سباحت غرق در « سیاحت شرق»

این مقاله، معرفی و نقد کتاب سیاحت شرق نوشتهٔ آقا نجفی قوچانی است که در دههٔ اخیر با استقبال فراوان مواجه و چندین ‏بار منتشر شده است. نویسنده، مقاله را در سه بخش بررسی کلی، انواع اطلاعات و نقادی تصحیح کتاب، تنظیم کرده است.
ثبت خاطرات و تجربه‏های شخصی در قالب زندگی‏نامه، یکی از منابع مهم و ارزشمند در تاریخ‏نگاری و پژوهش‏های تاریخی بویژه در یکصد سال اخیر است که در قیاس با سلیقهٔ غربی‏ها، در میان ساکنان مشرق زمین، کم‏رنگ‏تر و از رواج کمتری برخوردار بوده است. این بی‏‏رغبتی که شاید بیش از هر چیز، ریشه در فروتنی بیش از حد و خود هیچ انگاری داشته باشد، حلقه‏ای مفقوده از زنجیرهٔ کاوش‏ها و پژوهش‏های تاریخ ماست و به همین سبب، نگارش زندگی‏نامه‏هایی چون سیاحت شرق، رخدادی کم نظیر و غنیمتی گرانبها به شمار می‏رود.
این کتاب که شرح سختی‏ها و تلخ‏کامی‏هایی است که نویسندهٔ آن، آقا نجفی قوچانی در راه کسب دانش به خود دیده، اثری است شیوا و روان، که به رغم انبوه واژه‏ها و ترکیب‏های عربی و نیز آیات و روایاتی که در آن به کار رفته، همچنان شیرین و خواندنی است.
نویسنده، که مردی شوخ‏طبع و مزّاح نیز هست و از تصرف در آیات و یا اقتباس از آنها و ساختن ترکیب‏های عربی ـ فارسی هم پروایی ندارد، خاطرات خود را با رسم ‏الخط عربی و نگارش متوالی ـ بدون فصل‏بندی و تیتر‏گذاری ـ گرد آورده است.
کتاب بی‏آن که حالت یادداشت‏های روزانه را داشته باشد، بدون درج تاریخ هر رویداد ـ جز در چند مورد استثنایی ـ نوشته شده و فراوانی فعل ماضی در آن، نشان می‏دهد که نویسندهٔ خاطرات خود را پس از بازگشت از عراق به ایران و با تکیه بر نیروی حافظهٔ خود، نگاشته که این نکته ـ با توجه به حجم زیاد اطلاعات ریز و درشتی که از سوی وی عرضه شده ـ نشان حافظهٔ سرشار و فوق ‏العاده اوست.
آقا نجفی قوچانی که از همان اوان کودکی، اهل بحث و جدل بوده است، خاطراتش را به شعرهای بسیار، واژه‏ها و ترکیب‏های محلی و عامیانه، فروع و قواعد فقهی، گریزهای اخلاقی و مواعظ، فلسفهٔ احکام و مباحث کلامی و فلسفی، آمیخته و در عین حال که به نظر می‏آید، اثرش ویژهٔ مخاطبان خاص باشد، آن را مالامال از داده‏های گوناگون و متنوعی کرده که آگاهی از آنها برای همگان، جذاب و فهرست آنها بدین قرار است:
۱) شیوهٔ زندگی مردم و ثبت جنبه‏های گوناگون و متنوع فرهنگ عامیانه و فولکلوریک، مانند روش‏های درمان، تأمین معاش، خوراک و پوشاک، بازی‏ها، شب‏نشینی‏ها، یادگار‏نویسی‏ها، خرافه‏ها و . . .
۲) علل وابستگی کشور به خارج و ارائهٔ راه حل آن.
۳) پول‏های رایج ایران در گذشته، نقش مثبت و منفی پول در اقتصاد و پیشنهادی کارگشا برای بهبود اقتصاد.
۴) وضعیت بهداشت عمومی ایران و عراق در عصر نویسنده، مانند شیوع وبا در قوچان و عتبات عالیات ـ از جمله نجف اشرف ـ و نیز اشاره به شرایط امنیتی در ایران و نوع رفتار مأموران حکومتی قاجار با مردم.
۵) جغرافیای طبیعی، شرایط زیست‏محیطی و آب و هوایی ایران و عراق.
۶) شرایط اقتصادی، هزینه‏های زندگی و بهای کالاها و دستمزدها در عصر نویسنده در ایران و عراق.
۷) آثار تاریخی و بناهای آن زمان.
۸) مسیر کاروان‏ها، روستاها و آبادی‏های ایران و عراق (در سرتاسر کتاب) و نیز گزارشی از امامزاده‏های منطقهٔ حله و بغداد.
۹) ویژگی‏های رفتاری مردم برخی مناطق ایران (مانند یزد، اصفهان، خراسان و . . .)، عراق (مانند کربلا و نجف) و هند.
۱۰) روانکاوی کودک و نیز تحلیل‏هایی روان‏شناختی از حب و بغض نسبت به اشیاء، استعدادها و نیروهای نهفته در آدمی و مسائلی دیگر از این دست.
۱۱) معرفی دانشمندان عصر خود.
۱۲) ثبت پاره‏ای از قطعات تاریخ معاصر ایران (مانند تسلیم سرحد «فیروزه» به روس‏ها، زلزلهٔ قوچان، اهانت روس‏ها به حرم امام رضا (ع) و به توپ بستن آن مکان شریف در سال ۱۳۳۰ هـ . ق)، عراق (مثل درگیری مردم نجف و کربلا با مأموران حکومت عثمانی به خاطر سرباز گیری و راندن آنها از این دو شهر مقدس، تصرف عراق به دست انگلستان و محاصرهٔ نجف از سوی انگلیسی‏ها) و نیز جنگ جهانی اول.
در این‏جا به مهم‏ترین رخداد تاریخی‏ای که آقا نجفی قوچانی آن را ثبت کرده و به گوشه‏هایی از زوایای پنهان و تاریک آن پرتو افکنده است، اشاره می‏کنیم:
نهضت مشروطیت، که فرزند اصطکاک سنت و مدرنیسم و نیز تشدید کنندهٔ این پدیدهٔ تاریخ معاصر ماست، مهم‏ترین رخداد اجتماعی ـ سیاسی یکصد سال اخیر این سرزمین است که به رغم تأثیرگذاری غیر قابل انکار آن بر تحولات سیاسی، فرهنگی و اجتماعی پس از خود، و هم با وجود نزدیکی زمانی و توجه بسیاری از پژوهشگران داخلی و خارجی به آن، هنوز گوشه‏هایی از فراز و نشیب‏های این حادثهٔ بحث‏انگیز، ناشناخته و مبهم مانده و راه یافتن به عمق ماجراهای آن، نیازمند کاوش و درنگ در حوادث مثلث تهران ـ تبریز ـ عتبات عالیات (به ویژه نجف اشرف) است. خاطرات آقا نجفی قوچانی که شامل نکته‏های زیر است، می‏تواند گوشه‏هایی از حوادث مشروطیت در ضلع عتبات عالیات را آشکار کند:
رواج واژهٔ «مشروطیت» و آغاز زمزمه مشروطیت‏خواهی، تنفیذ قانون اساسی و امضای آن از سوی مراجع عمدهٔ نجف ‏اشرف، حضرات آیات حاج میرزا حسین تهرانی، آخوند خراسانی و شیخ عبد الله مازندرانی، طرفداران استبداد در نجف اشرف، به ویژه مقدس‏مآب‏ها، و برچسب‏هایی که به مشروطه‏خواهان ـ از جمله آخوند خراسانی ـ می‏زدند، عدم تأمین‏ جانی طرفداران مشروطیت ـ حتی روحانیان ـ و به قتل رسیدن طلاب مشروطه‏خواه به دست عشایر عراق، انتشار شایعهٔ توطئهٔ روحانیان بابی مذهب (!) در نجف ‏اشرف برای کشتن مرجع مخالف مشروطیت سید محمد کاظم یزدی، حرکت آخوند خراسانی برای سرکوب محمدعلی شاه قاجار پس از استقرار استبداد صغیر و آهنگ بیرون راندن روس‏ها، مساوی بودن مشروطه‏خواهی با کفر و نفاق و کافر بودن آخوند خراسانی در نگاه مقدس‏مآبان و پیش‏نمازهای مخالف مشروطیت، دخالت دولت روس در امور ایران و عزم دوبارهٔ آخوند خراسانی برای حرکت به ایران برای دفع روس‏‏ها در سال ۱۳۲۹ هـ . ق . و درگذشت آخوند خراسانی و شیخ عبد الله مازندرانی.
نویسنده هم‏چنین، ضمن آن که مشروطیت را امتحانی الهی برای شیعیان امامی مذهب می‏داند، با اشاره به انشعاب مشروطه‏خواهان به دو دستهٔ اعتدالیون و دموکرات‏ها، تحلیل خود را از چگونگی سازگاری اسلام با مشروطیت ـ و بیش از آن، با جمهوریت ـ ارائه می‏کند و اندیشه‏های آخوند خراسانی را به افکار دموکرات‏ها، نزدیک‏تر می‏داند.
وی افزون بر گزارش حوادث مشروطیت در نجف اشرف، به پاره‏ای از رخدادهای این نهضت در بیرون از حوزهٔ جغرافیایی عتبات عالیات اشاره می‏کند و از جمله، نقش شیخ محمد باقر اصطهباناتی در حوادث مشروطیت شیراز و ترور وی، درگیری سلطان عبد الحمید دوم با مشروطه‏خواهان عثمانی، حمایت آخوند خراسانی از آنها و تلگراف تهدیدآمیز او به سلطان عثمانی و پیروزی مشروطیت در عثمانی و عزل سلطان عبد الحمید دوم را یادآور می‏شود.
۱۳) کالبد‏شکافی حوزه‏های علمیه ایران وعراق. بی‏گمان، سلامت نفس، صداقت، صراحت و شفافیت آقا نجفی قوچانی، بزرگ‏ترین ویژگی‏های نویسندهٔ سیاحت شرق در آفرینش این اثر است. این برجستگی‏های اخلاقی که در به‏کارگیری واژه‏ها و تعبیرهای گاه تند ، شرح ازدواج‏های موقت و داستان خواستگاری‏های نویسنده برای ازدواج دایم و گفت و گوهای بی‏پردهٔ او با خداوند و امام علی (ع) رخ می‏نماید، در مقام بیان کاستی‏های ساختار آموزشی حوزه‏های علمیه و نقد رفتارهای برخی روحانیان ـ حتی در جایگاه مرجعیت ـ در سرتاسر کتاب، به اوج خود می‏رسد و هیچ نکتهٔ ناگفته‏ای را در این مسیر، به جا نمی‏گذارد.
آقای ر. ع. شاکری، در سال ۱۳۵۱ شمسی، برای نخستین بار سیاحت شرق را در مشهد تصحیح و منتشر کرد. صاحب این قلم ضمن آن که خود و همهٔ برخورداران از مطالعهٔ زندگی‏نامهٔ آقا نجفی قوچانی را مرهون تلاش و پشتکار مصحح گرامیِ یاد شده می‏داند، چند نکته را در رابطه با نارسایی‏هایی که در تصحیح این اثر ـ حتی در چاپ دوم آن ـ به چشم می‏خورد، یادآور می‏شود:
۱) نارسایی برخی جملات متن به لحاظ قواعد دستور زبان فارسی که مصحح محترم، آنها را برطرف نکرده‏اند۲) خطاهای فاحش در پاراگراف‏بندی و نقل اشعار.
۳) لغزش‏های املایی بسیار در حروف‏چینی به ویژه در نوشتن آیات قرآن کریم.
۴) عدم رعایت قواعد نگارش مربوط به فصل و وصل، مثلاً در نوشتن «به» و «می».
۵) تردیدهای گاه شگفت‏‏انگیز مصحح محترم در برابر برخی واژه‏های متن اصلی با قرار دادن علامت سؤال.
۶) ترجمه‏های گاه نادرست.
۷) تصحیح‏های گاه غیر صحیح.
۸) غفلت از تصحیح برخی عبارات کتاب و رفع پاره‏ای از اشکالات آن.
۹) جا به جا شدن پاورقی‏ها و نیز خطا بودن جای برخی از شماره‏های آنها.

خانم مژگان شیخی سیاحت شرق را بازنویسی کرده است. این بازنویسی روان که به تازگی انجام شده، با صفحه‏آرایی‏ها، فصل‏بندی‏ها و تیترگذاری‏های مناسبی همراه است که هر چند از کاستی‏های ویرایشی یاد شده برکنار مانده، اما متأسفانه بازنویس ارجمند ضمن آن که متن کتاب را گزارش نکرده است، همهٔ آیات و روایات و تعبیرها و جمله‏های عربی موجود در متن را ـ جز در مواردی معدود ـ حذف نموده و خود را از رنج تحقیق و تصحیح متن که می‏توانست در هر چه غنی‏تر شدن خاطرات آقا نجفی قوچانی مؤثر باشد، رهانیده است.

پرویز رستگار جزی
پی‏نوشت‏ها:
۱.مصحح کتاب آقای ر. ع. شاکری نیز درمقدمهٔ چاپ دوم کتاب، بدون ذکر دلیل، تاریخ نگارش آن را پس از بازگشت نویسنده به ایران و نشستن آن مرحوم بر مسند حکومت شرعی، دانسته است. جدا از آنچه در متن آمد، درنگ در برخی گزارش‏های کتاب مانند ص ۴۵، س ۷-۵ و ص ۳۰۱، س ۷ نیز بیانگر نگارش آن، سال‏ها پس از رخ دادن حوادث زندگی نویسنده است.
۲. سیاحت شرق، آقا نجفی قوچانی، تصحیح ر. ع. شاکری، تهران، نشر امیرکبیر، چاپ دوم، ۱۳۶۲ هـ . ش، ص ۲۹-۳۵، ۱۳۱-۱۳۴، ۱۴۹-۱۵۶، ۲۳۴-۲۴۳ و . . . لازم به تذکر است که چون ارجاعات بعدی به همین کتاب است، لذا تنها به ذکر صفحات اکتفا می‏شود.
۳. ص ۱۳، ۲۲، ۴۰، ۴۳، ۱۱۷، ۱۱۸، ۱۴۶، ۱۴۷، ۱۴۸ و . . .
۴. مانند «یاخان» (ص ۱۱ و ۱۹۵)، «قد‏لمه» (ص ۲۰)، «گَوَرَه» (ص ۵۰)، «طبیله» (ص ۵۲)، «در کون الاغ» (ص ۱۰ و ۱۲) و . . .
۵. ص ۱۰، ۱۵، ۲۱، ۷۰ و . . .
۶. ص ۶۴، ۱۰۴، ۱۰۷، ۱۱۷، ۱۲۹، ۲۰۸-۲۱۴، ۲۸۳ و . . .
۷. ص ۲۳ .
۸. ص ۱۱۰-۱۱۱، ۱۱۷، ۱۷۳، ۵۴۳، ۶۲۹ و . . .
۹. ص ۳۴۷، ۵۲۸، ۶۲۹ و . . .
۱۰. ص ۲-۴، ۱۶، ۱۸، ۱۹، ۱۱۵، ۱۴۴، ۱۵۱ و . . .
۱۱. ص ۴-۶.
۱۲. ص ۶، ۲۱-۲۳، ۲۲۵-۲۲۹، ۲۴۱ و . . .
۱۳. ص ۵۳ .
۱۴. ص ۳۵۴.
۱۵. ص ۹۴، ۱۱۴ و . . .
۱۶. ص ۹۸.
۱۷. ص۶۱، ۶۵، ۹۲، ۹۳، ۹۶، ۱۰۴، ۱۰۵، ۱۱۷، ۱۱۹، ۱۲۹، ۱۴۱، ۱۴۳، ۱۴۹، ۱۶۶-۱۶۷ و . . .
۱۸. ص ۳۱۸ .
۱۹. ص ۷۳-۷۶، ۱۰۳، ۱۶۹، ۲۳۰-۲۳۴.
۲۰. ص ۳۸۵-۳۸۶.
۲۱. ص ۱۴۶ و ۱۸۷.
۲۲. ص ۶۲۱ به بعد.
۲۳. ص ۶۱، ۷۹، ۱۰۶، ۱۱۵، ۱۱۹،۱۲۰-۱۲۳، ۱۴۳، ۱۶۷، ۲۰۷، ۲۴۹ و . . .
۲۴. ص ۳۱۷، ۴۷۲ و . . .
۲۵. ص ۴۳۷ .
۲۶. ص ۱۵ و ۱۶.
۲۷. ص ۱۲-۱۵، ۱۰۹ و ۱۲۷.
۲۸. ص ۱۵۰، ۱۷۱ و ۵۰۴.
۲۹. ص ۱۶۱-۱۶۴، ۱۸۸ و . . .
۳۰. ص ۵۳، ۵۶ و ۴۸۳ .
۳۱. ص ۵۶۱ به بعد، ۵۶۶ به بعد و ۵۸۴ .
۳۲. ص ۵۲۱ به بعد.
۳۳. ص ۳۶۵ .
۳۴. ص ۳۶۶.
۳۵. ص ۴۶۰-۴۶۱.
۳۶. ص۴۶۱-۴۶۷.
۳۷. ص ۴۶۲ و ۴۶۶.
۳۸. ص ۴۶۷ .
۳۹. ص ۴۷۱ .
۴۰. ص ۴۷۹ .
۴۱. ص ۴۸۰-۴۸۲.
۴۲. ص ۵۱۷.
۴۳. ص ۴۵۵.
۴۴. ص ۴۵۶.
۴۵. همان.
۴۶. ص ۴۵۹.
۴۷. ص ۳۷۹.
۴۸. ص ۴۷۵ .
۴۹. ص ۴۷۶.
۵۰. ص ۴۷۷.
۵۱. ص ۱۸، ۳۲، ۶۲، ۹۵، ۱۱۵، ۲۵۵، ۲۵۸، ۲۸۲، ۲۹۹ و . . .
۵۲. ص ۳۹۸.
۵۳. ص ۳۹۵ به بعد.
۵۴. ص ۳۲۳، ۳۶۱، ۳۹۲ و ۵۴۰.
۵۵. ص ۳۱۲ و ۳۵۷.
۵۶. ص ۱۹ ( مردمان غالباً قوی ‏البنیه و صحیح ‏المزاج [بودند] وکمتر مریض می‏شدند)، ص ۲۰ ( با آن زوّار بی چاره به هم پریدند و بنای زد و خورد نموده بودند) و . . .
۵۷. ص ۲۷، ۲۸۳، ۳۳۷ و ۵۰۳.
۵۸. ص ۶۴ («مُنْظَم» به جای«مُنْضَم»)، ۷۳ («افترآت» به جای «افترائات»)، ۸۲ («زوارّ» به جای«زوّار»)، ۱۵۹ («خَفظاً» به جای«خَفْضاً»)، ۲۷۰ و ۳۷۱ («للله» به جای«لله») و . . .
۵۹. ص ۸۶، ۸۷ و . . .
۶۰. ص ۷۲ (در برابر کلمهٔ «معنائی» که به روشنی پیداست، مراد نویسنده «معانی» بوده است)، ۱۶۳ (در برابر کلمهٔ «نیم آورد» که نام محله و مدرسه‏ای در اصفهان است) و ص۲۹۰ (در برابر کلمهٔ «چری» که تعبیر عامیانهٔ مردم نجف است از «کری سعده»؛ خندقی که به گزارش موسوعهٔ العتبات المقدسهٔ، ج۶، ص ۲۰، به دستور شاپور ذوالاکتاف، ساخته شده بود).
۶۱. پاورقی‏های ص ۸۴، ۱۰۸، ۱۹۰ (شمارهٔ ۱)، ۲۴۶ و ۲۴۷ (شمارهٔ ۳)، ۲۷۶ (شمارهٔ ۲) و ۳۳۳.
۶۲. پاورقی‏های ص ۹۲ و ۲۷۳ ( شماره‏های ۱ و ۳).
۶۳. ص ۱۰۳، س ۱؛ ص ۱۱۹، س ۱۱؛ ص ۱۲۶، سطر آخر که آیه به خطا درج شده؛ ص ۲۵۷، س۵؛ ص ۲۶۹، س۵؛ ص ۲۷۴، س ۱۵و ۱۶؛ ص ۲۷۵، س۱؛ ص ۲۷۸، س ۸و ۹ و . . .
۶۴. ص۲۴۷، س ۴ (که پاورقی آن در ص ۲۴۸، شمارهٔ ۱، با ترجمه‏ای نادرست آمده است) و ص ۴۶۳، پاورقی شمارهٔ ۳.
۶۵. آقا نجفی قوچانی، سیاحت شرق، بازنوشتهٔ مژگان شیخی، مؤسسهٔ انتشارات قدیانی، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۹ هـ . ش، ص ۱۵۳.

منبع : فصلنامه کتابهای اسلامی