مماشات یا حذف صورت مسئله

دست یافتن به ثروت یکباره بی‌دردسر و ره صد ساله را یک شبه پیمودن از آرزوهائی است که ریشه در باورهای مردمان کشورهای جهان سوم دارد. مردم این کشورها به‌دلیل نوع رفترهای کار، خود به دنبال این هستند که همیشه از کوتاه‌ترین مسیر و کمترین مشقت به یک ثروت عظیم دست یابند، ثروتی که زندگی آنها را متحول کند.
در این میان تن دادن به روش‌های آسان کسب ثروت از جمله مسیرهائی است که مردمان کشورهای عقب‌مانده می‌‌پیمایند. علت این امر نیز ریشه در باور مردمان این کشورها، وجود فقر و فساد و تبعیض و فرصت‌های نابرابر شغلی برای کسب ثروت است.
امروز دنیا دیگر روش‌های تجارب سنتی را برنمی‌تابد و روی به اتخاذ روش‌های مدرن از جمله تجارت الکترونیک آورده است. کشورهای پیشرفته دنیا برای اجرائی کردن روش‌های مدرن معمولاً از کشورهای جهان سوم آغاز می‌کنند چون این روش‌ها به دلایلی که در بالا به آن اشاره شد، مقبول مردمان این کشورها قرار می‌گیرد.
تجارت الکترونیکی از جمله تجارت‌هائی است که از طریق شبکه گسترده اینترنتی و به‌صورت مجازی شکل می‌گیرد. بخشی از این نوع تجارت به شیوه بازاریابی شبکه‌ای یا Network Marketing صورت می‌پذیرد. معمولاً از این شیوه که از آن به بازاریابی سینه به سینه نام می‌برند برای ارائه نوعی کالا و خدمات استفاده می‌شود.
فلسفه وجودی بازاریابی شبکه‌ای این بود که خود مصرف‌ کنند، یا خریدار کالا به نوعی تبلیغات آن را بر عهده گیرد. امروز بسیاری از شرکت‌های تولیدی کالا توجه ویژه‌ای به بحث تبلیغات دارند به‌طوری که هزینه‌های سرسام‌آوری را برای تبلیغ کالای تولیدی خود، صرف می‌کنند. در این میان شرکت‌هائی نیز به‌دلیل اهمیت مسئله تبلیغات، تبلیغ کالای خود را به شرکت‌های بازاریاب محول می‌کنند تا این‌کار به‌صورت تخصصی دنبال شود.
در سیستم نت ورک مارکتینگ (Network Marketing) کالا توسط خود شخص خریدار تبلیغ می‌شود یعنی به‌عبارتی این‌کار به‌صورت تبلیغات شفاهی و سینه به سینه میان شهروندان یک جامعه صورت می‌گیرد، به همین جهت شرکت‌هائی که با سیستم مذکور اقدام به فروش کالای خود می‌کنند، درصدی از هزینه‌های تبلیغاتی خود را به خریدار به‌دلیل معرفی خریداران دیگر می‌دهد.
در یک عبارت ساده‌تر، سیستم نت ورک مارکتینگ یعنی رساندن کالا و خدمات از تولیدکننده به مصرف‌کننده با حذف واسطه‌ها. در واقع این واسطه‌ها دلالان و شیوه‌های تبلیغاتی معرفی کالا هستند که شرکت‌های نت ورک مارکتینگ بخشی از این هزینه‌ها را به خود خریداران در صورت معرفی شخص دیگری به این سیستم باز می‌گرداند.
قصد نداریم در اینجا به‌شرح فعالیت‌های شرکت‌هائی که از طریق سیستم نت ورک مارکتینگ، اقدام به فروش و تبلیغ سینه به سینه کالای خود می‌پردازند، بپردازیم، چون معرفی این سیستم مقوله‌ای جدا است که نیاز به نگارش هزاران سطر در این باب است.
بازاریابی شبکه‌ای در ایران، ابتدا تحت عنوان پنتاگونا وارد ایران شد که عده‌ای از شهروندان به‌خصوص در تهران وارد این شبکه شدند.
در پنتاگونا برگه‌ای کاغذ که اساساً هیچ ارزش ریالی نداشت در اختیار خریدار قرار می‌گرفت و او نیز آن برگه‌ها را تکثیر و در اختیار سه نفر قرار می‌داد تا بخشی از وجوه واریزی این سه نفر را به خود اختصاص دهد. سیستم پنتاگونا پس از ماه‌ها فعالیت به‌دلیل فتوی برخی مراجع تقلید حرام، تیشه به ریشه‌اش وارد شد، هر چند که امروزه نیز سیستم‌های مشابهی در برخی شهرها متداول است.
شبکه پنتاگونا یک نوع تجارت مدرن بود اما امروز در ایران تجارت الکترونیکی با استفاده از برخی سیستم‌های تبلیغاتی مانند پنتاگونا، ری به فروش کالا از طریق شبکه گسترده اینترنتی آورده است.
نخستین جرقه به‌کارگیری تجارت الکترونیکی در ایران با فعالیت شرکت گلدکوئیست که کار خود را از چند سال اخیر آغاز کرده است، رقم خورد. امروز کمتر کسی پیدا می‌شود که در مرکز شهرهای بزرگ به‌خصوص تهران نامی از این شرکت به گوشش آشنا نباشد.
پس از اینکه شرکت گلدکوئیست در ایران بازار خوبی برای فروش محصولات خود که عمدتاً طلا و جواهرات زینتی بود پیدا کرد، شرکت‌هائی نیز با الگوپردازی از این شرکت در ایران رواج یافتند. مجموع این شرکت‌ها برای فروش محصولات خود و تبلیغ آن از طریق خود خریداران، از سیستم نت ورک مارکتینگ، استفاده می‌کنند. خرید و فروش محصولات این‌گونه شرکت‌ها از طریق شبکه اینترنت و سایت‌های شرکت‌های مزبور انجام می‌شود.
در ایران تاکنون شرکت‌هائی به‌نام‌های گلدکوئیست، پرایم بانک، کیمبرلی، مای سون دایاموند و ای یی ال مشغول به فعالیت هستند که البته به گفته مسئولان بانک مرکزی این شرکت‌ها هیچ‌گونه مجوزی برای فعالیت ندارند و حتی دستگاه قضائی نیز فعالیت شرکت‌های مزبور را غیرقانونی اعلام کرده‌اند. مجلس هفتم نیز بیکار نشست و یک فوریت ممنوعیت فعالیت شرکت‌ها و مؤسسات با ساختار هرمی با شبکه بی‌انتهاء از قبیل شرکت گلدکوئیست را به تصویب رساند.
فعالیت شرکت‌هائی که از طریق سیستم نت ورک مارکتینگ اقدام به فروش و تبلیغ کالای خود می‌کنند، حتی اعتراض شدید برخی مراجع تقلید را نیز برانگیخت به‌طوری که کسب درآمد از طریق پیوستن به این‌گونه شرکت‌ها را حرام و آن را یک درآمد نامشروع خواندند.
با وجود اینکه قوه قضائیه اعلام کرده است که با عاملان شرکت‌های اقماری گلدکوئیستی برخورد می‌کند و مجلس نیز به دنبال غیرقانونی کردن فعالیت این شرکت‌ها از طریق تصویب قانون است و برخی مراجع تقلید نیز فعالیت این‌گونه شرکت‌ها را مطابق موازین شروع ندانستند، اما با این وجود شاهد هستیم که این شرکت‌ها روز به روز از حاشیه به متن می‌آیند و جائی برای خود در میان اقشار مختلف مردم اعم از کارگر و کارمند و حتی فرهنگی و دانشگاهی باز کرده‌اند.
این انتقاد به مسئولان و عاملان برخورد با شرکت‌های اقماری گلدکوئیست وارد است که چرا برای برخورد با این شرکت‌ها، می‌خواهند صورت مسئله را پاک کنند در حالی‌که می‌توان راهکارهای مناسب‌تری برای جایگزین کردن مدل‌های ایرانی اتخاذ کرد.
علت اصلی مخالفت این مسئولان با فعالیت این‌گونه شرکت‌ها، خروج ارز از کشور از طریق این شرکت‌ها و ایجاد یک سیستم گردش مالی بدون انجام کار تولیدی است. برخی اقتصاددانان نیز نسبت به شیوع سیستم نت ورک مارکتینگ در کشور اخطارهائی داده‌اند، استدلال این اقتصاددانان این است که اینگونه شرکت‌ها سیستم غیرمولد را در اقتصاد کشور حاکم می‌کنند. این اقتصاددانان همچنین معتقد هستند زمانی‌که سیستم نت ورک مارکتینگ در کشور حکمفرما شود، انجام کارهای تولیدی کاهش و حتی متوقف و اقتصاد مملکت به‌دلیل عدم کارآئی منابع انسانی و فقدان آن فلج می‌شود.
در کاتالوگ‌های مربوط به شرکت‌های گلدکوئیستی از سیستم‌های بازاریابی الکترونیکی یا همان نت و رک مارکتینگ به‌عنوان شغل دوم و حتی برای گذران و پر کردن اوقات فراغت افراد نام برده می‌شود اما در مرحله اجراء با این عنوان مواجه نیستیم و این صحبت در حد یک شعار باقی می‌ماند چون در این سیستم‌ها رسیدن به مرز درآمدزائی مستلزم صرف وقت و انرژی بسیاری است.
در استدلال مخالفان فعالیت شرکت‌های مزبور نیز عامل انفعال استعدادها و پیدایش شغل‌های کاذب جلوه‌گر است.
اما چرا مردمان کشورهای جهان سوم به‌خصوص ایران بنگاه‌ها و مراکز اصلی فعالیت‌های شرکت‌هائی که از طریق سیستم نت ورک مارکتینگ اقدام به فروش و تبلیغ کالای موردنظر خود می‌کنند است؟ در پاسخ به این سؤال باید گفت که چون عاملان استقرار این شرکت‌ها در کشورهای عقب‌مانده بیشتر کشورهای اروپائی و آمریکائی هستند و ارزش پولی این کشورها به مراتب نسبت به کشورهای جهان سوم و کشورهای در حال توسعه بیشتر است. بنابراین چون درآمد حاصل از معامله با این شرکت‌ها اکثراً به دلار و یورو است مردمان کشورهای جهان سوم از مهم‌ترین مشتریان خرید کالا و تبلیغ کالای موردنظر خود می‌کنند است؟ در پاسخ به این سؤال باید گفت که چون عاملان استقرار این شرکت‌ها در کشورهای عقب‌مانده بیشتر کشورهای اروپائی و آمریکائی هستند و ارزش پولی این کشورها به مراتب نسبت به کشورهای جهان سوم و کشورهای در حال توسعه بیشتر است. بنابراین چون درآمد حاصل از معامله با این شرکت‌ها اکثراً به دلار و یورو است. مردمان کشورهای جهان سوم از مهم‌ترین مشتریان خرید کالا و تبلیغ آن و همچنین ترویج سیستم نت ورک مارکتینگ به‌شمار می‌روند.
در ایران نیز چون پورسانت‌های حاصل از این بازاریابی‌های شبکه‌ای به دلار پرداخت می‌شود، علاقه‌مندان فراوانی پیدا کرده است به‌طوری که آمارها نشان از رشد فعالیت شرکت‌های اقماری گلدکوئیستی در ایران دارد.
همانطور که در بالا بدان اشاره شد، دولت می‌تواند با جایگزین کردن مدل‌های ایرانی علاوه بر اینکه دست شرکت‌های تحت عنوان گلدکوئیست را از بازارایران کوتاه کند به رشد تولید در کشور نیز کمک کند، اما آیا این ایده راهکار اجرائی دارد؟ به‌نظر می‌رسد چون پورسانت‌های شرکت‌های نت ورک مارکتینگ ایرانی به ریال پرداخت می‌شود، مردم تمایل چندانی برای پیوستن به مدل‌های ایرانی نداشته باشند، بنابراین با یک آینده‌نگری می‌توان پیش‌بینی کرد که شرکت‌های ایرانی که قصد دارند کالاهای تولیدی خود را از طریق سیستم نت ورک مارکتینگ به فروش برسانند، با شکست مواجه خواهند شد. از سوی دیگر شرکت‌های خارجی که بازار ایران را به‌دلیل بالا بودن جمعیت آن و جوان بودن این جمعیت بهترین بازار برای سرمایه‌گذاری می‌دانند به این راحتی بازار ایران را به فراموشی نمی‌سپارند و سعی می‌کنند که با دولت ایران به توفاق برسند تا فعالیت خود را ادامه دهند.
به‌طور مثال با وجودی که در شهریور سال ۸۳ از سوی دستگاه قضائی اعلام شد که فعالیت شرکت گلدکوئیست غیرقانونی است و با عاملان آن برخورد قضائی صورت می‌گیرد، اما این شرکت هنوز به فعالیت خود در ایران ادامه می‌دهد و سعی دارد با پرداخت خسارت به دولت ایران و برخی مشتریان ناراضی به حیات خود در بازار ایران تداوم بخشد.
حال به این موضوع بپردازیم که دستگاه قضائی ایران چگونه می‌تواند از فعالیت اینگونه شرکت‌ها جلوگیری کند و آیا می‌تواند با استناد به قانون مدرنی با عاملان ترویج شرکت‌های مزبور برخورد کند؟
شرکت‌های اقماری گلدکوئیستی از طریق شبکه اینترنتی و از طریق سایت شرکت، کالای موردنظر خود را نمایش و به فروش می‌رساند، بنابراین ما با یک تجارت الکترونیکی که از طریق رایانه و شبکه اینترنت انجام می‌شود، مواجه هستیم. برخی حقوقدانان بر این باور هستند که چون هنوز قانون مبارزه با جرایم رایانه‌ای به تصویب نرسیده است و هیچ قانون مدرن دیگری در مجموع قوانین ما در مورد برخورد با متخلفان رایانه‌ای و اینترنتی وجود ندارد، بنابراین نمی‌توان با عاملان ترویج شرکت‌های اقماری گلدکوئیستی برخورد کرد اما از سوی دیگر مقامات قوه قضائیه اعلام می‌کنند که چون فعالیت این‌گونه شرکت‌ها نوعی کلاهبرداری محسوب می‌شود می‌توان با استناد به قوانین جاری در مورد موضوع کلاهبرداری با عاملان این شرکت‌ها برخورد قانونی کرد.
در هر صورت باید فکری به حال ادامه فعالیت شرکت‌هائی که از طریق سیستم نت ورک مارکتینگ کالای خود را به فروش می‌رسانند، اندیشید.
امروز باید این واقعیت را بیاموزیم که دیگر نمی‌توان صورت مسئله را پاک کرد، بلکه باید راهکارهائی برای فعالیت این شرکت‌ها ارائه کرد تا هم اقتصاد کشور در این راه منتفع شود و هم فعالیت این‌گونه شرکت‌ها در یک مسیر علمی به رشد خود ادامه دهد.
امروز رشد فعالیت‌های سیستم‌های نت ورک مارکتینگ در کشور به‌جائی رسیده است که حتی در آستانه انتخابات ریاست جمهوری دوره نهم نیز عده‌ای از هواداران برخی کاندیداها به جلب اراء مردمی از طریق این سیستم پرداختند.
با توجه به گستردگی حضور شرکت‌های اقماری گلدکوئیستی در ایران و تمایل فراوان مردم برای پیوستن به این شرکت‌ها، دیگر صحبت از برخورد با این شرکت‌ها، امری حال به‌نظر می‌رسد بنابراین باید راهکاری برای ادامه فعالیت شرکت‌های مزبور اندیشید.

علیرضا حسینی

منبع : ماهنامه اقتصاد خانواده