مفهوم «عید» در فرهنگ اسلامی با تکیه بر جایگاه عید فطر

عید فطر یكی از دو عید بزرگ در سنت اسلامی است كه درباره آن احادیث و روایات بیشماری وارد شده است. مسلمانان روزه دار كه ماه رمضان را به روزه داری به پا داشته و از خوردن و آشامیدن و بسیاری از كارهای مباح دیگر امتناع ورزیده اند، اكنون پس از گذشت ماه رمضان در نخستین روز ماه شوال اجر و پاداش خود را از خداوند می طلبند، اجر و پاداشی كه خود خداوند به آنان وعده داده است. مفهوم شناسی واژه عید در اصل از فعل عاد یَعودُ اشتقاق یافته و معانی مختلفی برای آن ذكر كرده اند. از جمله: «خوی گرفته»، «هر چه باز آید، از اندوه و بیماری و غم و اندیشه و مانند آن»، «روز فراهم آمدن قوم»، «هر روز كه در آن، انجمن یا تذكار فضیلت مند یا حادثه بزرگی باشد» و گویند از آن رو به این نام خوانده شده است كه سال، شادی نوینی باز آرد. [۱] ابن منظور در لسان العرب گفته است كه برخی بر آن هستند كه اصل واژه عید از «عادهٔ» است، زیرا آنان (قوم)، بر جمع آمدن در آن روز، عادت كرده اند. [۲] به گفته ازهری: عید در نزد عرب، زمانی است كه در آن شادی ها و یا اندوه ها، باز می گردد و تكرار می شود. ابن اعرابی آن را منحصر به شادی ها دانسته است. [۳]
واژه عید تنها یك بار در قرآن به كار رفته است: «اللَّهُمَّ رَبَّنَآ أَنزِلْ عَلَیْنَا مَآئدَهًٔ مِّنَ السَّمَآءِ تَكُونُ لَنَا عِیدًا لاَِّوَّلِنَا وَءَاخِرِنَا وَءَایَهًٔ مِّنكَ» [۴] در تفسیر نمونه ذیل این آیه گفته شده است: «عید در لغت از ماده عود به معنی بازگشت است، ولذا به روزهایی كه مشكلات، از قوم و جمعیتی بر طرف می شود و بازگشت به پیروزیها و راحتی های نخستین می كند عید گفته می شود، و در اعیاد اسلامی به مناسبت اینكه در پرتو اطاعت یك ماه مبارك رمضان و یا انجام فریضه بزرگ حج، صفا و پاكی فطری نخستین به روح و جان باز می گردد، و آلودگی ها كه بر خلاف فطرت است، از میان می رود، عید گفته شده است و از آنجا كه روز نزول مائده روز بازگشت به پیروزی و پاكی و ایمان به خدا بوده است حضرت مسیح(ع) آن را عید نامیده، و همانطور كه در روایات وارد شده نزول مائده در روز یكشنبه بود و شاید یكی از علل احترام روز یكشنبه در نظر مسیحیان نیز همین بوده است، و روایتی كه از علی(ع) نقل شده «وكل یوم لا یعصی الله فیه فهو یوم عید; هر روز كه در آن معصیت خدا نشود روز عید است» نیز اشاره به همین موضوع است، زیرا روز ترك گناه، روز پیروزی و پاكی و بازگشت به فطرت نخستین است». [۵]
در روایات معصومین (ع) نیز بارها به این موضوع اشاره شده است، همچنانكه گذشت امیر المؤمنین علی(ع) هر روزی را كه در آن معصیت و گناه نشود، روز عید خوانده است. از سوید بن غفله نقل شده است كه گفت: در روز عید بر امیر المؤمنین علی(ع) وارد شدم و دیدم كه نزد او نان گندم و خطیفه [۶] و ملبنهٔ [۷] است. پس به آن حضرت عرض كردم روز عید و خطیفه؟! پس از آن حضرت فرمود: انما هذا عید من غفر له; این عید كسی است كه آمرزیده شده است. [۸] و نیز آن حضرت در یكی از اعیاد، فرمود: «انما هو عید لمن قبل الله صیامه، وشكر قیامه، وكل یوم لا تعصی الله فیه فهو یوم عید; امروز تنها عید كسی است كه خداوند روزه اش را پذیرفته و عبادتش را سپاس گزارده است، هر روزی كه خداوند مورد نافرمانی قرار نگیرد، عید راستین است». در روایات اسلامی برای اعیاد به ویژه اعیاد مذهبی از جمله عید فطر، آداب و رسوم خاصی توصیه شده در حدیثی از معصوم(ع) آمده است: «زینوا اعیادكم بالتكبیر; عیدهای خودتان را با تكبیر زینت بخشید». «زینوا العیدین بالتهلیل والتكبیر والتحمید والتقدیس»; عید فطر و قربان را با گفتن ذكر لا اله الا الله، الله اكبر، الحمد لله وسبحان الله، زینت بخشید».
عید فطر امیر المؤمنین علی(ع) در یكی از اعیاد فطر خطبه ای خوانده و در آن مؤمنان را بشارت و مبطلان را بیم دادند: ای مردم! این روز شما روزی است كه نیكوكاران در آن پاداش می گیرند و زیانكاران و تبهكاران در آن مأیوس و ناامید می گردند و این شباهت زیادی به روز قیامتتان دارد، پس با خارج شدن از منازل و رهسپار جایگاه نماز عید شدن خروجتان از قبرها و رفتنتان را به سوی پروردگار به یاد آورید، و با ایستادن در جایگاه نماز، ایستادن در برابر پروردگارتان را به یاد آورید و با بازگشت به سوی منازل خود، بازگشتتان را به سوی منازلتان در بهشت برین متذكر شوید، ای بندگان خدا، كمترین چیزی كه به زنان و مردان روزه دار داده می شود این است كه فرشته ای در آخرین روز ماه رمضان به آنان ندا می دهد و می گوید: «هان! بشارتتان باد، ای بندگان خدا كه گناهان گذشته تان آمرزیده شد، پس به فكر آینده خویش باشید كه چگونه بقیه ایام را بگذرانید». [۹] عارف وارسته، میرزا جواد آقا ملكی تبریزی درباره عید فطر آورده است: «عید فطر روزی است كه خداوند آن را از میان دیگر روزها برگزیده است و ویژه هدیه بخشیدن و جایزه دادن به بندگان خویش ساخته و آنان را اجازه داده است تا در این روز نزد حضرت او گرد آیند و بر خوان كرم او بنشینند و ادب بندگی بجای آرند، چشم امید به درگاه او دوزند و از خطاهای خویش پوزش خواهند، نیازهای خویش به نزد او آرند و آرزوهای خویش از او خواهند و نیز آنان را وعده و مژده داده است كه هر نیازی به او آرند، برآورد و بیش از آنچه چشم دارند به آنان ببخشد و از مهربانی و بنده نوازی، بخشایش و كارسازی، آن قدر در حق آنان روا دارد كه گمان نیز نمی برند». [۱۰]
روز اول ماه شوال را بدین سبب عید فطر خوانده اند كه در این روز، امر به امساك و صوم از خوردن و آشامیدن برداشته شده و رخصت داده شد كه مؤمنان در روز افطار كنند و روزه خود را بشكنند. فطر و فَطر و فطور به معنای خوردن و آشامیدن یا ابتدا كردن به خوردن و آشامیدن است و نیز گفته شده است كه به معنای آغاز خوردن و آشامیدن است، پس از مدتی نخوردن و نیاشامیدن. ابتدای خوردن و آشامیدن را افطار می نامند و از این روست كه پس از اتمام روز و هنگامی كه مغرب شرعی در روزهای ماه رمضان، شروع می شود انسان افطار می كند یعنی پس از امساك از خوردن، اجازه خوردن به او داده می شود. عید فطر دارای اعمال و عباداتی است كه در روایات معصومین (ع) به آنها پرداخته شده و ادعیه خاصی نیز راجع به آن وارد شده است. از سخنان معصومین(ع) چنین استفاده می شود كه روز عید فطر، روز گرفتن مزد است، و لذا در این روز مستحب است كه انسان بسیار دعا كند و به یاد خدا باشد و روز خود را به بطالت و تنبلی نگذراند و خیر دنیا و آخرت را بطلبد. در قنوت نماز عید می خوانیم: بارالها! به حق این روزی كه آن را برای مسلمانان عید و برای محمد(ص) ذخیره و شرافت و كرامت و فضیلت قرار دادی از تو می خواهم كه بر محمد و آل محمد درود بفرستی و مرا در هر خیری كه محمد و آل محمد را در آن وارد كردی، وارد كنی و از هر سوء و بدی كه محمد و آل محمد را خارج ساختی، خارج كنی، درود و صلوات تو بر او و آنها، خداوندا، از تو می طلبم آنچه را كه بندگان شایسته از تو خواستند و به تو پناه می برم از آنچه بندگان خالصت از آن به تو پناه بردند.
در صحیفه سجادیه نیز دعایی از امام سجاد(ع) به مناسبت وداع ماه مبارك رمضان و استقبال عید سعید فطر وارد شده است: پروردگارا! بر محمد و آل محمد درود فرست و مصیبت ما را در این ماه جبران كن و روز فطر را بر ما عیدی مبارك و خجسته بگردان و آن را از بهترین روزهایی قرار ده كه بر ما گذشته است كه در این روز بیشتر ما را مورد عفو قرار دهی و گناهانمان را بشویی و خداوندا بر ما ببخشایی آنچه در پنهانی و آشكارا گناه كردیم. خداوندا! در این روز عید فطرمان كه برای مؤمنان روز عید و خوشحالی و برای مسلمانان روز اجتماع و گردهمایی قرار دادی از هر گناهی كه مرتكب شده ایم و هر كار بدی كه كرده ایم و هر نیت ناشایسته ای كه در ضمیرمان نقش بسته است به سوی تو باز می گردیم و توبه می كنیم، توبه ای كه در آن هرگز بازگشت به گناه نباشد و بازگشتی كه در آن هرگز روی آوردن به معصیت نباشد. بارالها! این عید را بر تمام مؤمنان مبارك گردان و در این روز، ما را توفیق بازگشت به سویت و توبه از گناهان عطا فرما» [۱۱].

[۱].دهخدا; ذیل عید، زبیدی، تاج العروس، ۸ / ۴۳۸ - ۴۳۹ .
[۲].ابن منظور، لسان العرب، ۳ / ۳۱۹ .
[۳].ابن منظور، همانجا ـ زبیدی / ۸ / ۴۳۹ .
[۴]. سوره مائده، آیه ۱۱۴ .
[۵].تفسیر نمونه، ۵ / ۱۳۱ .
[۶].خوراكی از آرد و شیر.
[۷].غذا یا حلوایی كه با شیر تهیه شود.
[۸].مجلسی، بحار الانوار، ج ۴۰ / ص ۷۳ .
[۹].میرزا جواد آقا ملكی تبریزی، المراقبات فی اعمال السنه، تبریز، ۱۲۸۱ ق، ص ۱۶۷; مجله پاسدار اسلام، ش ۱۰۱، ص ۱۰ .
[۱۰].میرزا جواد آقا ملكی تبریزی، المراقبات فی اعمال السنه، تبریز، ۱۲۸۱ ق، ص ۱۶۷; مجله پاسدار اسلام، ش ۱۰۱، ص ۱۰ .
[۱۱].ماهنامه پاسدار اسلام، شماره ۱۰۱، اردیبهشت ماه ۱۳۶۹، ص ۱۰ ـ ۱۱ ، ۵۰ .

منبع : مرکز فرهنگ و معارف قرآن