زندگی پس از زندان

در بزرگ خاكستری كه پشت سرش بسته شد، تازه به نور خورشید عادت كرده بود. نفسی عمیق كشید و آنگاه بوی آزادی در مشامش پیچید؛۱۱سال عمر كمی نبود كه پشت میله های زندان به هیچ گذشت. تاوان جرمی كه یك ساعت بیشتر طول نكشید. قدم از قدم برنداشته بود كه با خودش فكر كرد حالا باید چه كار كنم.
●●●
زندانی پس از آزادی دیگر مجرم نیست كه در زندانی بزرگتر حبس شود. او بعد از آزادی به خانه ای امن و كاری مناسب و شرافتمندانه نیاز دارد تا با احساس امنیت، خود را دوباره پیدا كند و آزادی را تجربه.
شاید روزی كه سنگ بنای نخستین زندان در جهان گذاشته شد، با هدف و نیت بازدارندگی تكرار جرم نبود؛ چیزی كه امروز در تمام كشورهای توسعه یافته و مترقی به عنوان یك اصل مطرح است و از زندان همواره با عنوان بدترین نوع مجازات بازدارنده برای پیشگیری از تكرار جرم یاد می شود.
اما این همه ماجرا نیست و مهم ترین بخش داستان، تولد دوباره یك زندانی است و از لحظه ای آغاز می شود كه او دیگر زندانی نیست و آزاد شده و چنانچه حامی یا آغوشی چون سنگر در انتظارش نباشد، سرگردان در جامعه ای رها می شود كه در آن انسان های بدون سوء پیشینه نیز باید برای بقا به هر دری بزنند.
شاید به همین دلیل بود كه مراكز مشاوره و مراقبت بعد از خروج از زندان در سال۱۳۷۸ با هدف بازسازی دوباره، بازتوانی اجتماعی و بازگشت فعال و امیدوارانه زندانیان آزاد شده به جامعه آغاز به كار كرد.
علیرضا افسری، عضو هیأت مدیره مركز مشاوره و مراقبت بعد از خروج استان تهران و مدیر عامل صندوق حمایت از زندانیان در این مورد به ما می گوید: پیشینه راه اندازی و گشایش چنین مركزی در ایران به نیمه دهه۵۰ خورشیدی باز می گردد كه براساس آن قرار شد برای افرادی كه بعد از گذراندن دوره اصلاح در كانون اصلاح و تربیت به جامعه بازمی گردند، مركزی ایجاد شود كه به آنان برای بازتوانی و حضور سازنده در جامعه كمك كند. بنابراین راه اندازی چنین مركزی در دستور كار قرار گرفت و قرار شد كه آغاز به كار كند تا اینكه به انقلاب برخورد و داستان راه اندازی مركز نیمه كاره رها شد و سرانجام در سال ۱۳۷۸ آیین نامه ای در قوه قضائیه تصویب شد كه براساس آن مراكز مراقبت بعد از خروج در تمام استان های كشور یكی پس از دیگری آغاز به كار كرد.
این در شرایطی است كه براساس آمار و اطلاعات به دست آمده، كمتر از ۵درصد زندانیان آزاد شده ای كه زیرپوشش حمایتی مراكز مراقبت بعد از خروج قرار دارند، دوباره به زندان بازمی گردند كه این رقم در بین زندانیان آزاد شده ای كه زیرنظر مراكز مراقبت بعد از خروج قرار ندارند به ۴۰درصد می رسد. این در حالیست كه میانگین زندانیان كل كشور سالانه بین ۵۰۰ تا۶۰۰هزار نفر اعلام می شود.
مركز مشاوره و مراقبت بعد از خروج مركزی است كه مهم ترین وظیفه آن حمایت از آسیب دیدگانی است كه به دلیل ارتكاب جرم و زندانی شدن تحت تأثیر تبعات منفی آن قرار گرفته اند.
به تعبیر حمیدرضا خرمگاه، رئیس مركز مشاوره و مراقبت بعد از خروج استان تهران، این مراكز پلی میان زندان و جامعه است و تلاش می كند مددجویان را در زمینه های مختلف بهداشتی، درمانی، روانشناختی، قضایی، خانوادگی، كارآفرینی، آموزش و توانمندسازی مالی، مورد حمایت قرار دهد و با كاهش فشارهای روانی و اجتماعی به حداقل ممكن، نوعی هماهنگی را میان آستانه تحمل مددجو و فشارهای روانی و اجتماعی ایجاد كند؛ چیزی كه یكصد سال است در كشورهای توسعه یافته و مترقی در حال اجراست و ما تازه آن را آغاز كرده ایم؟!
به گفته خرمگاه شاید بهتر باشد كه وضعیت زندانی را در دو مرحله كلی خلاصه كنیم؛ یكی دوران حبس و دیگری بعد از زندان و آزادی كه آنچه در حیطه وظیفه ماست به دوره بعد از زندان و بازتوانی مددجو مربوط است.
رئیس مركز مشاوره و مراقبت بعد از خروج استان تهران، محور فعالیت های این مراكز را به دو دسته نیازسنجی فرد آزاد شده و آماده سازی او برای ورود امیدوارانه به جامعه تقسیم می كند و می گوید: زندانی پس از آزادی، آسیب دیده، آسیب پذیر و آسیب رسان است، چون مهارت های زندگی خلاق و با طراوت را از دست داده و دست كم ۶ماه زمان نیاز دارد تا به بازپروری خود بپردازد.
خرمگاه، محدودیت منابع مالی مراكز دولتی را با توجه به حجم بالای زندانیان و امكانات محدود به عنوان مهم ترین مانع برای خدمات رسانی به زندانیان آزاد شده عنوان می كند و مهم ترین مشكل آزادشدگان از بند را نیز، فقدان پذیرش اجتماعی و سوء پیشینه آنان می داند.
تاكنون ۱۰هزار و ۵۳۷ زندانی آزاد شده با مراجعه به مركز مشاوره و مراقبت بعد از خروج استان تهران تشكیل پرونده داده اند و هر روزه ۵ تا ۶نفر به این تعداد اضافه می شود.
فقدان حمایت از مددجویان آزاد شده و خانواده آنان كه به طور عمده به دلیل مشكلات و نیازهای اقتصادی و اجتماعی، مرتكب جرم می شوند، مسائل و مشكلاتی را برای جامعه به همراه دارد. با توجه به پژوهش های انجام شده در صورت بی توجهی به خانواده زندانیان و زندانیان آزاد شده، آنان پتانسیل بالایی برای گرایش به جرایم داشته و همسر و فرزندان زندانیان سابق می توانند نامزدهای بعدی ورود به زندان باشند. شاید به همین دلیل است كه مهم ترین تفاوت مددجویان سازمان زندان ها با مددجویان سازمان هایی همچون بهزیستی و... این است كه مددجویان آزاد شده از زندان آسیب دیده، آسیب پذیر و آسیب رسان هستند كه این مسئله فعالیت مراكز مراقبت را مضاعف كرده است.
از دیگر مسائل و مشكلات موجود در میان مددجویان آزادشده از زندان، فقدان پذیرش اجتماعی آنان است چرا كه اغلب زندانیان بعد از تحمل كیفر و اصلاح و بازتوانی اجتماعی و شخصیتی تمایل به بازگشت به خانواده و محیط اجتماعی داشته اند ولی از سوی خانواده دست رد بر سینه آنها زده شده و این عامل موجب ارتكاب مجدد آنان به جرائم شده است. بنابراین یكی از مهم ترین اهداف مركز مراقبت بعد از خروج، پذیرش اجتماعی مددجویان آزاد شده است. این اقدام نیازمند فرهنگسازی پذیرش اجتماعی در جامعه است. این در حالیست كه مركز مراقبت به تنهایی قادر به انجام آن نیست وبرای نیل به این اهداف اراده ای همگانی لازم است.
محسنی، رئیس كانون اصلاح و تربیت نیز با بیان اینكه ما در ایران دیر به فكر تأسیس چنین مراكزی افتادیم، می گوید: زندان به همان اندازه كه محیطی برای تنبیه مجرمان و مجازات فرد خاطی است؛ محیطی پراسترس و خطرآفرین نیز هست.
او توضیح می دهد كه گروه های اقتدارگرا در درون زندان با جذب زندانیان تازه وارد و در اصطلاح یارگیری از بیرون، زندانی را در معرض لغزش های مجدد قرار می دهند.
به طوری كه زندانی پس از آزادی و خروج از زندان تحت تأثیر همنشینی با دیگر مجرمان و از طرفی فقدان حمایت و پذیرش اجتماعی، زمینه تكرار عمل مجرمانه را دوباره فراهم می بیند.
به گفته محسنی، بهترین راه برای غلبه بر این مشكل، اعمال مجازات جایگزین حبس و آن چیزی كه از آن با عنوان زندان های نیمه باز یاد می شود، است.
رئیس كانوان اصلاح و تربیت تأكید می كند كه جامعه باید بپذیرد كسی كه آزاد است، دیگر زندانی نیست. او همچنین از لزوم ارائه برگه سوءپیشینه هنگام كاریابی به عنوان مهم ترین مشكل مددجویان جویای كار یاد می كند.
دكتر علیرضا جزایری، روانشناس و استاد دانشگاه با اشاره به اینكه مهر سابقه دار بودن بر پیشانی زندانیان سابق همه درها را به روی آنان می بندد، مهم ترین مشكلات آنان را مشكلات قانونی مانند منع به كارگیری افرادی كه دارای سابقه محكومیت هستند و داشتن سوء سابقه كیفری آنان می داند كه خود زمینه آسیب پذیری و آسیب رسانی را افزایش می دهد.
شناخت نداشتن جامعه و مردم از پیامدهای طرد اجتماعی مددجویان بی تردید به برهم خوردن نظم و امنیت اجتماعی كمك می كند.
بنابر آمار ارائه شده از سوی واحد طرح و برنامه ریزی مركز مراقبت بعد از خروج استان تهران تاكنون ۲۷درصد از زندانیان واجد شرایط نیازمند حمایت به این مركز مراجعه كرده اند كه تنها كمتر از ۵درصد آنان دوباره به چاردیواری تنگ و سخت زندان بازگشته اند.
جزایری دوران بازپروری و بازسازی روحی یك زندانی را به زنجیری تشبیه می كند كه چنانچه یكی از دانه های آن از دیگری گسسته شود، فرآیند بازسازی با شكست مواجه خواهد شد.
نیروهای مراكز مشاوره و مراقبت بعد از خروج را مددكاران اجتماعی و مشاور خانوادگی و اجتماعی، پزشكان، روان پزشكان و روان شناسان بالینی و تربیتی، مشاورین كاریابی حرفه آموزی و متخصص كلینیك مشاوره بیماری های رفتاری (كلینیك مثلثی) برای ارائه خدمات به بیماران مبتلا به ویروس HIV، بیمارانی با سابقه رفتارهای پرخطر جنسی و مقاربتی و معتادین تزریقی تشكیل می دهند.
فعالیت های مركز مطابق با فرآیند حمایتی متأثر از برنامه ها و طرح های حمایتی مددجویان(soual planiry) با كمك مددكار اجتماعی حرفه ای اجرا می شود. این مركز به طور كلی در پنج واحد و چهار بخش طبقه بندی شده كه هر یك دارای وظایف خاصی هستند.
واحد پذیرش و تحقیقات، واحد خدمات اجتماعی كه شامل چهار بخش: بخش خدمات مشاوره ای(مددكاری و روان شناسی)، بخش ارائه تسهیلات، بخش اشتغال، آموزش و حرفه آموزی و بخش بهداشت و درمان است كه بخش بهداشت و درمان به كلینیك های درمانی، مثلثی و روان شناسی تفكیك می شود.
مركز مشاوره و مراقبت بعد از خروج، جایی در كنار كانون اصلاح و تربیت تهران تنها سازمان فعال در كشور است كه وظیفه حمایت مادی و معنوی به زندانیان آزاد شده و خانواده های آنان را انجام می دهد.
●●●
كمی از ظهر گذشته، وقت رفتن است. در محوطه بیرونی ساختمان قدیمی مركز مشاوره و مراقبت بعد از خروج ودر غرب شهر تهران، كنار جایی كه به آن كانون اصلاح و تربیت می گویند، ایستاده ام و به پرچین كانون و سیم های خارداری كه روی آن كشیده شده نگاه می كنم و نیم نگاهی هم به پنجره ساختمان های آجری رنگی دارم كه پشت میله های آن جوانان و نوجوانانی ایستاده اند و به آزادی و روزهای پس از آن فكر می كنند و شاید به...

بنیامین صدر

منبع : روزنامه همشهری