شبکه تحلیل‌گران تکنولوژی ایران بررسی کرد: آسیب‌شناسی سیاست‌گذاری تولید برق؛ راهکار‌های پیشگیری از تکرار خاموشی‌ها

تابستان امسال در حالی سپری شد که پیش از آغاز این فصل گرما و از نیمه اردیبهشت ماه همزمان با اولین موج گرما روند خاموشی‌ها در کشور آغاز شد و با گرم‌تر شدن هوا در مردادماه، به اوج خود رسید و حتی در برخی مناطق کشور، مصرف کنندگان با روزانه ۴ ساعت قطعی برق مواجه شدند.
در این میان وزارت نیرو تلاش کرد تا از همان ابتدا خاموشی‌ها را ناشی از کمبود تولید برق آبی -که آن را به خشکسالی نسبت می‌داد- بداند و تأثیر عواملی چون تعمیرات اساسی نیروگاه‌ها و عدم ظرفیت سازی متناسب با نیاز را در بروز خاموشی‌ها منکر شود که البته این امر سبب شد تا اظهارات اخیر مسوولان وزارت نیرو نسبت به آمارهای رسمی منتشر شده در حوزه صنعت برق متناقض جلوه کند.
در این مقاله تلاش شده است با استفاده از آمارهای منتشره از سوی متولیان صنعت برق نشان داده می‌شود که خشکسالی نمی‌تواند به عنوان مهمترین و اصلی‌ترین عامل خاموشی‌ها مطرح باشد. با توجه به این مطلب، عواملی که بر بروز خاموشی‌ها مؤثر بوده اند مورد کنکاش قرار می‌گیرند و سهم عواملی چون تعمیرات اساسی نیروگاه‌ها، تلفات شبکه، عدم تحقق برنامه‌ریزی‌ها در راستای ساخت نیروگاه‌های جدید، سیاست‌های نادرست در جهت وابسته نمودن صنعت برق به گاز، بازدهی پایین و عدم بهینه‌سازی مصرف در نیروگاه‌ها در وقوع بحران حاصله با استفاده از آمارها و مستندات غیرقابل خدشه محاسبه و تبیین می‌گردد.
در نهایت با توجه به مطالب فوق، انتظار بر آن است تا مسوولان وزارت نیرو و سایر نهادهای تأثیرگذار در عرصه انرژی کشور پیش از آن که تابستانی دیگر فرا رسد، چاره‌ای بیندیشند تا در آینده شاهد وقوع بحران‌هایی این چنین نباشیم، بحرانی که زمزمه‌های تکرار آن به بهانه خشکسالی در تابستان آینده به گوش می‌رسد و بیم آن می‌رود که در آینده قطعی برق در تابستان مانند قطعی گاز در زمستان برای مسئولان امری عادی جلوه کند.
● علل خاموشی‌ها از دید وزارت نیرو:
زمزمه‌های آغاز خاموشی‌ها از نیمه اردیبهشت آغاز شد. معاون وزیر نیرو در ۱۵ اردیبهشت سال جاری در نشستی خبری گفت: «متأسفانه به دلیل شرایط بارندگی و محدودیت آب پشت سدها میزان تولید نیروگاه‌های برق‌آبی محدود شده است... پیش بینی می‌شود در روزهای اوج مصرف در فصل تابستان از ۱۰۰۰ مگاوات از ظرفیت تولید نیروگاه‌های برق‌آبی بتوانیم استفاده کنیم»[۱] با فرارسیدن تابستان در ششم تیرماه، وزیر نیرو در گفتگو با خبرنگاران در شاهرود گفت: «خاموشی‌ها در کشور ناشی از کاهش تولید برق در نیروگاه‌های برق آبی و نبود ذخیره‌سازی برق در کشور است.» [۲] در همین زمان، روابط عمومی وزارت نیرو در پاسخ به مطلبی که از سوی برخی خبرگزاری‌ها در نقد تأثیر خشکسالی‌ها بر قطعی برق بیان شده بود، ضمن رد در دست تعمیر بودن برخی نیروگاهها اعلام کرد: «علت اصلی خاموشی‌ها برق در هفته اخیر ظهور پدیده خشکسالی در کشور و همچنین گرم شدن زود هنگام هوا از اواخر اردیهشت ماه سال جاری بوده است... تعمیرات واحدهای نیروگاهی و نیز ورود واحدهای جدید تولید برق به گونه‌ای تنظیم می‌شود که قبل از شروع تابستان به سرانجام رسیده و برق تولیدی آن ها وارد مدار شود. گرم شدن خارج از پیش بینی هوا در سال جاری که از اواخر فروردین ماه آغاز گردید و نیز عدم وجود بارش‌های مناسب جوی که علاوه بر افزایش آب ذخیره شده در مخازن سدهای کشور سبب کاهش دمای روزهای فصل بهار می‌شود، موجب افزایش میزان مصرف برق و در نتیجه ظهور برخی خاموشی‌های پراکنده گردید که پس از ورود واحدهای در دست تعمیر و واحدهای جدید تا حدودی مشکل رفع گردید.»
بنابر آنچه بیان شد، اصلی‌ترین دلیل ارائه شده از سوی وزارت نیرو در خصوص خاموشی‌ها خشکسالی بوده است. این مسئله آنچنان پررنگ جلوه داده شد که وزیر نیرو طی سخنانی در جمع خبرنگاران اعلام کرد: «هیچ وقت تا امروز به ارتباط نزدیک آب و برق پی نبرده بودیم ولی امروز مشخص شد این دو صنعت به هم پیوند خورده‌اند[!!]» [۳]
اما آیا واقعاً تا این اندازه کاهش برق‌آبی می‌تواند بر صنعت برق تأثیر گذار باشد؟! این موضوعی است که در مطلب حاضر به آن خواهیم پرداخت.
● بررسی صحت یک ادعا: خشکسالی علت اصلی خاموشی‌ها؟!
بنابر آخرین آمار رسمی صنعت برق که توسط شرکت مادر تخصصی توانیر منتشر شده است، ظرفیت عملی و اسمی نیروگاه‌های کشور در پایان سال ۱۳۸۶ بدین شرح است:
با توجه به جدول بالا مشخص می‌شود که:
- قدرت اسمی نصب شده نیروگاه‌های غیرآبی کشور (مجموع حرارتی و بادی) ۴۲۰۹۴ مگاوات است که از اوج مصرف برق اعلام شده از سوی وزیر نیرو بیشتر است. بنابراین اگر تمام نیروگاه‌های برق‌آبی نیز از مدار خارج شوند، بازهم تولید برق از مصرف بیشتر خواهد بود.
- در صورتی که ظرفیت عملی را مبنا قرار دهیم، بازهم ظرفیت عملی نیروگاه‌های غیرآبی کشور برابر با ۳۷۴۵۳ خواهد بود که اگر تنها ۵۵۰ مگاوات از مجموع ۷۰۷۴ مگاوات ظرفیت عملی برق آبی کشور مورد استفاده قرار گیرد، بازهم تولید بیش از تقاضا خواهد بود.
- وزیر نیرو در اواخر خرداد حداکثر توان تولید برق حرارتی را ۲۸۵۰۰ مگاوات اعلام کردند[۷] که این میزان در مقایسه با ارقام مندرج در جدول فوق، فاصله معناداری پیدا می‌کند.
از سوی دیگر، در آخرین اظهارنظر وزارت نیرو در پاسخ به بانک مرکزی که علت خاموشی‌ها را کاهش سرمایه‌گذاری در صنعت برق اعلام کرده بود، با ارائه جدول زیر، ظرفیت به بهره‌برداری رسیده از سال ۸۴ تا مرداد ۸۷ را ۱۴۶۹۱ مگاوات اعلام کرد:
اگر بر طبق آمار منتشره در ترازنامه انرژی سال ۸۵، ظرفیت اسمی نیروگاه‌ها را در پایان سال ۸۳، به میزان ۳۷۳۰۰ مگاوات در نظر بگیریم، آن‌گاه با احتساب ۱۴۶۹۱ مگاوات اضافه ظرفیت سال ۸۴ تا ۸۷، تا پایان مردادماه سال جاری ظرفیت اسمی نیروگاه‌های کشور ۵۱۹۹۱ مگاوات خواهد بود. از آن‌جا که نسبت ظرفیت عملی به اسمی نیروگاه‌های کشور از سال ۸۴ تاکنون از ۹/۰ پایین‌تر نیامده است، می‌توان ظرفیت عملی متناسب با رقم ۵۱۹۹۱ مگاوات اسمی را حدود ۴۶۸۰۰ مگاوات در نظر گرفت: ۴۶۷۹۲ = ۹/۰ * ۵۱۹۹۱
اگر از رقم فوق کل ظرفیت عملی نیروگاه‌های برق‌آبی، که بنابر آمار تفصیلی برق ۸۵ برابر ۷۰۷۴ مگاوات است را کسر کنیم، کل ظرفیت عملی نیروگاه‌های غیر آبی کشور ۳۹۷۱۸ مگاوات خواهد بود. حال سوال این جاست که چگونه ۳۹۷۱۸ مگاوات ظرفیت عملی نیروگاه‌های غیر آبی نمی‌تواند نیاز کشور را که حداکثر ۳۸۰۰۰ مگاوات است، پاسخ گوید؟!
اهمیت این ارقام زمانی معنا می‌یابد که متوجه می‌شویم کمبود برق که از سوی وزارت نیرو اعلام شده، رقم بالایی نیست، به‌طوری که حتی در تیرماه وزیر نیرو بیان کردند که «اگر ۱۰۰۰ مگاوات برق نیروگاه هسته‌ای بوشهر وارد مدار شده بود، امسال مشکل خاموشی در کشور نداشتیم»[۸] البته ارقام متفاوتی نیز برای میزان کمبود برق گزارش شده است که از آن‌جمله می‌توان بین ۳ تا ۴ هزار مگاوات [۹] و ۲۵۰۰ مگاوات [۱۰] را مطرح کرد. اما اگر تفاوت معنادار ناشی از رقم رسمی ظرفیت عملی نیروگاه‌های حرارتی اعلام شده از سوی توانیر (۳۷۴۰۶ مگاوات) و ظرفیت اعلام شده از سوی وزیر نیرو (۲۸۵۰۰ مگاوات) که بیش از ۸۹۰۰ مگاوات برآورد می‌شود را همراه با کمبود ۳ تا ۴ هزار مگاواتی برق در نظر بگیریم، آن‌گاه به نظر می‌رسد که مشکل خاموشی نه به علت فقدان برق‌آبی، که به علت اختلاف ظرفیت عملی و ظرفیت اسمی (که خود می‌تواند ناشی از اموری چون تعمیرات آن‌ها و یا تلفات شبکه انتقال باشد) و استفاده نکردن از توان حداکثری نیروگاه‌های حرارتی باشد. به جز این موارد، می‌توان ردی از سوءمدیریت‌ها را نیز در بروز خاموشی‌ها مشاهده نمود. در قسمت بعدی سعی خواهد شد تا عواملی که سبب بروز خاموشی‌ها شد، ریشه‌یابی شود.
● ریشه‌یابی خاموشی‌ها؛ از سیاست‌گذاری‌های غلط دیروز تا سوءمدیریت‌های امروز!
با بررسی و تحلیل آمارها و نظرات کارشناسان عرصه برق کشور، می‌توان اهم مسائلی که موجب خاموشی‌های اخیر شد را بدین نحو بیان کرد:
▪ تحت تعمیر بودن بخش مهمی از نیروگاه‌ها:
وزیر نیرو ششم تیرماه سال جاری با رد ضمنی تحت تعمیر بودن نیروگاه‌های حرارتی کشور، اعلام کرد: «نیروگاه‌های حرارتی با ظرفیت کامل در حال تولید برق هستند»[۱۲] که البته ایشان حدود یک ماه قبل از آن، یعنی هشتم خردادماه فرارسیدن موعد تعمیرات سالیانه نیروگاه‌ها را تأیید و بیان کردند: «پنج هزار مگاوات ظرفیت برق‌آبی کشور را از دست می‌دهیم و واحدهای حرارتی که می‌خواهند این بار را بر دوش بکشند، نمی‌توانند چون تحت تعمیرات سالانه قرار دارند.» [۱۳] همگام با این امر، دهم تیرماه روابط عمومی وزارت نیرو در پاسخ به مطلب مندرج در یک خبرگزاری با عنوان «علت اختلاف ظرفیت نیروگاهی اعلام شده از سوی "بیطرف" وزیر نیروی دولت هشتم و وزیر کنونی نیرو»، با متهم ساختن نویسنده خبرگزاری به اظهارنظر غیرکارشناسی، غیرواقعی و غیرمهندسی، هرگونه تعمیرات در نیروگاه‌ها را تکذیب کرد: «بنیان اطلاع رسانی در مورد وضعیت خاص بحران خشکسالی و به دنبال آن، بروز خاموشی‌های ناخواسته بر صداقت و اعتمادسازی با مردم عزیز و یاری خواستن از همه اقشار مردم استوار بوده و هیچ گونه فعل محرمانه از قبیل صادرات محرمانه برق به برخی کشورهای همسایه و یا کتمان حقیقت در مورد انجام دادن تعمیرات اساسی نیروگاه‌ها متصور نیست و این اطمینان را به مردم عزیز کشورمان می‌دهیم که ... در صورت بروز هر گونه مشکلی همه مسائل را صادقانه با ملت عزیز مطرح خواهیم کرد.»
اما متاسفانه با بررسی آمار و ارقام ارائه شده از سوی «شرکت مدیریت شبکه برق ایران» به روی وضعیت نیروگاه‌ها که به طور هفتگی از طریق سایت اینترنتی این شرکت [۱۴] قرار می‌گیرد، می‌توان دریافت که صنعت برق در حالی که ۱۴ هزار مگاوات نیروگاه را تحت تعمیر داشت، وارد سال ۸۷ شد و هنگامی که اولین موج گرما در هفته دوم اردیبهشت فرا رسید، بیش از ۱۰ هزار مگاوات نیروگاه تحت تعمیر بود.
در ادامه اگرچه با کمی افت و خیز ظرفیت تحت تعمیر نیروگاه‌ها کاهش یافت، اما در بهترین حالت در هفته دوم تیر بیش از ۳۵۰۰ مگاوات نیروگاه تحت تعمیر بوده که این درست همان زمانی است که روابط عمومی وزارت نیرو و همچنین وزیر نیرو ، تعمیرات نیروگاه‌ها را تکذیب کردند. در مجموع از آغاز سال جاری تاکنون به‌طور میانگین ۹۴۲۲ مگاوات نیروگاه تحت تعمیر بوده است که این میزان ۳۶۲۶ مگاوات در هفته دوم تیر و بیشترین آن در هفته اول فروردین، حدود ۱۴۱۲۰ مگاوات بوده است. بنابراین حتی در بهترین حالت، ظرفیت تحت تعمیر نیروگاه‌های کشور بیش از کمبود برق بوده است و البته از هفته دوم تیرماه به بعد ظرفیت تحت تعمیر بازهم افزایش یافته و با آغاز مردادماه که اوج مصرف برق در آن پیش بینی شده بود، ۹۹۵۴ مگاوات نیروگاه تحت تعمیر بوده است که بسیار بیشتر از تمام ظرفیت تولید برق‌آبی کشور یعنی ۷۴۰۰ مگاوات می‌باشد. روند تغییرات ظرفیت تحت تعمیر نیروگاه‌های کشور در نمودار زیر ملاحظه می‌شود:
متوسط ظرفیت تحت تعمیر از ابتدای سال تا انتهای هفته دوم مرداد ۹۴۲۲ مگاوات بوده است. (خط چین)
نکته مهم این جاست که وزارت نیرو در همان جوابیه علت اختلاف ظرفیت اسمی ۴۲ هزار مگاواتی نیروگاه‌های حرارتی با ظرفیت عملی (که بر خلاف آمار آن را ۳۳ هزار مگاوات اعلام می‌کند) را ناشی از عواملی چون ارتفاع محل نیروگاه، دمای وزنی هوا، قدمت و عمر نیروگاه بیان کرد، که البته این رقم حتی با «ظرفیت عملی نیروگاه‌های حرارتی» اعلام شده از سوی توانیر به میزان ۳۷۴۰۶ مگاوات تفاوت معناداری دارد. گزارش نشدن رقم واقعی از سوی روابط عمومی وزارت نیرو ، می‌تواند دلیلی برای پنهان کردن ظرفیت تحت تعمیر در همان زمان (۳۶۲۶ مگاوات) باشد؛ رقمی که به تنهایی می‌توانست در اوج مصرف از وقوع خاموشی‌ها جلوگیری کند. با این حال آیا می‌توان هنوز پذیرفت که وزارت نیرو «همه مسائل را صادقانه با ملت عزیز مطرح می‌کند؟!» آیا می‌توان اختلاف ۹۰۰۰ مگاواتی میان ظرفیت نصب شده نیروگاه‌های حرارتی (۴۲۰۴۷ مگاوات) و حداکثر توان نیروگاه‌های حرارتی اعلام شده از سوی وزارت نیرو (۳۳ هزار مگاوات) را آنگونه که وزارت نیرو بیان می‌کند تنها ناشی از «واقعیت‌های مهندسی» دانست؟! و یا آن‌که «واقعیت» دیگری در پس این ماجراست؟
▪ عدم تحقق برنامه‌ریزی‌ها در افزایش ظرفیت تولید برق:
هم اکنون ظرفیت نصب شده نیروگاه‌های کشور، ۴۹ هزار مگاوات است. این در حالی است که مطابق پیش بینی‌ها و برنامه‌ریزی‌های صورت گرفته می‌بایست تا هم اکنون ظرفیت نصب شده نیروگاه‌های کشور، ۴۹ هزار مگاوات است. این در حالی است که مطابق پیش بینی‌ها و برنامه‌ریزی‌های صورت گرفته میبایست تا پایان سال ۱۳۸۶، ظرفیت اسمی به ۵۱۸۳۹ مگاوات و تا قبل از آغاز دوره پیک مصرف ۱۳۸۷ (تا پایان خردادماه) به صورت قطعی به ۵۲۴۴۳ می‌رسید و این امر محقق نشده است. [۱۵] اختلاف میان ظرفیت برنامه‌ریزی شده در سال‌های اخیر و ظرفیت ایجاد شده در جدول زیر ملاحظه می‌شود:
بنابراین تا ابتدای تیر ۸۷، ظرفیت نصب شده نیروگاه‌های کشور نسبت به برنامه‌ریزی‌ها با ۲۹۲۶ مگاوات کمبود مواجه بوده است. اگر این میزان به بهره‌برداری رسیده بود، حتی اگر ظرفیت قابل بهره‌برداری نیروگاه‌های حرارتی را ۳۳ هزار مگاوات در نظر بگیریم (که از سوی وزیر نیرو اعلام شد) با لحاظ کردن امکان استحصال ۱۵۰۰ مگاوات برق‌آبی، در مجموع نسبت به حداکثر مصرف ۳۸ هزارمگاواتی در تابستان، تنها ۵۰۰ مگاوات کمبود برق بوجود می‌آمد که آن نیز می‌توانست با واردات جبران شود و در این صورت خاموشی رخ نمی‌داد.
از سوی دیگر، وزیر نیرو ششم تیرماه سال جاری ضمن رد تأثیر «عدم ظرفیت سازی» بر خاموشی‌ها گفت: «اگر خاموشی‌ها به دلیل عدم ظرفیت سازی جدید بود، سال گذشته نیز باید با خاموشی مواجه می‌شدیم» [۱۶] همچنین نهم تیرماه نیز با بیان آن‌که «کشور نیازمند احداث سالانه بیش از ۸ هزار مگاوات ظرفیت برق است و مطالعات این میزان تولید برق کامل شده و منتظر سرمایه‌گذاری دولت است» [۱۷] شائبه نبود سرمایه‌گذاری دولتی در بخش برق را رد کردند. اگرچه ایشان از آمادگی سرمایه‌گذاری بخش دولتی و افزایش ظرفیت سخن می‌گویند، اما حدود ۹ ماه پیش از آن (مهر ۸۶) اعلام کردند: « از دو سال اخیر احداث نیروگاه‌ها توسط دولت محدود شده و امسال نیز تقریباً هیچ نیروگاهی با اعتبار دولتی شروع نمی‌شود... و روند ساخت نیروگاه‌ها توسط دولت متوقف شده است» [۱۸]که البته نتیجه این کاهش سرمایه‌گذاری دولت در نیروگاه‌ها محقق نشدن برنامه‌ها و کاهش تولید برق بود. نکته مهم این است که با وجود این که وزیر نیرو نیاز کشور را احداث ۸ هزار مگاوات برق در سال می‌دانند، از سال ۸۴ تاکنون سالانه حدود ۴هزار مگاوات به ظرفیت تولید برق اضافه شده و جالب آن‌که بازهم وزیر نیرو تأکید دارند: «اگر خاموشی‌ها به دلیل عدم ظرفیت سازی جدید تولید بود سال گذشته نیز باید با خاموشی مواجه می‌شدیم»!
▪ بازدهی پایین شبکه تولید برق:
یکی دیگر از مشکلاتی که در ایجاد تراز منفی برق مؤثر بوده است، بازدهی پایین نیروگاه‌ها و مصرف داخلی بیش از حد بالای آن‌هاست، به‌طوری که حدود ۴درصد تولید برق نیروگاه‌ها به علت عدم رعایت اصول بهینه‌سازی مصرف، در داخل واحدها مصرف می‌شود، حال آن‌که استاندارد جهانی در این مورد کمتر از ۱درصد است، بنابراین نیروگاه‌های ایران ۳درصد بیش از استاندارد مصرف داخلی دارند. [۱۹]
از سوی دیگر در حالی که بنابر مطالعات صورت گرفته امکان ارتقای بازدهی نیروگاه‌های حرارتی تا ۵۰درصد وجود دارد، این شاخص اکنون ۳۴.۹ درصد است. بنابراین حدود ۱۵.۱درصد از توان عملی نیروگاه‌ها به علت بازدهی پایین نسبت به حالت مطلوب از دست می‌رود. پایین آمدن بازدهی نیروگاه‌های حرارتی کشور در سال‌های اخیر در نمودار زیر ملاحظه می‌شود:
(i) پایین آمدن بازدهی نیروگاه‌ها در سال‌های اخیر، ناشی از بهره‌برداری از نیروگاه‌های گازی کم بازده است،
(ii) حال آن‌که اگر این نیروگاه‌ها به صورت سیکل ترکیبی ساخته شوند، بازدهی آن‌ها تا ۵۰درصد ارتقا خواهد یافت.
اما نکته اصلی این جاست که در سال‌های اخیر بهره‌برداری از نیروگاه‌های گازی نسبت به سیکل ترکیبی شتاب بیشتری داشته است. در نمودار زیر روند افزایش ظرفیت هریک از نیروگاه‌های سیکل ترکیبی و گازی در سال‌های اخیر دیده می‌شود:
همان‌طور که دیده می‌شود بهره‌برداری از نیروگاه‌های گازی در سال‌های اخیر در اولویت وزارت نیرو بوده است که همین امر سبب کاهش بازدهی آن‌ها شده است. هر چند کم بودن هزینه‌های اولیه ساخت نیروگاه‌های گازی نسبت به سایر انواع از یک سو و سریع الاحداث بودن آن‌ها (حداکثر ۱.۵ سال) سبب گرایش به ساخت نیروگاه‌های گازی شده است، اما بایستی توجه کرد که عملاً هر سال مقدار زیادی از انرژی در این نیروگاه‌ها به هدر می‌رود، بدون آن‌که استفاده صحیحی صورت گیرد که قطعاً این هزینه‌ها به ضرر منافع ملی خواهد بود. از سوی دیگر، به علت بازدهی کمتر نیروگاه‌های گازی نسبت به سایر نیروگاه‌ها، برای تولید میزان مشخصی برق بایستی سوخت بیشتری سوزانده می‌شود. (به عنوان مثال، نیروگاه‌های سیکل ترکیبی برای تولید میزان مشخصی برق (از سوخت مشابه) نسبت به نیروگاه‌های گازی، حدوداً ۶۰درصد کمتر مصرف می‌کنند.)
بنابراین با وجود آن‌که هزینه احداث نیروگاه‌های سیکل ترکیبی بیش از نیروگاه‌های گازی است، اما هزینه جاری نیروگاه‌های گازی بیش از هزینه‌های جاری نیروگاه‌های سیکل ترکیبی است. از سوی دیگر، دوره بازگشت سرمایه تبدیل نیروگاه‌های گازی به سیکل ترکیبی در کشور حدوداً ۵ سال است. از این رو، کشورهای زیادی در سال‌های اخیر بازدهی نیروگاه‌های خود را بالا برده‌اند، به عنوان مثال، ژاپن در فاصله ۲۰۰۴ تا ۲۰۰۷ بازدهی نیروگاه‌های خود را ۱۰درصد بالا برد و به ۵۰ درصد رساند که از این بابت صرفه جویی بسیاری در سوخت خود نمود و علاوه بر آن ظرفیت نیروگاه‌های خود را ارتقا داد. با در نظر گرفتن ظرفیت اسمی نصب شده نیروگاه‌های حرارتی کشور به میزان ۴۲۰۴۷ مگاوات که بازدهی ۳۴.۹ درصد دارند و همچنین این نکته که امکان ارتقای این شاخص تا ۵۰ درصد ممکن است، می‌توان دریافت که امکان افزودن ۶۳۵۰ مگاوات برق از این محل وجود دارد که می‌تواند فرصتی بسیار مناسب تلقی شود تا شاهد تکرار خاموشی‌ها در آینده نباشیم.
▪ اتلاف بالای شبکه برق کشور:
یکی از عواملی که سبب می‌شود سالانه مقدار زیادی از برق تولید شده توسط نیروگاه‌های کشور به هدر رود، اتلاف شبکه انتقال و توزیع است که البته در تمام دنیا وجود دارد، اما میزان آن در ایران نسبت به مقادیر جهانی اختلاف فاحشی دارد، به طوری که رقم اتلاف شبکه برق در ایران ۱۳۸۷ حدود ۲۰.۸ درصد بوده است که شاخص فوق در حالت مطلوب بین ۵ تا ۷ درصد است. این در حالی است که در سال ۱۳۷۳ میزان اتلاف در شبکه برق کشور حدود ۷ درصد بوده است که به علت عدم توسعه زیرساخت‌ها همگام با توسعه کمی شبکه، افزایش داشته است. [۲۰]
اگر فاصله ۱۳.۸ درصدی اتلاف شبکه در ایران و وضعیت مطلوب جهانی(iii) را همزمان با ظرفیت ۴۹۵۱۷ مگاواتی نیروگاه‌ها در نظر بگیریم، مشاهده می‌شود که حدود ۶۸۳۳ مگاوات از ظرفیت نصب شده نیروگاه‌های کشور تولید خود را صرف جبران این میزان تلفات می‌نمایند که اگر قدرت عملی مد نظر قرار گیرد، رقم فوق به ۶۴۰۰ مگاوات خواهد رسید. حتی اگر نیروگاه‌های برق‌آبی را از محاسبات خود حذف کنیم، اتلاف معادل در حالت ظرفیت اسمی ۵۸۰۹ و در حالت ظرفیت عملی ۵۱۶۸ مگاوات خواهد بود. بنابراین در بدبینانه‌ترین حالت محاسباتی، ظرفیت تلف شده نیروگاه‌های کشور بسیار بیشتر از کمبود ظرفیت حاصل از خشکسالی خواهد بود، ضمن آنکه با اصلاح و کاهش تلفات تا وضعیت مطلوب جهانی می‌توان بیش از ۵۰۰۰ مگاوات به ظرفیت تولید برق کشور افزود، بدون آن‌که نیروگاه جدیدی احداث شود. تغییرات میزان تلفات شبکه در طول سال‌های اخیر در نمودار زیر دیده می‌شود:
نکته دیگر آنکه رقم اتلاف در سال‌های اخیر علی‌رغم اعلام مسوولان وزارت نیرو کاهش محسوسی نداشته است، به طوری که اگرچه در سال ۸۲ نرخ تلفات تثبیت و ۸۳ کاهش بسیار اندکی داشته است، اما مجدداً رو به افزایش رفته و با وجود کاهش سنی مجدد در سال ۸۶، هنوز به رقم پیشین خود بازنگشته است. از آن‌جایی که کاهش تلفات برنامه ای زمان بر است و حتی گاهی ۱۰ سال طول می‌کشد، لازم است مسوولان هرچه سریع‌تر نسبت به اصلاح شبکه اقدام نمایند. کاهش تلفات نیازمند ۲ اقدام اساسی است:
اول اصلاح، ترمیم و بازسازی شبکه و دوم حذف انشعاب‌های غیرمجاز. از آنجا که شناسایی انشعاب‌های غیرمجاز زمان‌بر است، لازم است ابتدا اصلاح شبکه صورت پذیرد.
▪ اتکای برق به یک سوخت در تأمین برق به علت سیاست‌گذاری‌های نادرست گذشته:
نیروگاه‌های کشور به شدت به گاز طبیعی وابسته هستند، به طوری که در سال ۸۶، حدود ۷۱درصد نیاز انرژی نیروگاه‌های حرارتی از گاز طبیعی تأمین شده است. [۲۱] این امر سبب بروز مشکلات فراوانی برای نیروگاه‌ها بخصوص زمستان‌ها می‌شود.
اوج چنین مشکلی در زمستان سال گذشته رخ داد، بدین ترتیب که با افت عرضه گاز به نیروگاه‌ها (که نمودار آن در شکل زیر ملاحظه می‌شود) آن‌ها مجبور به استفاده از سوخت‌های مایع شدند که البته این امر کافی نبود. بنابراین برخلاف رویه معمول، نیروگاه‌های برق‌آبی بیش از همیشه مجبور به تولید برق شدند و همین امر ذخیره آب سدها را به شدت کاهش داد. به دلیل قطعی گاز گسترده در کشور به خصوص در مناطق شمالی، استفاده از برق در جهت گرمایش منازل روند فزاینده‌ای به خود گرفت. بنابراین نیروگاه‌های حرارتی مجبور به تولید با حداکثر توان خود شدند و تعمیرات سالانه تا آغاز سال ۸۷ به تعویق افتاد. با کاهش ذخیره آب سدها، تولید برق‌آبی در تابستان با نقصان زیادی روبه‌رو شد و بدین ترتیب نیروگاه‌های آبی و حرارتی با حداقل توان خود وارد فصل تابستان شدند.
سرانجام به دلیل کاهش توان تولیدی نیروگاه‌های حرارتی موجود به دلیل تعمیرات و پایین آمدن تولید نیروگاه‌های برق‌آبی به خاطر کمبود آب پشت سدها، خاموشی‌های گسترده تابستان رخ داد. در حالی که اگر پیش‌تر به سبد سوخت نیروگاه‌های حرارتی کشور حداکثر تنوع بخشیده می‌شد و از منابعی نظیر زغال‌سنگ یا انرژی‌های نو همگام با افزایش ظرفیت نیروگاه‌های برق‌آبی (که اکنون تنها از یک چهارم پتانسیل موجود در کشور استفاده می‌شود) بهره‌برداری می‌شد، چنین رخدادی را شاهد نبودیم.
● جمع بندی و ارائه پیشنهاد:
از آن‌چه بیان شد، می‌توان نسبت به عواملی که سبب بروز خاموشی‌های گسترده در تابستان جاری شد، تصویری اجمالی ترسیم نمود:
ـ محقق نشدن برنامه‌های توسعه ظرفیت نیروگاهی کشور به میزان تقریبی ۳۰۰۰ مگاوات؛
ـ تعمیرات نیروگاه‌های حرارتی به طور میانگین ۹۴۰۰ مگاوات؛
ـ بازدهی پایین نیروگاه‌ها و عدم رعایت الگوهای بهینه‌سازی در تولید که به‌طور پنهان در مجموع سبب کاهش ۷۷۵۰ مگاواتی توان تولید نسبت به وضعیت مطلوب شد؛
ـ فاصله ۱۳.۸ درصدی میزان اتلاف در شبکه انتقال و توزیع با استانداردهای جهانی که سبب هدر رفتن توان بیش از ۵۰۰۰ مگاوات از نیروگاه‌ها گشت؛
ـ کاهش ۵۰۰۰ مگاواتی ظرفیت تولید برق آبی در زمستان گذشته در جهت جبران کمبود سوخت گاز نیروگاه‌های کشور که بر اثر وابستگی بیش از حد نیروگاه‌ها به گاز پدید آمد.
بنابراین کاهش تولید برق آبی به میزان حداکثر ۵۰۰۰ مگاوات تنها یک دلیل برای خاموشی است و نمی‌توان آن را دلیل اصلی و یا حداقل تنها دلیل خاموشی‌ها دانست، چرا که ظرفیت‌های از دست رفته به واسطه سایر مشکلات که اشاره کردیم، بیشتر از ظرفیت‌های از دست رفته برق‌آبی است. در نمودار زیر سهم عوامل فوق‌الذکر در وقوع خاموشی‌ها نشان داده شده است:
همچنین کمبود تولید برق نسبت به مصرف حدود نیمی از ظرفیتی است که می‌توان با افزایش بازدهی نیروگاه‌ها به شبکه افزود و یا حدود دو سوم ظرفیتی است که بر اثر تلفات در شبکه به هدر می‌رود، یک سوم میانگین ظرفیت تحت تعمیر نیروگاه‌های حرارتی و تقریباً برابر با ظرفیت به بهره‌برداری نرسیده نیروگاه‌ها طبق برنامه‌ریزی های سابق است.
خاموشی‌های گسترده تابستان تنها ناشی از خشکسالی‌ها نبود، بلکه سیاست‌گذاری‌های نادرست گذشته در متکی کردن صنعت برق به گاز نخستین ضربه را به این صنعت وارد کرد. آن‌گاه تعلل در افزایش راندمان نیروگاه‌ها و کاهش اتلاف شبکه برق به همراه مصرف داخلی غیراستاندارد و بیش از حد نیروگاه‌ها همگام با محقق نشدن برنامه‌های پیشین در بهره‌برداری از نیروگاه‌های جدید (به دلیل تصمیم غیرکارشناسی دولت در کاهش سرمایه‌گذاری در صنعت برق به بهانه ورود بخش خصوصی) دست به دست هم داد تا بستری برای خاموشی‌ها کاملاً فراهم آید. سپس بازشدن سدها در فصل زمستان و استفاده بیش از حد منابع برق‌آبی در جهت جبران کاهش تولید برق در نیروگاه‌های حرارتی سبب محدودیت تولید نیروگاه‌های برق‌آبی در تابستان شد و همین امر ضربه نهایی را بر صنعت برق وارد آورد تا عوامل ایجاد خاموشی تکمیل شود.
برای جلوگیری از وقوع چنین رخدادهایی در آینده، پیشنهادات زیر ارائه می‌گردد:
۱) افزایش سرمایه‌گذاری برای توسعه ظرفیت نیروگاهی کشور.
دولت نباید به بهانه بسترسازی حضور بخش خصوصی در این زمینه، سرمایه گذاری در این حوزه را متوقف کند، بلکه ابتدا بایستی با ابزارهای تشویقی زمینه حضور بخش خصوصی فراهم شود و آن‌گاه نسبت به تعدیل سرمایه گذاری دولت در این بخش اقدام شود. خروج یکباره دولت از عرصه سرمایه‌گذاری در ساخت نیروگاه‌های جدید بدون در نظر گرفتن محدودیت‌ها و توانایی‌های بخش خصوصی می‌تواند سبب تأخیر در تحقق برنامه‌ریزی‌ها و تشدید و تکرار بحران برق در آینده نزدیک شود.
۲) ارزیابی میزان تعمیرات نیروگاه‌ها و زمان بندی مشخص برای ورود آن‌ها و سپس برنامه ریزی بر روی ظرفیت آماده به کار برای آینده در توسعه ظرفیت نیروگاهی کشور.
بدین ترتیب بایستی برنامه‌ریزی در جهت ساخت نیروگاه‌های جدید بر مبنای ظرفیت قطعی آماده به کار در تابستان آینده صورت پذیرد.
۳) اجرای سیاست‌های بهینه سازی مصرف و ارتقای بازدهی نیروگاه‌ها، با تبدیل نیروگاه‌های گازی به سیکل ترکیبی و از رده خارج کردن نیروگاه‌های فرسوده. از نظر فنی امکان افزایش بازدهی نیروگاه‌ها تا ۵۰درصد وجود دارد که این امر سبب می‌شود بدون آن‌که نیروگاه جدیدی احداث شده و یا بر حجم آلاینده‌های زیست محیطی تولید شده توسط نیروگاه‌ها افزوده شود، ظرفیت نیروگاهی کشور ارتقا یابد. ضمن آن‌که لازم است برنامه‌ریزی جامعی در جهت مکان یابی استقرار نیروگاه‌ها صورت پذیرد تا نیروگاه‌های جدید در بهترین محل استقرار یافته و بازدهی آن‌ها با حالت بهینه و استاندارد فاصله چندانی نداشته باشد.
۴) برنامه‌ریزی در جهت کاهش اتلاف شبکه انتقال و توزیع
با وجود ادعاهای مسئولان تاکنون برنامه‌ریزی‌های صورت گرفته در این زمینه به طور کامل محقق نشده است. با فرض اینکه اتلاف شبکه اکنون ۲۰.۸درصد است و با برنامه ریزی صورت گرفته مبنی بر کاهش یک درصدی سالانه اتلاف، رسیدن به معیارهای جهانی با فرض تحقق کامل برنامه‌ریزی‌ها، این امر قریب به ۱۴ سال طول خواهد کشید، که زمانی بسیار طولانی است و لازم است این زمان تعدیل گردد.
۵) تنوع بخشی به سبد سوخت نیروگاه‌ها و ساخت نیروگاه‌هایی با سوخت غیر از گاز طبیعی نظیر نیروگاه‌های زغال‌سنگی. با توجه به وجود معادن غنی زغال سنگ در کرمان و طبس امکان این امر وجود دارد و همچنین پیک سایی با کمک نیروگاه‌های بادی، خورشیدی و آبی.
خاموشی‌های امسال تنها یک زنگ خطر برای دست اندرکاران و سیاست‌گذاران عرصه برق کشور بود، که نسبت به کمبودهای عملیاتی و سیاستی خود تدابیر لازم را برای آینده بیندیشند تا سال آینده به بهانه خشکسالی دیگری موج گسترده‌تر خاموشی‌ها فرا نرسد. خاموشی‌هایی که زمزمه‌های آن از هم اکنون از سوی وزیر نیرو به گوش می‌رسد: «اگر مشکل کم آبی بر طرف نشود، ممکن است سال آینده نیز دچار مشکل شویم».

پاورقی:
i- در حالی که بازدهی نیروگاه‌ها در سال‌های اخیر کاهش محسوسی داشته است، معاون وزیر نیرو در اردیبهشت ماه اعلام کردند: «در بودجه ۸۶ رقم محدودی برای راندمان نیروگاه‌های حرارتی در نظر گرفته شد که خوشبختانه حدود ۱درصد افزایش بازدهی را باعث شد»!!
ii- بازدهی متوسط نیروگاه‌های گازی کشور ۲۸ درصد است.
iii- تلفات در شبکه برق ایران ۲۰.۸درصد و حد مطلوب جهانی ۷درصد است، بنابراین تلفات شبکه در ایران ۱۳.۸درصد بیش از وضعیت مطلوب جهانی است.
منابع:
۱. خبرگزاری ایسنا، ۱۵ اردیبهشت ۸۷
۲. خبرگزاری مهر، ۶ تیر ۸۷
۳. اکونیوز، ۱۷ تیر ۸۶
۴. روزنامه ایران اقتصادی، شماره ۳۹۵۲، یکشنبه ۲۶ خرداد ۸۷
۵. www.tavanir.org.ir
۶. روزنامه ایران اقتصادی، شماره ۳۹۵۲، یکشنبه ۲۶ خرداد ۸۷
۷. همان
۸. سایت خبری تابناک، ۹ تیر ۸۷
۹. خبرگزاری ایسنا، ۱۵ اردیبهشت ۸۷
۱۰. پاسخ وزرات نیرو به سایت خبری تابناک، ۹ تیر ۸۷
۱۱. خبرگزاری مهر، ۶ تیر ۸۷
۱۲. سخنان وزیر نیرو در حاشیه جلسه هیئت دولت، به نقل از خبرگزاری مهر، ۸ خرداد ۸۷
۱۳. پاسخ روابط عمومی وزارت نیرو به سایت خبری تابناک، ۱۰ تیر ۸۷
۱۴. www.igmc.ir
۱۵. www.tavanir.org.ir و ترازنامه انرژی سال¬های ۸۵ و ۸۴
۱۶. خبرگزاری تابناک، ۶ تیر ۸۷
۱۷. اظهارات وزیر نیرو در برنامه «نگاه یک»، ۸ تیر ۸۷
۱۸. خبرگزاری مهر، ۳۰ مهر ۸۶
۱۹. ترازنامه انرژی ۸۵
۲۰. ترازنامه هیدروکربوری ۸۵
۲۱. همان

منبع : خبرگزاری ایسنا