سینمایی معطوف به مساله

ابراهیم حاتمی‌کیا فیلمساز مهمی است و بخشی از اهمیتش را از موضوع‌هایی می‌گیرد که درباره‌شان فیلم می‌سازد. او از معدود کارگردانانی است که در فیلم‌هایش به <مساله> می‌پردازد. او معمولا‌ در فیلم‌هایش درباره چیزهایی حرف می‌زند که به مساله تبدیل شده‌اند و برای همین موضوع‌های مطرح شده در فیلم‌های او قابلیت این را دارند که به موضوع گفت‌وگوهای عمومی اجتماعی و حتی سیاسی تبدیل شوند. این سخن بدین معنا نیست که پاسخی که او به مساله طرح شده می‌دهد بهترین پاسخ باشد. یا حتی توصیفی که از مساله می‌کند، توصیفی کامل باشد. او معمولا‌ توصیف و پاسخ خودش را به مساله مطرح‌شده می‌دهد و خودش آدمی انتزاعی نیست. او معمولا‌ کسانی را نمایندگی می‌کند و این یکی دیگر از دلا‌یل اهمیت حاتمی‌کیا و سینمای او است.
حاتمی‌کیا در آخرین فیلمش <دعوت> که از روز چهارشنبه گذشته اکران محدودش را آغاز کرده است تا در روزهای آینده سینماهای بیشتری را در اختیار بگیرد به مساله <سقط جنین> پرداخته است؛ مساله‌ای که اگرچه گریبانگیر زنان و حتی مردان بسیاری است، اما در این باره‌ در فضای عمومی کمتر گفت‌وگو می‌شود.
او در فیلم دعوت برش‌هایی از زندگی چند زن را با موقعیت‌های اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی مختلف انتخاب کرده است که تلفنی مطلع می‌شوند، باردار هستند. داستان هر زن اگرچه داستانی مستقل است اما مراجعه به پزشک مشترک برای بررسی‌های دوران بارداری و مراجعه به مرکز پزشکی مشترک برای سقط جنین داستان‌ها را به هم مربوط می‌کند و از آن داستان واحدی می‌سازد.
حاتمی‌کیا در دعوت تمام تلا‌ش خود را به کار بسته تا کاری بی‌طرفانه و توصیف‌گر ارائه کند، اما در نهایت می‌توان گفت دعوت فیلمی است علیه سقط جنین. در این فیلم اگرچه به مصائب زنانی که دچار بارداری ناخواسته می‌شوند، اشاراتی می‌شود اما آنچه می‌توان از فیلم نتیجه گرفت، تعریضی ظریف به سقط جنین است. در دعوت بارها تاکید می‌شود که کودک هدیه خداوند است و حتی تاکید می‌شود کودک به دعوت ما (زن و مردی که کودک حاصل رابطه آنان است) آمده است. طبیعی است که طرح چنین دیدگاهی از منظری فمینیستی قابل نقد باشد و احتمالا‌ بتوان این دیدگاه را از زاویه حقوق زنان و تاثیری که در زندگی و انتخاب‌های پیش‌روی زنان می‌گذارد به چالش کشید. با این همه نباید از کارگردانی که خود دارای اعتقادها و دیدگاه‌هایی روشن است انتظار داشت که طبق اعتقادهای دیگران فیلم بسازد. حاتمی‌کیا فیلم خودش را ساخته و دیدگاه خودش را طرح کرده است. اهمیت او در پاسخی نیست که به مساله چالش‌برانگیز <سقط جنین> داده، بلکه در انتخاب این موضوع و گشودن بحثی درباره آن است. او مساله‌ای را طرح کرده و پاسخ خود را به این مساله داده و این نه تنها پایان کار نیست که تازه آغاز کار است. دعوت اگرچه بنا به دلا‌یل دیگری دعوت نام گرفته، اما می‌توان گفت دعوتی است به گفت‌وگو درباره موضوعی مهم که مسکوت گذاشته شده است. ‌
حاتمی‌کیا سعی کرده است زنانی از طیف‌های مختلف را در برابر این مساله قرار دهد و همین موضع این امکان را برای تماشاگر فراهم کرده است همچنان که امکان ارزیابی و مقایسه موقعیت‌های مختلف را پیدا می‌کند، امکان ارزیابی و مقایسه مواجهه کارگردان با موقعیت‌های مختلف را نیز داشته باشد.
داستان‌ها با تماس تلفنی از آزمایشگاه و اعلا‌م بارداری آغاز می‌شود، اولین داستان، داستان جوان هنرپیشه‌ای است که وسط فیلمبرداری درمی‌یابد باردار شده است. بارداری برای او یعنی کنار گذاشتن رویاهایی که مدت‌ها برایش تلا‌ش کرده است و کنار کشیدن از فیلم.
برای اولین داستان مهناز افشار به عنوان بازیگر نقش اصلی انتخاب شده و ابراهیم حاتمی‌کیا نیز به عنوان کارگردان ایفای نقش می‌کند، اما برای فیلم مهمی مانند دعوت شروعی مایوس‌کننده است. بازی معمولی ستاره سینمای عامه‌پسند که حضورش در فیلمی از ابراهیم حاتمی‌کیا را شانسی دوجانبه برای فیلم (از نظر فروش) و برای بازیگر (از نظر نشان دادن توانایی‌های بازیگری و رهایی از نقش‌های کلیشه‌ای) ارزیابی می‌کردند با داستانی اغراق‌آمیز اولین برگ برنده کارگردان را کم‌اثر کرده است. تکیه بر اغراق در داستان دوم نیز ادامه دارد و سحر جعفرجوزانی و محمدرضا فروتن در نقش زن و وشوهر شهرستانی و مهاجر به تهران با لهجه غلیظ و اغراق‌شده که نمونه‌اش را فقط در برنامه‌های طنز تلویزیون دیده‌ایم، علی‌رغم اینکه بازی‌هایی به مراتب بهتر از بازیگران داستان اول ارائه می‌دهند، ما را به این نتیجه قطعی می‌رساند که ابراهیم حاتمی‌کیا در پرداخت شخصیت‌هایی که در تجربه زیسته‌اش با زندگی‌شان آشنایی چندانی ندارد، موفق نیست، به خصوص که از داستان سوم فیلم با ورود گوهر خیراندیش در نقش پیرزنی مذهبی و سنتی که دچار بارداری ناخواسته شده، به یکباره انگار اوج می‌گیرد و این روند در داستان‌های بعدی نیز ادامه می‌یابد. علی‌رغم اینکه نویسنده فیلمنامه و کارگردان را گروهی از روزنامه‌نگاران حوزه اجتماعی به عنوان گروه تحقیق یاری داده‌اند، اما از آنجایی که کارگردان خود آشنایی بی‌واسطه‌ای ندارد، نتوانسته است از ظرفیت‌هایی که در اختیار دارد، به خوبی استفاده کند و دو داستان نخست فیلم از این قرار است، در حالی که در داستان‌هایی که نقش نخستش را گوهر خیراندیش، مریلا‌ زارعی و حتی کتایون ریاحی بازی کرده‌اند، حاتمی‌کیا موفق است. ‌
نکته‌ای که به لحاظ منطقی در فیلم قابل‌تامل است و چون اساس فیلمنامه هم روی آن استوار است، می‌تواند به کلیت فیلم آسیب بزند، ادعایی است که مدام از جانب زنانی که دچار بارداری ناخواسته می‌شوند، تکرار می‌شود. در فیلم به‌گونه‌ای ادعا می‌شود که گویی مردان می‌توانند بدون اختیار و اطلا‌ع همسرانشان آنان را باردار کنند و جالب‌تر این است که در اولین داستان زن نمی‌خواسته باردار شود و شوهر می‌خواسته و این اتفاق افتاده و زن بعدا از طریق آزمایش از قضیه مطلع شده است. البته این تنها داستانی است که در آن زن اصرار به سقط جنین دارد. البته داستان پایانی هم تنها داستانی است که زن با اصرار قصد نگه داشتن بچه‌اش را دارد، حتی به قیمت از دست دادن همسرش که البته صیغه‌ای است. ‌ به هر روی دعوت فیلم مهمی است، نه تنها از این جهت که فیلم خوبی است، بلکه بیشتر از این جهت که باب بحثی را گشوده است که علی‌رغم اهمیتش مسکوت گذاشته شده و این یکی از ویژگی‌های سینمای حاتمی‌کیاست که سینمایی معطوف به مساله است

علی‌اصغر سیدآبادی

منبع : روزنامه اعتماد ملی