کنترل عفونت در دندانپزشکی

کنترل عفونت یکی از مهم‌ترین عناوین قابل بحث در دندانپزشکی است و شامل مواردی می‌شود که به سلامتی دندان پزشکان، دستیاران و بیماران مربوط می‌شود. عفونت زمانی ایجاد می‌شود که میکرو ارگانیسم وارد بدن شده، در محلی مناسب جایگزین و شروع به تکثیر کند. گروهی از میکرو ارگانیسم‌ها در بدن جزء فلور پایدار (Constant) بوده و همیشه در بدن حضور دارند و به حفظ سلامت انسان کمک می‌کنند. این گروه تنها زمانی مشکل ایجاد می‌کنند که از محل خود خارج و در جای دیگری از بدن ساکن شوند. برخی نیز فلور موقت (Transient) بوده، به طور مقطعی وارد بدن شده و ایجاد عفونت می‌کنند. حفره دهان به دلیل دارا بودن شرایط خاص فیزیولوژیک، بستر مناسبی برای رشد انواعی از باکتری‌ها، قارچ‌ها و پروتزهای مختلف است لذا دهان یکی از پرفلورترین مناطق بدن است.
فرایند بیماری عفونی مستلزم سه جزء اصلی است:
الف) میزبان مستعد
ب‌ ) عامل بیماری زا
ج) محل ورود
با حذف هر یک از عوامل بالا می‌توان عفونت را کنترل کرد.
انتقال عفونت در دندانپزشکی به صورت‌های زیر اتفاق می افتد:
۱) از بیمار به تیم دندانپزشکی
شایع ترین راه این نوع انتقال با خون، بزاق و ترشحات بیمار است. همچنین تماس غیر مستقیم نیز می‌تواند سبب انتقال شود. بدین صورت که افراد شاغل در دندانپزشکی با وسایل و تجهیزات آلوده بیمار تماس یابند. پاشیده شدن قطرات آلوده به دهان، بینی یا ملتحمه چشم نیز راه دیگر انتقال آلودگی به تیم دندانپزشکی است.
۲) از تیم دندانپزشکی به بیمار
ممکن است دست دندانپزشک یا دستیار ضایعات پوستی قابل انتقال بوده یا این که در حین کار بریده شود و خون در دهان بیمار بریزد و سبب انتقال بیماری شود. همچنین اگر پزشک یا دستیار مبتلا به بیماری های تنفسی مسری باشند، در اثر عطسه و سرفه بیماری را انتقال می‌دهند.
۳) از بیمار به بیمار
این نوع انتقال زمانی رخ می دهد که وسایل و ابزار آلوده یک بیمار برای بیمار دیگر استفاده شود.
۴) از مطب دندانپزشکی به جامعه
لباس آلوده دندانپزشکی یک راه انتقال آلودگی از مطب به اجتماع است. علاوه بر آن فرستادن تجهیزات دندانپزشکی آلوده برای تعمیر و ارسال قالب های دندانی به لابراتوار دندانپزشکی نیز می‌تواند آلودگی را از مطب به اجتماع انتقال دهد.
۵) از جامعه به مطب دندانپزشکی و بیمار
آب آلوده می‌تواند سبب انتقال آلودگی به بیمار از طریق یونیت و ابزار دندانپزشکی شود. اتخاذ استراتژی مناسب در کنترل عفونت هم بیماران و هم پرسنل کلینیک دندانپزشکی را از بروز عفونت متقاطع (cross ifection) محافظت می‌کند. این استراتژی باید مشتمل بر اجزای ذیل باشد:
▪ غربالگری همه بیماران (از نظر بیماری عفونی) شامل شرح حال و معاینه کافی
▪ واکسیناسیون تیم دندانپزشکی
▪ شستشوی درست و مداوم دست ها
▪ استفاده از وسایل محافظ شخصی (دستکش، ماسک، عینک، پوشش البسه)
▪ رفع عوامل عفونی از ابزار، سطوح و تجهیزات
▪ ایجاد محدودیت در پخش خون و بزاق با کاهش ایجاد آئروسل و ترشح
▪ جابجایی درست ابزار نوک تیز
▪ دفع اصولی زباله های عفونی
انتقال عفونت در دندانپزشکی‌ها معمولا بدین صورت است که بیماری از افراد به یکدیگر سرایت می‌کند، اماگاهی نیز در اثر عدم رعایت موازین بهداشتی و روش‌های ضد عفونی و استریلیزاسیون عفونت منتقل می شود. برای شناسایی بیماران انتقال‌دهنده عفونت جدا سازی پاتوژن‌های میکروبی انسانی از ترشحات دهانی الزامی است. البته حاملین بیماری‌های عفونی به راحتی شناخته نمی‌شوند. هپاتیت های B، C، D، تبخال و ایدز بیماری‌هایی هستند که احتمال انتقال آن‌ها به افرادی که در مراکز دندانپزشکی فعالیت می کنند زیاد است. افراد آلوده به این ویروس ها عفونت را بین بیمار و پزشک منتقل می‌کنند.
انواع هپاتیت ها از طریق تزریق خون و فراورده‌های خونی، آمیزش جنسی، از مادر به جنین، تماس مستقیم با مایعات بدن بیمار یا حاملین مزمن و استفاده از ابزار آلوده به مایعات بدن مثل خون، بزاق، ادرار، منی، عرق و ترشحات بینی منتقل می‌شوند. دوره کمون هپاتیت B حدود ۳۰ تا ۱۸۰ روز و هپاتیت C حدود ۱۵ تا ۱۵۰ روز است. بهترین راه پیشگیری از هپاتیت B واکسیناسیون است. این واکسن در مقابل هپاتیت C نیز ایجاد مصونیت می‌کند. علیه هپاتیت C واکسنی وجود ندارد. ویروس هرپس ، عامل تبخال نیز از طریق تماس مستقیم پوست یا مخاط با ترشحات تاول ها انتقال می یابد. در صورت وجود تبخال در لب و دهان بهتر است تا بهبودی کامل از انجام اعمال دندانپزشکی غیرضروری خودداری شود. ایدز نیز بیماری ویروسی است که از طریق خون و فراورده های خونی منتقل می شود. با توجه به دوره کمون طولانی این بیماری ها بسیاری از افراد از عفونت خودآگاه نیستند و آنتی بادی خون آن ها نیز حضور ویروس را نشان نمی‌دهد، اما قادر به انتقال بیماری هستند.
برخی مطالعات نشان می دهد که افراد شاغل در حوزه دندانپزشکی ۵-۱۰ بار شانس ابتلا به هپاتیت B را بیشتر از افراد معمولی دارند. لذا رعایت اصول بهداشتی در حوزه دندانپزشکی بسیار ضروری است.
▪ عواملی که درانتخاب روش استریلیزاسیون، ضد عفونی و گندزدایی دخالت دارد عبارتند از :
۱) چگونگی نوع میکروب:
تعداد میکرو ارگانیزم های موجود در یک شیء یا وسیله متفاوت است. عده ای از آن‌ها در حرارت عادی و مدت کم از بین رفته و برخی در حرارت های بالا و زمان بیشتر از بین می‌روند. لذا با شناختن نوع میکروب و میزان آلودگی باید روش صحیح برای استریل کردن وسایل انتخاب شود. مثلا ویروس هپاتیت از طریق سرنگ‌های آلوده از فردی به فرد دیگر منتقل می شود، لذا باید با نهایت دقت این سرنگ‌ها را شسته و ضدعفونی کرد.
میکرو ارگانیسم ها به ترتیب مقاومت عبارت است از:
۲) میزان آلودگی:
باید میزان آلودگی وسایل در نظر گرفته شود. اگر وسایل همراه با چرک و خون مخاط است باید از محلول های ضدعفونی مناسب که حاوی مواد پاک کننده نیز هستند، برای شستشوی آن ها استفاده شود.
۳) نوع وسیله به کار برده شده:
هر نوع وسیله ای که به کار برده می‌شود در انتخاب روش استریل کردن بسیار اهمیت دارد، مثلا وسیله فلزی یا پارچه ای یا شیشه ای پلاستیکی هر کدام به نحوی استریل می‌شود.
ابزار در دندانپزشکی سه گونه اند: ابزار بحرانی (critical)، نیمه بحرانی (semi critical) و غیر بحرانی (Non critical) ابزاری که در جراحی استفاده می شوند و با محیط استریل بدن مثل خون بیمار در تماس هستند، پس از مصرف با محلول ضدعفونی سطح متوسط ضدعفونی شده، سپس با آب شسته و در نهایت در اتوکلاو استریل می شوند. حرارت مرطوب اتوکالاو مقاوم ترین شکل حیات یعنی اسپورها را از بین می برد. علت استفاده از محلول قبل از اتوکلاو برای حفظ سلامت تیم دندانپزشکی و جلوگیری از انتقال آلودگی به محیط و افراد قبل از مرحله استریلیزاسیون است.
برای ضد عفونی ابزارهایی که با مخاط تماس دارند، محلول های سطح بالا کفایت می کند. این محلول ها قادر به حذف اسپور نیستند، اما با توجه به نمودار فوق از مایکوباکتریوم به پایین را از بین می برند. برای ابزارهای گروه سوم که تنها با پوست سالم در تماس هستند، محلول سطح پایین یا شستشو با آب و صابون کافی است. محلول های سطح پایین اسپور و مایوباکتریوم را از بین نمی برند، اما انواعی از باکتری‌های گرم مثبت، منفی، قارچ ها و ویروس‌ها را حذف می‌کنند.
امروزه در اغلب آیین نامه های بین المللی کنترل عفونت، استریلیزاسیون با بخار جهت استریل کردن هندپیس ها در فواصل بیماران قویا توصیه می شود.
در دندانپزشکی ها برای ضدعفونی سطح تجهیزات اسپری های آماده مصرف سریع الاثر و همچنین دستمال های مرطوب آغشته به مواد ضدعفونی کننده پیشنهاد می شوند. با توجه به پاشیدن قطرات بزاق و ترشحات به اطراف و زمین، ضد عفونی کننده سطوح بزرگ دندانپزشکی با استفاده از محلول های مناسب ضروری است. یکی از مناطقی که معمولا در دندانپزشکی ها، ضد عفونی آن نادیده گرفته می شود، سیستم ساکشن و کراشوار یونیت است. با توجه به انواعی از مواد آلی مثل خون، بزاق و بافت نسوج دهان که در این مناطق وجود دارد رشد میکرو ارگانیسم ها تسریع شده و ممکن است بیوفیلم در مسیر لوله ها ایجاد شود که هم سبب گرفتگی مجاری شده و هم بوی نامطبوع ایجاد می‌کند. این مناطق پس از هر بیمار باید با آب فراوان شسته شده و پس از هر روز کاری نیز با محلول مناسب ضد عفونی شوند.
معمولا قالب های دندانی به دلیل ترس از تغییر حجم، بدون ضد عفونی شدن به لابراتوار دندانسازی ارسال می‌شوند و لذا افراد شاغل در این مناطق همیشه در معرض خطر هستند. امروزه کمپانی های بزرگ تولید کننده محلول های ضدعفونی کننده با تولید ترکیباتی که هیچ گونه تغییری در حجم قالب ایجاد نمی‌کنند، این مشکل را مرتفع کرده اند.
به یاد داشته باشیم مهم ترین عامل انتقال عفونت دست آلوده است. با شستن مکرر و صحیح دست ها با آب و صابون آلودگی ها، سلول‌های مرده و باکتری‌های موجود روی پوسته شسته می‌شوند. شستشوی صحیح دست‌ها بهترین راه پیشگیری از انتقال عفونت است. پوشیدن دستکش به هیچ عنوان جایگزین دست شستن نمی شود. شستن دست‌ها موجب پیشگیری از انتقال عفونت از بیمار به تیم دندانپزشکی و بالعکس همچنین از پرسنل به سایر همکاران و از بیمار به بیمار دیگر می شود.
امروزه در بسیاری از مراکز معتبر اروپایی توصیه می شود برای انجام اعمال روتین دندانپزشکی، دست ها قبل از شروع به کار، قبل و پس از استراحت و در صورت بروز آلودگی قابل رویت با آب و صابون شسته شوند، در عوض در فاصله بین بیماران مالش دست‌ها با ضد عفونی کننده الکلی توصیه می‌شود.
توصیه می شود قبل از پوشیدن دستکش، دست ها با محلول الکلی ضدعفونی شود، سپس دستکش‌ها پوشیده شوند و مجددا دستکش را باید با محلول فوق ضدعفونی کرد. پس از انجام کار و قبل از دور انداختن دستکش (که برای هر بیمار بایستی تعویض شود) به منظور حفظ سلامت پرسنل مسئول نظافت، بهتر است مجددا دستکش را ضدعفونی کرد.
بدیهی است جهت انجام اعمال جراحی و Aggressive، شستشوی جراحی دست‌ها که یک فرایند تعریف شده و شناخته شده پزشکی است، به کار رود.

مهندس مهیا عباس زاده - دکتر بابک شهبازیان

منبع : ماهنامه تخصصی مهندسی پزشکی