فضیل بن عیاض قدس الله تعالی سره

وی از طبقه‌ی اولی است. كنیت او ابوعلی است. به اصل از كوفه است و گفته‌اند به اصل از خراسان بود از ناحیت مرو و گفته‌اند كه وی به سمرقند زاده و به یاورد بزرگ شده و كوفه الاصل است و نیز گفته‌اند كه بخاری الاصل است و الله تعالی اعلم، وفات وی در محرم سنه سبع و ثمانین ومأیه، بوده.
فضیل عیاض گوید، قدس الله روحه، كه من حق را سبحانه و تعالی بر دوستی پرستم، نشكیبم كه نپرستم.
لمحمود الوراق:
تعصی الاله و انت تظهر حبه
لهذا و ربی فی القیاس بدیع

لو كان حبك صادقاً لا طـعته
ان المحب لمن یحب مطیع
شیخ الاسلام گفت: هر كه او را بر بیم می‌پرستد خود را می‌پرستد و به طمع نجات خود می‌جنبد نه به جهت محبت و اطاعت فرمان و هر كه او را به امیدی پرستد او نیز خود را می‌پرستد و به توقع تنعم و راحت خود می‌جنبد نه برای محبت و اطاعت، من او را نه بر امید و بیم می‌پرستم چون مزدوران، و نه بر دعوی محبت او كه از پرستشی كه سزای او باشد و استحقاق آن دارد عاجز مانم بلكه او را به فرمان او پرستم كه گفت پرست، می‌پرستم و بر دوستی سنت رسول، صل الله علیه و آله و سلم، به تقصیر خود معترفم.
محمد بن سعید الزنجی را رحمه الله، پرسیدند كه سفله كیست؟ گفت: آن‌كه حق، سبحانه، را بر بیم و امید پرستد. گفتند پس تو چون پرستی؟ گفت: مهر و دوستی وی مرا بر خدمت و اطاعت می‌دارد.
یوسف اسباط ،رحمه الله، از مقدمانست از ائمه‌ی شرع است و سید، زهد و ورع و خوف و فزع، بر وی غلبه كرد و علم بر وی درشورید، مات سنه‌‌ی ست و تسعین و مأیه. شیخ الاسلام گفته كه دوستان او را سه چیز بداده‌اند: حلاوت، مهابت و محبت.
شیخ الاسلام گفت: فضیل عیاض را پسری بود علی نام از پدر مه بود در زهد و عبادت و ترس، روزی در مسجدحرام نزدیك زمزم خواننده‌یی برخواند؛ و یوم القیمه تری المجرمین، وی بشنید و زعقه زد و جان داد. شیخ الاسلام گفت: از دوست نشان و از عارف جان.
من مات عشقاً فلیمت هكذا
لا خیر فی عشق بلا موت

منبع : عرفان شمس