حسن‌المجاوره (حسن معاشرت با همسایه)

مسأله همسایه و حقوق آنها و نیز مراعات حال و رعایت وضع آنها از مسائل مهمی است که در نظام حیات اخلاقی و معاشرتی اسلام مرد بحث و بررسی قرار گرفته است. روایات ما در این زمینه سخن بسیار گفته و نوع و کیفیت معاشرت و موضع‌گیری‌ها در این زمینه را با اهمیت تلقی و بیان کرده‌اند.
اساس بحث در اسلام این است که هر انسانی باید شعاع بهره‌مندی از نهم و لذائذ زندگی، و همکاری و همیاری را از مرز و حدود خانه خویش خارج ساخته و به محیط دور و بر خویش بکشاند. به وضع اطرافیان و نزدیکان رسیدگی کرده و حوائج‌شان را بیش از دیگران مورد نظر داشته باشد. اسلام به ما توصیه می‌کند که بکوشیم از حال آنها باخبر شویم، در حدود توان به آنها کمک کنیم، در معاشرت‌ها و برخوردها احوال‌شان رعایت کنیم.
توجه به همسایه از یک‌سو متضمن فوائدی بسیار برای رفع نیازمندی‌های مردم و از سوی دیگر سبب وسعت دید در امور مربوط به حیات فردی و اجتماعی است. این امر سبب می‌شود که انسان‌ها به حقایق و جریان زندگی آشنائی یابند و اگر امکان و توانی دارند در راه مردم مایه بگذارند و هم عواطف را نیرومندتر سازند.
● منظور و حدّ همسایه
امّا این‌که همسایه کیست می‌توان گفت منظور از آن کسی است که از نظر محل سکنی یا شغل، مرز زندگی در جوار آدمی قرار دارند و مسلمان به‌حکم مسلمانی وظیفه‌مند است که روابط خویش را با آنان براساس تفاهم، صلح و صفا، گذشت و احسان و در کل حسن جوار قرار دهد.
اینکه حریم همسایه را تا چه اندازه بدانیم روایات ما در این باره بحث و اظهارنظر کرده‌اند در بیانی از امام علی (علیه‌السلام) آمده است - حریم مسجد چهل ذراع است و حریم همسایه چهل خانه از چهار طرف (شمال و جوب و شرق و غرب) (حریم المسجد اربعون ذراعاً و الجوار اربعون داراً من اربعه جوانبها - بحارالانوار، ج ۷۴)
بر این اساس وظایف و حقوق معاشرتی با همسایه براساس این میزان قابل ذکر است و این حداقل وظیفه اسلامی است. به‌عبارت دیگر ما در این رابطه مسئولیم و باید پاسخگو باشیم و تخلّف از دستورات و تعالیم عقوبت‌آور است.
● انواع همسایگان
روایات ما در دسته‌بندی همسایگان و حقوقی که در این رابطه قابل ذکرند به دسته‌بندی‌هائی پرداخته‌اند. سخنی را از پیامبر (صلّی الله علیه وآله وسلم) در این رابطه ذکر می‌کنیم:
▪ همسایگان سه دسته‌اند: الجیران ثلاثه
۱) همسایه‌ای که دارای سه دسته حقوق برماست: حق همسایگی، حق خویشاوندی و حق اسلام (که حق برادری است) (جارله ثلاثهٔ حقوق: حق‌الجوار، حق‌القرابه، حق‌الاسلام)
۲) همسایه‌ای که دارای دو حق است: حق همسایگی و حق اسلام (جارله حقان، حق‌الجوار و حق‌الاسلام)
۳) همسایه‌‌‌ای که دارای حق همسایگی است و آن حق مشرک از اهل کتاب است (جارله حق‌الجوار، المشرک من اهل‌الکتاب)
توجه به این دسته‌بندی نشان می‌دهد که میزان این مسؤولیت تا چه حد و به چه میزان فراگیر است اگر کافری و یا مشرکی هم در کنار ما باشد ما در رابطه با آنان وظایفی خاص داریم و نمی‌توانیم مسأله‌شان را نادیده بگیریم.
دسته‌بندی‌هائی دیگر هم تقریباً با همین مضامین وجود دارد از جمله این دسته‌‌بندی که سه گروه همسایه داریم: همسایهٔ خویشاوند، همسایه بیگانه، همسایه مسافرت و مسجد و مجلس و شریک در مال. (پیامبر - صلّی الله علیه وآله وسلم - بحارالانوار، ج ۷۴)
● اهمیت همسایه
در مورد توجه به همسایه مسائل زیادی مطرح کرده‌اند از جمله این‌که رسول خدا (صلّی الله علیه وآله وسلم) فرمود: حرمت همسایه بر انسان مثل حرمت مادر است (حرمهٔ الجار علی‌الانسان کحرمهٔ امّه - مکارم‌الاخلاق) و نمونه همین سخن از امام صادق (علیه‌السلام) در کتاب کافی ج۲ آمده است.
امام صادق (علیه‌السلام) توصیه می‌کند که پیش از تهیه خانه به فکر همسایه باش و ببین با چه کسی می‌خواهی همسایه شوی الجَار ثمّ الدّار. و هم او فرموده که همسایه خوب یک مزیّت است و خانه‌ای که در اطرافش همسایگان خوب وجود دارند امتیاز (نوعی سرقفلی) دارد.
قرآن هم در توصیه‌ها نسبت به حیات مسلمانان از همسایه‌های خویشاوند و همسایه‌های عادی که در کنار ما زندگی می‌کنند بحث می‌نماید (۴۱ - نساء). رسول خدا (صلّی الله علیه وآله وسلم) فرمود: جبرائیل همیشه مرا درباره همسایه سفارش می‌کرد، آنقدر که من گمان بردم همسایه از همسایه ارث می‌برد (مازال جبرئیل بوصینی بالجار، حتی طننت انّه سیورثه - پیامبر - صلّی الله علیه وآله وسلم - امالی طوسی، ج۱) و نمونه همین سخن را در آخرین وصایای علی (علیه‌السلام) (پس از ضربه نوزدهم ماه رمضان بر فرق مبارکش) در نهج‌البلاغه می‌بینیم.
امام صادق (علیه‌السلام) فرمود حسن جوار و نیکی در همسایگی مایه آبادانی شهرها و سببی برای افزایش عمر است. (کافی، ج۲) - و رسول خدا (صلّی الله علیه وآله وسلم) فرمود: آن‌کس که امر همسایه‌اش را ضایع بگذارد از ما نیست یعنی مسلمان نیست (من ضیّع جاره فلیس منّا) و روایاتی دیگر هم در این رابطه وجود دارد که همه حکایت از اهمیت امور همسایه و رعایت احوال آنها دارند و ما برای رعایت اختصار از ذکر و تفصیل آنها خودداری می‌کنیم.
● توصیه‌ها درباره آن
چه بسیارند روایات و دستورهائی که از سوی اسلام در زمینه همسایه ذکر شده و در دسترس است و ما ذیلاً به چند مورد آن اشاره می‌کنیم:
۱) رسول خدا فرمود: همسایگی با کسی که در کنار تست نیکو گردان تا مسلمان باشی - (بحارالانوار، ج ۷۴) و این روایت می‌خواهد بگوید مسلمانی هر کس در گرو حسن هم جواری است.
۲) علی (علیه‌السلام) در آخرین وصیت خود فرمود: خدا را، خدا را در رابطه با همسایگان‌تان در نظر داشته باشید زیرا که آن وصیت‌ پیامبر شماست. (الله الله فی جیرانکم فانّه وصیه نییّکم - نهج‌البلاغه)
۳) هم‌چنین امام صادق (علیه‌السلام) بر شما باد به حسن همجواری زیرا که خداوند عزوجل شما را به آن فرمان داده است (علیکم بحسن الجوار فان اله عزوجّل امر بذلک - بحارالانوار، ج ۷۴)
۴) حسن هم‌‌جواری داشته باشید که آن روزی را زیاد می‌کند (همان سند)
۵) ای اباذر به‌هنگامی که غذائی پختی آن را زیادتر کن (به اصطلاح آبش را اضافه کن) و همسایگانت را دعوت و یا غذا را میان آنها قسمت کن (رسول - صلّی الله علیه وآله وسلم - مکارم‌الاخلاق)
۶) درباره همسایگان از خدا بترسید که این سفارش پیامبر شماست (مجموعه ورّام)
● وظایف درباره همسایه‌ها
اسلام در رابطه با همسایه‌ها وظایف و تعهداتی برای ما ذکر کرده است که ذیلاً به مواردی از آنها اشاره می‌کنیم:
۱) خلق و خوی را با همسایگان باید نیکو کرد و با آنان معاشرت و اخلاق خوش داشت و این وظیفه‌ای است که رسول (صلّی الله علیه وآله وسلم) به آن اشاره فرمود (تحت‌‌العقول)
۲) ما وظیفه داریم همسایگان خود را نیز در صورت سیری خود سیر کنیم. رسول خدا (صلّی الله علیه وآله وسلم) فرمود آنکس که خود سیر بخوابد و همسایه‌اش گرسنه باشد به من ایمان نیاورده است (ما آمن بی من بابت شبعان و جاره جائع - وسایل‌الشیعه، ج۲) و نمونه همین حدیث با عبارت دیگری ذکر شده است (لیس بمؤمن من بات شبعاناً و جاره طاویاً مکارم‌‌الاخلاق)
۳) در حسن هم‌جواری تنها دست برداشتن از آزار کافی نیست، بلکه باید در برابر آزار و اذیت آنها هم متحمل بود. (لیس حسن الجوار کف الاذی ولکن حسن‌الجوار الصبر علی الاذی - تحف‌العقول امام موسیٰ کاظم (علیه‌السلام))
۴) احترام همسایه به‌مانند احترام مادر و به‌همان‌گونه واجب و ضروری است (امام صادق (علیه‌السلام))
۵) در مال آدمی به غیر از زکات حقی است که برای همسایه در نظر گرفته شده است (امالی طوسی جدل ۱. پیامبر - صلّی الله علیه وآله وسلم در پایخ این سؤال که آیا در مال به‌جز زکات حقی است - یا نبّی الله - افی المال حق سوی الزکوهٔ قال نعم ...)
و نمونه این روایات و هم وظایفی که اخلاقاً در جنبه معاشرت‌ها باید مطرح باشد بسیار است و در کل نشان می‌دهند که وظیفه ما در رابطه با همسایه رسیدگی به زندگی آنها، کمک و معاضدت و حتی قبول زحمات آنها، تحمل زندگی و کیفیت زندگی‌شان و لااقل خودداری از آزاررسانی به آنهاست.● پرهیزها
در رابطه با همسایه‌ها از چه مسائل و اموری پرهیز کنیم؛ پاسخ روشن است. آنچه به خود روا نمی‌داریم درباره همسایه‌ها نباید روا داریم و نیز درباره دیگر مسلمین (- رسول صلّی الله علیه وآله وسلم - خصال). ولی روایاتی که را که ذیلاً ذکر می‌کنیم نشان می‌ٔهندما در رابطه با آنان از انجام چه اموری باید خودداری کنیم.
۱) به رسول خدا (صلّی الله علیه وآله وسلم) گفتند فلانکس روزها به روزه و کار و صدقه دادن مشغول است ولی با زبان خود همسایگان را می‌آزارد. رسول خدا (صلّی الله علیه وآله وسلم ) فرمود در او خیری نیست و او اهل آتش است (محجهٔ‌‌البیضاء)
۲) امام رضا (علیه‌السلام) فرمود:
آنکس که همسایه‌اش از شر و آزار او در امان نیست از ما نیست
(لیس منامن لم یأمن جاره بوائفه - عیون اخبار‌الرضا)
) رسول خدا (صلّی الله علیه وآله وسلم ) فرمود: به‌خدا ایمان ندارد آن‌کس که همسایه‌اش از سر او در امان نیست (کنزکراجکی)
۴) هرکس به خدا و روز قیامت ایمان دارد همسایه‌‌اش را آزار ندهد (فاطمه - علیه‌السلام - حیات فاطمه - علیه‌السلام)
۵) آن‌کس که همسایه‌اش را اذیت کند معلون است و ملعون (ملعون ملعون من اذی جاره - امام صادق - علیه‌السلام - کنز کراجکی)
۶) وارد بهشت نخواهد شد مردی که همسایه‌اش از آزارش در امان نیست (پیامبر - صلّی الله علیه وآله وسلم - کیمیای سعادت)
۷) آنکس که همسایه‌اش را اذیب کند خداوند بوی بهشت را بر او حرام کند و جایگاهش دوزخ است که بدجایگاهی است (بحارالانوار، ج ۷۴ - علی - علیه‌السلام)
۸) آن‌کس که به خدا و پیامبرش ایمان دارد موظف است که همسایه‌اش را اذیت نکند و بلکه به او احترام کند. (پیامبر - صلّی الله علیه وآله وسلم - قرب‌الاسناد)
۹) آن‌کس که به اندازه وجبی به زمین همسایه خیانت کند، خداوند در قیامت آن را چون طوقی از آتش در گردن او خواهد افکند ... مگر این‌که زمین را برگرداند و توبه کند (پیامبر)
۱۰) و بالاخره عمل پیامبر و حضرات معصومین (علیه‌السلام) و دیگر سخنان آنها نشان می‌دهد که حق آزار و اذیت، سوءظن، ایجاد زمینه بدگمانی به همسایه نیست. اصل بر رعایت همدمی، موافقت و معاونت در امور و مراقبت در حفظ حقوق آنهاست. حتی در فقه اسلامی آزادی در مالکیت اجازه نمی‌دهد که ارتفاع ساختمان را به‌میزانی بالا بریم که نور خورشید به همسایه نرسد (شرایع‌الاسلام)
● همسایه بد
همسایه بد و بدرفتار عامل ناراحتی و سببی برای شررسانی است. سبب ایجاد فتنه، در مواردی هتک حرمت، برهم زدن آسایش و بخطر افتادن آبروست. خانه انسان محل سکونت و آرامش و مأمنی برای آدمی است. کسی که از شر همسایه در خانه خود امنیت و سکون نداشته باشد جداً باید گفت فردی بدبخت و درخور ترحّم است.
در دعاهای منقول از رسول خدا (صلّی الله علیه وآله وسلم) یکی این دعا است: اعوذبالله من جاء سوء فی‌دار ... (خدایا به تو پناه می‌برم از همسایه‌ بدی که در خانه‌ای اقامت دارد چشمانش ترا می‌بیند، و دلش نسبت به تو بدگمان است. اگر خیر و سعادتی برای تو ببیند ناراحت می‌شود و بدش می‌آید و اگر بدبختی و شری به تو رسد خرسند و شاداب می‌گردد ...) (کافی، ج۲)
چه بسیارند همسایه‌های بدی که موجباتِ بی‌عفتی، بداخلاقی و مفاسد اجتماعی را پدیده آورده و حتی حیثیت و شرافت خانواده‌های اطراف و دوروبر خود را بر باد داده‌اند. چه بسیارند همسایه‌های هرزه و ولگردی که امنیت و آرامش را از افراد سلب کرده و حتی در مواردی خطراتی را برای جان و آبروی دیگران فراهم آورده‌اند. از شراین همسایه‌ها باید جداً به خدا پناه برد و در تهیه مسکن سفارش امام صادق (علیه‌السلام) را به‌یاد داشت که الجار ثم الدّار
این سخن به‌نحوی دیگر از حضرت زهرا سلام ... علیها منقول است که وقتی فرزندش امام حسن (علیه‌السلام) از مادر پرسید: مادر چرا شب‌ها در محراب عبادت و تهجّد همه‌اش به همسایه‌ها دعا کنی و ما را دعا نکنی جواب شنید فرزندم اول همسایه، بعد خانه (الجار ثم الدّار) و شک نیست این دعا برای همسایه‌ای است که درخور احترام و دعا باشد.
● شکایت از همسایه
در زمان حیات رسول‌الله (صلّی الله علیه وآله وسلم ) شخصی سه بار از همسایه‌اش پیش پیامبر شکایت برد که برای او و زندگیش زحمت و مرارت ایجاد می‌کرد. پیامبر دوبار او را سفارش کرد که بردبار و متحمل باش و آن رنج و آزار را برای رضای خدا و رعایت حق همسایگی حق کن. به‌هنگامی که این تحمل و بردباری در همسایه بد اثر نگذاشت و آن مرد برای بار سوم به‌نزد پیامبر شکایت آورد رسول خدا (صلّی الله علیه وآله وسلم) فرمود: در روز جمعه که مردم به نماز جمعه می‌روند - اثاث خانه را در دم در، در میان راه بریز و پخس کن و هر کس که از تو علت این امر ار پرسید بگو: از بس همسایه‌ام مرا آزار می‌دهد و اذیب می‌کند خانه‌ام را تخلیه کرده‌ام.
آن مرد در روز جمعه چنان کرد و همسایه بدرفتار قضیه را متوجه شد و آبروی خود را در نزد مردم در خطر دید، عذرخواهی کرد و قول داد که دیگر زحمتی ایجاد نکند و او اثاثه را به‌خانه برگرداند. چنین کردند و آرامش یافتند. و این شیوه خاصی از تنبیه بود که رسول خدا (صلّی الله علیه وآله وسلم) برای همسایه بدرفتار در نظر گرفت تا آبروی او را به‌خطر اندازد و او را بر سر مرز آورد.