تاریخ فرش به ایران باز می‌گردد

از بافت نخستین قالیچه‌ها و‌اینکه چه قومی در ابتدا به‌این کار مبادرت کرده، هیچ گونه اطلاع موثقی در دست نیست. زیرا قالیچه‌ها به لحاظ ساختار طبیعیشان در اثر رطوبت و حشرات آسیب می‌بینند. اما به دلیل ماده مورد نیاز تهیه آن یعنی پشم، گمان می‌رود نخست قبایل چادرنشین آسیای مرکزی که کارشان گله داری بوده، به صورت ابتدایی، به چگونگی تهیه آن پی برده‌اند.
قدیمی ترین نمونه‌ای که باستانشناسان به آن دست یافته‌اند، قالیچه‌ای است که به علت دستیابی به آن در گوریخ زده یکی از فرمانروایان سکایی در دره پازیریک واقع در ۸۰ کیلومتری مغولستان خارجی، به نام قالیچه پازیریک نامیده شده است.‌این فرش که به عنوان پوشش اسب به کار می‌رفته، در هر سانتی متر مربع دارای ۳۶ گره ترکی است. و صاحب نظران با توجه به نقش‌های روی‌این قالی که شبیه نقوش اصیل هخامنشی است آن را‌ایرانی می‌دانند و معتقدند که قالی مزبور از دست بافت‌های مادها و پارت‌ها (خراسان بزرگ قدیم) است.
رنگ‌های مورد استفاده در‌این قالی قرمزاخرایی، زرد، سبزکمرنگ و نارنجی است. تشابه نقوش سواران و مردان پیاده که در کنار اسبان خود راه می‌پیمایند و جانوران بالدار در‌این قالی با نقوش تخت جمشید، صحت نظر‌این محققین را قویتر می‌سازد. صاحبنظران همچنین معتقدند بافت قالیچه‌ای با چنین ویژگی‌ها، مستلزم دارا بودن پشتوانه‌ای فرهنگی و هنری در ارتباط با بافت فرش حداقل برای چندین قرن خواهد بود و مبین‌این نکته است که در قرون متمادی، قبل از بافت فرش معروف پازیریک،‌این حرفه در فلات‌ایران رواج داشته و‌ایرانیان به رموز آن پی برده بودند.
گفتار مورخین نیز، حاکی از تائید همین نکته است. به طوری که گزنفون مورخ یونانی در کتاب خود موسوم به سیرت کوروش می‌گوید:‌ایرانیان برای‌اینکه بسترشان نرم باشد، قالیچه زیر بستر خود می‌گستردند.
این عبارت نشان دهنده آن است که قالیبافی در‌این زمان عمومیت داشته و در زندگی روزمره جایگاه خود را یافته و جزو ملزومات زندگی به شمار می‌آمده است.
گرچه از دوران ساسانیان نمونه مشخصی موجود نیست، لیکن آن طور که از قرائن پیدا است، فرش‌ایران در دوران ساسانی، از شهرت و اعتبار جهانی برخوردار بوده است. چنان که سالنامه چینی (سوئی سو) در‌این دوران از فرش پشمی‌ایران به عنوان کالای وارداتی به چنین نام می‌برد، در ادبیات فارسی نیز، به کرات از تخت معروف طاقدیس متعلق به خسرو پرویز پادشاه ساسانی یاد شده که بر آن به روایتی چهار فرش که هر یک نشان دهنده فصلی از سال بوده است، گسترده می‌شده است.
روایاتی که از فرش معروف بهارستان در کاخ تیسفون بیان شده، بیشتر به افسانه شبیه است. زیرا با توجه به‌اندازه آن (۹۰*۹۰ پا)‌این قالی می‌بایست دو تن وزن داشته باشد، اما صرف نظر از جنبه‌های اغراق آمیز، اخبار فوق نشانه‌هایی از قابلیت و برتری هنرمندان‌ایرانی، و پیشتازی آنان در هنر فرش بافی را بیان می‌دارد.
با فروپاشی نظام ساسانیان، هنر فرشبافی که بیشتر توسط‌اشراف حمایت می‌شد، دچار رکود شد و متعاقب آن ظهور سلسله‌های مختلف و عدم ثبات سیاسی در قلمرو پهناور‌ایران، توان رشد و نمو را از آن بازستاند. بخصوص که اعراب به تجملات زندگی توجهی نداشتند، و کاخ‌های رفیع برای در میان گرفتن آنان که به زندگی در صحرا و بیابان و آسمان پر ستاره و چادرهای حصیری خو گرفته بودند، توان فرسا می‌نمود، و به منظور مبارزه با شرک و بت پرستی نقش پردازی از انسان و حیوان را مکروه می‌دانست.
با پراکنده شدن هنرمندان در شهرهای دور و نزدیک، هنر فرشبافی با نمودی‌آشکار به بقای خود ادامه داد. لیکن‌این روند دیری نپایید و خلفای بنی امیه و بنی عباس بر خلاف خلفای گذشته، در تقلید از شاهان گذشته، به‌این هنر توجه کردند و موجبات شکوفایی‌این هنر را پدید آوردند. ذکر دویست خانه قالی در تاریخ بیهقی متعلق به نیمه اول قرن پنجم هجری در شرح هدایای ارسالی از خراسان توسط علی بن عیسی برای‌هارون الرشید، خود آگاهی براین نکته است و اخبار و شواهدی که مورخان و جغرافی نگاران اسلامی از‌ آن در کتب خود درج کرده‌اند خود دلیل غیر قابل انکاری از وجود فرهنگ پیشرفته قالیبافی‌ایران است.
مولف حدودالعالم که در تاریخ ۸۱۲ آن را به رشته تحریر درآورده به قالیبافی فارس‌اشارت دارد، و یک قرن بعد مقدسی به وجود قالی‌های سجاده‌ای در اراضی مرتفع قائنات، اعتراف می‌کند.
یاقوت حموی در قرن ششم هجری از وجود قالیبافی آذربایجان خبر می‌دهد، و ابن بطوطه جهانگرد عرب در راه خود از خورموسی در خلیج فارس به اصفهان، هنگام بازدید از‌ایذه در منطقه بختیاری از فرش سبز رنگی که در جلوی وی گسترانیدند یاد می‌کند.
ادبیات فارسی نیز از‌این نشانه‌ها خالی نیست. خاقانی شیروانی به شهرت قالی‌های مرندی در‌اشعار خود‌اشاره می‌کند.در دوره‌های بعد نشانه‌ای از روند حیات قالیبافی در دست نداریم، و در متون فارسی نیز برآن‌اشارتی نمی‌رود. کوشش سردمداران سیاسی نیز بیشتر وقف‌ایجاد ثبات سیاسی و حفظ امنیت کشور است و‌این روند تا پایان قرن نهم هجری قمری، گریزناپذیر است.
تهاجم قوم مغول آنچه را که دست آورد سلاطین گذشته بود، منهدم ساخت. آنان مردانی جنگجو بودند که دنیا را بر پشت اسبانشان فتح کرده بودند و در مصاف با دشمنان، زنانشان را همراه نمی‌بردند، و قالی که زاده دستان هنرمند زنان است، با حمله آنان، نه تنها به‌ایران راه پیدا نکرد، بلکه باعث شد تا کارگاه‌های کوچک بافت قالی نیز به کلی مضمحل شود و طراحان و نقاشان به نقاط دور دست و روستاهای دور افتاده بگریزند.‌این امر که ناخودآگاهانه صورت می‌گرفت، صرف نظر از‌ایجاد هسته‌های مرکزی فرشبافی در روستاها، سبب شد تا روستائیان نیز با تحولات و پدیده‌های شهری‌آشنا شده و طرحها از ویژگی و غنای بیشتری برخوردار شوند. لیکن روستائیان به لحاظ مهاجرت‌های اجباری و به واسطه سهولت در حمل و نقل، و از همه مهمتر به خاطر دستیابی هرچه سریعتر به درآمدی ناچیز، از بافت فرشهایی در‌اندازه بزرگ خودداری می‌کردند، و تنها به بافت قالیچه‌هایی در‌اندازه‌های بسیار کوچک اهتمام می‌ورزیدند.
مغول‌ها گرچه سرزمین‌ایران را فتح کردند، لیکن به زودی مقهور فرهنگ غنی‌ایرانیان شده و در آن مستحیل شدند.
حلقه مفقوده روند تکاملی هنر فرشبافی‌ایران تا ظهور سلسله صفوی ادامه می‌یابد و متاسفانه هیچ گونه نمونه قابل استنادی که بتوان با تکیه برآن پیشرفت‌این هنر را در طی‌این دوران مورد تجزیه و تحلیل قرار دهیم در اختیار نداریم.
دوران صفوی عصر مشعشع احیای هنر در تمام زمینه‌هاست. نمونه‌های ارزنده موجود در موزه‌های مشهور جهان نظیر قالی مشهوراردبیل که جهت مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی جد بزرگ صفویان بافته شده و اکنون در موزه ویکتوریا و آلبرت مضبوط است، اکثرا حاصل کارگاه‌های قالیبافی شاهی در‌این دوران است. حمایت سلاطین صفوی، و ابراز علاقه آنان به‌این حرفه سبب شد تا صنعت قالیبافی از حد یک پیشه و حرفه روستایی تا مقام یکی از هنرهای زیبا ارتقا یابد. شاه عباس از‌این مهم سهم بسزائی داشت، زیرا وی با تاسیس کارگاه قالیبافی در جوار قصور سلطنتی خود بین چهل ستون تا میدان شاه بافندگان را مستقیما زیر نظر داشت تا از کیفیت بافت و ظرافت آنها مطمئن شود. یادداشت‌های سیاحانی چون تاورنیه، شاردن، رابرت شرلی تائیدی براین گفتار است.
ایجاد روابط تجاری با کشورهای اروپایی و ورود جهانگردان و سیاحان و سفرا به‌ایران زمینه گسترش روابط فرهنگی، تجاری را با دیگر کشورها فراهم ساخت و استقبال از قالی‌های نفیس‌ایرانی در اروپا براهمیت دستبافی و رونق سفارشات افزود.
از‌این زمان کاشان به واسطه مرغوبیت و ظرافت قالی‌های تولیدی خود پذیرای سفارشات بسیار شد و تولید فرش‌های زربفت که حاصل بافت با نخهای طلا و نقره بود، بنا به سفارش دربار لهستان، بر رونق آن شهر افزود.‌این فرش‌ها که بعدا به فرش‌های لهستانی یا پولونز Polonaisa معروف شدند یادگارهای‌این دورانند و اکنون مایه فخر و مباهات موزه‌های مالک آنند.
شاه عباس با گردآوری بهترین نقاشان و طراحان و بافندگان از اقصی نقاط کشور و تجمع آنها در کارگاه‌های سلطنتی شاهکارهای بی نظری را در هنر فرشبافی سبب شد و نقش‌های قالی با الهام از نقوش مینیاتور تذهیب توسط هنرمندان دگرگون شد. با انقراض صفویان افول هنر فرشبافی نیز آغاز گردید. تاخت و تاز افاغنه همه چیز را به ناگهان از بین برد و خاطره دردناک حمله مغولان را در اذهان عموم زنده کرد.
نادرشاه جهت حفظ انسجام و یک پارچگی کشور فرصت آن را نیافت تابه مسائل هنری بپردازد لیکن رفته رفته با حفظ امنیت و آرامش‌ایجاد شده در سایه شجاعت و دلاوری‌ایرانیان، هنری که در خفا به حیاتش ادامه می‌داد در دوره زندیه اعتبار بیشتری یافت و مورد توجه فرمانروایان قرار گرفت.
در دوره قاجاریه با رونق بازارهای اروپا که از دوره صفویه آغاز شده بود و در طی قرون متمادی اوج و حضیض فراوانی را پشت سر نهاده بود، سیر عادی خود را در پیش گرفت. بازرگانان تبریزی به تاسیس کارگاه‌های فراوان قالیبافی نه تنها در تبریز بلکه در کرمان، مشهد، کاشان و سایر شهرهای‌ایران همت گماشته و قالی‌های بافته شده از طریق استانبول به اروپا راه می‌یافتند. با رونق روزافزون بازار فرش‌ایران تجار خارجی خود به فکر سرمایه گذاری در‌ایران افتادند و با‌ایجاد کارگاه‌های بافت قالی در شهرهایی نظیر کاشان، اراک، کرمان، هدایت‌این فن را به عهده گرفتند و با اعمال سلیقه و دگرگونی طرح‌ها اصالت آنها را نادیده انگاشتند.
طرح‌های آمریکایی که خواسته‌های آمریکاییان را دربرداشت و تحت عنوان باب آمریکا مورد استفاده قرار می‌گرفت و کپی از طرح‌های فرانسوی ابوسون و ساونری حاصل‌این دوران در دگرگونی طرح‌های اصیل فرشبافی است. وجود جنگ‌های بین‌المللی اول و دوم بازار پر رونق فرش‌ایران را با رکود ناگهانی روبروساخت و کارگاه‌های بسیاری را که از‌این طریق ارتزاق می‌کردند به تعطیلی کشاند.
استفاده از رنگ‌های مصنوعی که با پیشرفت صنایع رنگ کشورهای اروپایی به‌ایران راه یافته بود و کاربرد گره جفتی از ارزش فرش‌ایران به نحوه محسوسی کاست و رکود اقتصادی در کشورهای اروپایی برای چند دهه روند عادی تولید فرش سبب شد. در حال حاضر بازگشت به اصالت‌های گذشته و خلاقیت در طرح‌ها با همت هنرمندان متعهد می‌تواند جایگاه اولیه فرش‌ایران را در بازارهای جهانی تداوم بخشد و هنر جاویدان فرش را چون همیشه اعتلا بخشد.

منبع: سایت قالی ایران‌

منبع : روزنامه حیات نو