین زبان و ویژگی‌های فولكلوریك آن است كه به نحوی در مراسم و سنن برجسته قومی انعكاس یافته است.
زبان امروزی مردم آذربایجان علاوه بر منطقه آذربایجان، در سرزمین‌های وسیعی از نواحی شرق تركیه، عراق، كوهپایه‌های خراسان، مناطقی از سواحل خزر، بخشی از دامنه‌های زاگرس و جبال فارس و كرمان رایج است و مردم این نواحی به همین زبان تكلم می‌كنند.
گروهی از محققان اعتقاد دارند كه زبان كنونی مردم آذربایجان از نظر منشأ و پیوستگی تاریخی انشعابی از شاخه تركی زبان‌های آلتائیك است كه طی دوران‌های تاریخی بسیار دور بر جلگه‌های وسیع آسیای مركزی و سواحل رود ینی‌سئی تسلط داشتند. همراه با حركت و مهاجرت قبایل ترك و حكومت و اسكان طولانی این قوم، زبان تركی تثبیت و گسترش یافت. دامنه این زبان از یك سو تا سوریه و بین‌‌النهرین و از سوی دیگر تا شبه جزیره بالكان و سواحل دریای سیاه وسعت داده شده و زبان تكلم و كتابت ملل و اقوام مختلف گشت.
جریان استقرار و رواج زبان آذربایجانی (آذری) از دیرباز مورد گفتگو و مباحث گوناگون بوده و عقاید مختلف و غالباً متناقص و دور از حقیقت در این باره اظهار شده است، ولی آنچه در میان این نظریه‌ها و افسانه‌پردازی‌های ضد و نقیض، محرز است و قطعیت دارد، این است كه زبان آذربایجانی قرن‌هاست زبان احساس و اندیشه‌های مردم این دیار است.
فولكلور یا ادبیات شفاهی مردم منطقه نیز مانند تاریخ و زبان آن از سابقه‌ای كهن برخوردار است.
شكل‌‌های مختلف ادبیات فولكلوریك هر منطقه محصول پیكار و تلاش مردمی است كه غم‌ها، شادی‌ها، آرزوها، نفرت و محبت خود را در قالب‌های آن منعكس كرده‌اند.
آذری‌ها، مردمانی شاعر مسلك هستند كه با هر پدیده طبیعی، رخدادی اجتماعی و پیشامدی ناگوار و یا خوشایند مواجه شوند، احساسات خود را با زبان شعر بیان می‌كنند. ترانه‌های «لای‌لای» آذری كه بر زبان مادران جاری است با سحر و شیرینی خود كودكان را به خواب می‌برند. رونق و شادی عروسی با شعر و آوازهای خاص كامل می‌شود. سوگواری‌ها با آغی آغاز و خاتمه می‌یابد. كشتگر آفتاب و باران را با شعر فرا می‌خواند، به مدد شعر با طغیان و خشم طبیعت مقابله می‌كند و هر آنچه را كه از طبیعت سهم برده است با شعر توصیف می‌كند. و برای هر مناسبتی «بایاتی» می‌سراید.
در فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان بایاتی‌ها به خاطر گستردگی و مضامین رنگارنگ، ایجاز كلام و قالب‌های زیبا و دلنشین مقام اول را دارد.
ویژگی بایاتی‌ها این است كه از زندگی و نیازهای مردم ساده و عادی برمی‌خیزند و در قالب الفاظی روان و بی‌تكلف شكل می‌گیرند. این نغمه‌ها از چنان لطف و صراحتی برخوردارند كه وقتی با آهنگ ویژه خود ادا شوند نمی‌توان از تحسین خودداری كرد و تحت تأثیر قرار نگرفت.
ارادت و اعتقاد مردم به بایاتی‌ها بدان پایه است كه آنها را برحسب حال و موقعیت خود اشارات تقدیر و سرنوشت می‌دانند و به هنگام نیاز و پریشانی، به آنها پناه می‌برند و با تفألی از آن مدد می‌گیرند.
در طول زمان، نسل‌ها بایاتی‌ها را سینه به سینه بازگو كرده‌اند و باقتضای حس و حال خود تغییراتی را در آنها داده‌اند و به این شكل نام سراینده مشخصی بر آنها نیست و در واقع به عام تعلق دارد و در تملك گنجینه فولكلوریك درآمده است.
برای آشنایی با این سیر طولانی تكوین و تحول فرهنگ آذری و بازتاب آن در بایاتی‌ها، چند نمونه مختصر از این گنجینه سرشار به فارسی ترجمه شده است.
آذری فارسی
بوداغلار اولو داغلار، كنار كوهها، این سربلندان،
چشمه لی، سولو داغلار، پُر از چشمه، پر از آب غزلخوان.
بوردابیر آتلی اؤلوب سواری مرده و در ماتمش ابر
گؤی كیشنر، بولودآغلار، زند شیهه، میان برق و باران.

بوردان بیر آتلی گئچدی سحر آمد سواری از بر دشت
آتین اویناتدی گئچدی دمی جولان گرفت و تند بگذشت.
آی كیمی شفق ساچدی، چو مهتاب سحرگاهان شفق ریخت
گون كیمی باتدی، گئچدی چو خورشید شبانگاهان بدر رفت.

داغلارا قار دوشوبدو، نشسته برف سنگین روی كوهسار،
گؤر نه هامار دوشوبدو لطیف و نرم همچون خواب جویبار.
قبریمی یادلار قازیب مرا نااهل گوری كنده دل تنگ
اهلتیم دار دوشوبدو. برش دیوار خنجر، بسترش خار.

عزیزی یم غمده گول، میان غم بزن لبخند هر دم،
غمده دانیش، غمده گول، بزن حرف و بزن لبخند در دم.
آغ گونده گولن كؤنول دلا؛ خندی چو روز آفتابی
مرد ایگیدسن غمده گول. اگر مردی بزن خنده به ماتم.

آشدیم، آشدیم گول اولدوم، شكفتم نرم - نرمك، گل شدم من،
بوی آتدیم سونبول اولدوم. جوانه بستم و سنبل شدم من.
بیردیل بیلمز قوشودوم به گلشن بی‌زبان بودم، زهر گل
او خودوم بولبول اولدوم ورق‌ها خواندم و بلبل شدم من.