گفتار طرب‌انگیز

● بررسی طنز سعدی در گلستان و بوستان
آسمان ادبیات کلاسیک فارسی پنج ستاره‌ی فروزان دارد: «سعدی»، «فردوسی»، «نظامی»، «حافظ» و «مولوی». در این میان شاید بتوان «سعدی» را معروف‌ترین و مردمی‌ترین شاعر فارسی دانست. روزگاری دراز، «گلستان» سعدی اولین کتابی بوده است که دانش‌آموزان در مکتب‌ها می‌‌خوانده‌اند و می‌آموخته‌اند و در طاق‌چه‌ی خانه‌ی هر فارسی‌زبان ادب‌دوستی در کنار قرآن، یک کلیات سعدی هم یافت می‌شده است.
«سعدی» خود در دیباچه‌ی «گلستان» می‌گوید: «ذکر جمیل سعدی در افواه عوام افتاده است و صیت سخن‌اش در بسیط زمین رفته و قصب‌الجیب حدیث‌اش هم‌چون شکر می‌خورند و رقعه‌ی منشآت‌اش چون کاغذ زر می‌برند...»؛ این پاره علاوه بر این‌که نشان از شهرت عالم‌گیر سعدی حتا در دوره‌ی حیات خودش دارد، این سئوال را به ذهن متبادر می‌کند که راز گیرایی کلام سعدی چیست؟
پاسخ به این سئوال بی‌شک دش‌وار است، با این وجود چندان دور از ذهن نیست که دو عامل مهم را در مقبولیت کلام سعدی بین عوام و خواص دخیل دانست. نوشته‌های «سعدی» مشحون از پند و اندرزهای اخلاقی، تلمیحات به احادیث و آیات قرآنی و اشارات مذهبی‌ست. پرواضح است که جامعه‌ی اخلاق‌زده و مذهب‌گرای ایران در طول تاریخ، توجه ویژه‌ای به مذهب نشان داده و هر آن‌چه را که رنگ و بوی مذهبی - اخلاقی داشته با جان و دل پذیرا شده است.
آثار سعدی نه تنها این خصوصیت را دارا هستند، بل‌که غالب آن‌ها به قول خودش «طرب‌انگیزست و طیبت‌آمیز» و آمیخته به «شهد ظرافت»، و این به گمان من دیگر عامل گیرایی کلام اوست. با این حلاوت کلام، سلاست قلم و ظرافت طبع، اگر سعدی در جای‌گاهی غیر از مقام ام‌روزش می‌بود، تعجب‌انگیز می‌نمود.
باری، پرسشی که حال پیش می‌آید این است که سر «طرب‌انگیز»ی و «طیبت‌آمیزی» و شیرینی سخن سعدی چیست؟ جواب دادن به این سئوال دیگر چندان سخت نیست؛ «طنز» سعدی‌ست که قند کلام اوست و راز تاثیرگذاری و جذابیت‌اش. با این‌که خیلی از آثار او مستقیمن طنز نیستند، اما نکته‌سنجی و خوش‌ذوقی طنازانه‌ی سعدی در تک تک سطور و کلمات نوشته‌ها و سروده‌های‌اش جاری‌ست؛ به خصوص در دو کتاب مهم او یعنی «بوستان» و «گلستان» می‌توان جلوه‌هایی بسیار زیبا و ناب از طنز یافت.
بررسی طنز سعدی موضوعی بوده است که در طی قرون بعد از او و در زمان ما هم‌واره مغفول مانده و آن‌طور که شایسته است تحقیقات و نوشته‌های مکتوب راجع به آن رقم زده نشده است. از این نظر می‌توان گفت که زنده‌نام «عمران صلاحی»، به نوعی چراغ اول پژوهش ویژه در زمینه‌ی طنز سعدی را روشن کرده است و اهمیت کتاب «گفتار طرب‌انگیز» او نیز هم‌این‌جاست.
«گفتار طرب‌انگیز» با عنوان فرعی «طنز سعدی در گلستان و بوستان» کتابی‌ست که در دو بخش جداگانه به تنقیب رگه‌های طنز سعدی در «بوستان» و «گلستان» می‌پردازد. احتمالن برای همه‌ی ما پیش آمده است که در هنگام مطالعه‌ی این دو کتاب و یا پاره‌های آن‌ها، گاه از رندی سعدی و طنز او لب‌خند زده‌ باشیم؛ «عمران صلاحی» با حوصله و دقت، تعداد زیادی از این حکایت‌ها، ابیات و تکه‌های طنزآمیز را استخراج کرده و با اشاراتی کوتاه و نکته‌پردازی‌هایی به جا، آن‌ها را نقل کرده است.
آن‌طور که مولف در مقدمه‌ی کتاب آورده ـ و از سیاق نوشتار هم پیداست ـ این یادداشت‌ها برای پخش از رادیو نوشته شده است و به هم‌این دلیل، به اقتضای نوع مخاطب‌اش ـ چندان دقیق و عمیق نیست. بخش عمده‌ای از متن کتاب شامل نقل حکایت‌های طنز است و ـ هم‌آن‌طور که اشاره کردم ـ چند خطی توضیح چاشنی آن‌ها شده است.
اگر بر مسند بی‌طرفی بنشینیم باید گفت که این کتاب می‌توانست خیلی به‌تر از این‌ها باشد و گمان نمی‌کنم خود زنده‌نام صلاحی هم با آن تواضع همیشه‌گی‌اش، ادعایی در این زمینه داشته و هم‌‌آن‌طور که در مقدمه‌ی کتاب هم ذکر کرده، گمان نمی‌کرده است که «قرار است روزی این مقاله‌ها به نام خود»ش کتاب شود: «[اگر می‌دانستم] بیش‌تر مطالعه می‌کردم و به‌تر می‌نوشتم و به قول عوام "بزن در رویی" کار نمی‌کردم!»؛ با این وجود، کتاب می‌تواند مدخل خیلی خوبی باشد برای جوانان و آنانی که با کلام سعدی چندان مانوس نیستند و آن‌ها را هم به خواندن آثار او ترغیب کند و هم آشنایی به نسبت خوبی با طنز زیبای سعدی برای‌شان فراهم آورد.
طنز «سعدی» نیازمند پژوهش‌های مفصل و دقیق است که جای‌شان خالی‌ست و هم‌آن‌طور که گفتم «گفتار طرب‌انگیز» می‌تواند گام آغازین تحقیقات مفصل و کامل‌تر بعدی باشد. «گفتار طرب‌انگیز» هم کوتاه است و هم بسیار خوش‌خوان و جذاب و خواندن‌اش بیش از یکی، دو ساعت زمان نمی‌برد. «غلام‌علی لطیفی» بر پایه‌ی تعدادی از حکایت‌های سعدی تصویرسازی‌های بسیار جالبی انجام داده که در کتاب آمده‌اند و بر جذابیت آن افزوده‌اند.

عمران صلاحی

منبع : پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی حوزه هنر