سوسیالیست ها و چپ گرایان حراف آمریکای لاتین

تقریباً همزمان با آغاز سال نو میلادی، «اوو مورالس» رسماً كار خود را به عنوان رئیس جمهور جدید بولیوی شروع كرد. مورالس به عنوان اولین سفرهای رسمی خود به دیدن كاسترو و «هوگو چاوس» رئیس جمهور ونزوئلا رفت؛ رئیس جمهوری كه در حال حاضر یك انقلاب را رهبری می كند و در كشور خود از وی به عنوان قهرمان آزادی و «سیمون بولیوار» جدید یاد می شود. سفر مورالس به سوی اروپا، چین، آفریقای جنوبی و برزیل ادامه پیدا كرد. اما برخلاف سنت پیشین كه هر رئیس جمهور جدیدی در آمریكای لاتین اولین سفر رسمی اش را به واشینگتن می رفت، چنین چیزی در برنامه مورالس وجود نداشت. مورالس كه پس از رئیس جمهور مكزیك در سال های ۱۸۵۸ تا ۱۸۷۲یعنی پس از «بنیتو خوارز» اولین رئیس جمهور سرخپوست تبار تاریخ آمریكای لاتین به حساب می آید، معتقد است كه كابوس آینده كاخ سفید خواهد بود.
بی تردید نسیم متفاوتی در آمریكای لاتین می وزد، نسیمی كه مبدأ و مقصد آن اردوگاه چپ است. در برزیل یعنی در بزرگترین و از نظر اقتصادی قوی ترین كشور این شبه قاره، از سال ۲۰۰۳ یك فلزكار سابق و رهبر اعتصاب عمومی سال های پیش این كشور یعنی «لوئیز ایناچیو لولا داسیلوا» ریاست جمهوری را برعهده دارد. در آرژانتین هم از همان سال ۲۰۰۳ پرونیست چپ گرا «نستور كرچنر» در راس قدرت است. در این كشور طی چند ماه ۲۶۰۰ دادگاه برای رسیدگی به اتهامات و جنایات افسران و سربازان دوران دیكتاتوری نظامی (۱۹۸۳-۱۹۷۶) تشكیل شد.
در اروگوئه یعنی در كشوری كه ۱۷۰سال تمام از سوی احزاب سنتی «كولورادوس» و «بلانكوس» اداره می شد، در سال ۲۰۰۴ كاندیدای احزاب چپ این كشور یعنی «تاباره واسكوئز» به ریاست جمهوری برگزیده شد. ده نفر از اعضای كابینه و اسكوئز كسانی هستند كه سال های زیادی از عمر خود را به عنوان زندانی سیاسی سپری كرده اند. واسكوئز به عنوان اولین اقدام پس از نشستن بر صندلی ریاست جمهوری اروگوئه، روابط دیپلماتیك كشورش با جزیره سوسیالیستی كوبا را كه از سال ها پیش قطع شده بود، دوباره برقرار كرد. در شیلی نیز كه البته در سال ۲۰۰۰ «ریكاردو لاگوس» چپ گرا به عنوان رئیس جمهور انتخاب شده بود، چندی پیش بار دیگر رئیس جمهور چپ گرای دیگر یعنی خانم «میشل باشلت» به این مقام برگزیده شد. باشلت دختر یكی از افسران هوایی شیلی است كه در دوران دیكتاتوری پینوشه به قتل رسیده و خود نیز مدتی در زندان های رژیم دیكتاتوری نظامی طعم شكنجه و اسارت را چشیده است. باشلت از نظر گرایش به چپ، پیشروتر از سلف خود به شمار می آید.
و این گرایش به چپ در آمریكای لاتین ظاهراً ادامه پیدا خواهد كرد. پرو نیز در ماه جاری (آوریل امسال) شاهد انتخابات ریاست جمهوری است. بر طبق نظرسنجی ها «اولانتا هومالا» از دیگر رقیبان خود پیشی گرفته است. این كاندیدای محبوب و البته پوپولیست كه او نیز تباری سرخپوست دارد، در رویای احیای امپراتوری اینكا به سر می برد و همواره بر طبل نژادپرستی می كوبد. چندی قبل ملاقاتی میان هومالا، چاوس و مورالس در كاراكاس انجام شد و آن دو رئیس جمهور از هومالا به عنوان همكار بعدی خود یاد كردند.
مردم مكزیك نیز در ماه جولای برای انتخاب رئیس جمهور جدید پای صندوق های رای می روند. كارشناسان در حال حاضر «مانوئل لوپز اوبرادور» شهردار پایتخت و كاندیدای حزب چپ گرای «انقلاب دموكراتیك» را شانس اول این انتخابات می دانند. در میان كشورهای بزرگ آمریكای لاتین تنها در كلمبیا است كه محافظه كاری به نام «آلوارو اوریبه» در ماه مه ریاست جمهوری اش را تنفیذ می كند و البته منافع ایالات متحده آمریكا در آن كشور به این صورت تضمین می شود.
بی تردید سراسر آمریكای لاتین در حال به اصطلاح به رنگ سرخ در آمدن است. در تاریخ معاصر این شبه قاره سابقه این یكرنگی وجود دارد كه البته قبلاً به رنگ سیاه درآمد! در سال های دهه ،۶۰ كودتا پشت كودتا بود كه در بیشتر كشورهای آمریكای لاتین انجام شده و ژنرال ها را روی كار می آورد؛ ژنرال هایی كه پشتیبان اصلی همه آنها ایالات متحده آمریكا بود و وظیفه همه آنها تامین و تضمین منافع آن ابرقدرت چیز دیگری نبود. دولت واشینگتن همواره از سرایت به گفته خودشان «باكتری كوبا» به دیگر كشورهای منطقه و به زعم آنها از بی ثباتی منطقه به دلیل حركت های چریكی وحشت داشت. در سال های دهه هشتاد قرار بر این شد تا نظامیان كناره گیری كرده و جای خود را به دولت های غیرنظامی بدهند. اما وضعیت از نظر اقتصادی هیچ تغییری نكرد و سال های آن دهه به عنوان «ده سال از دست رفته» در دفتر تاریخ آمریكای جنوبی ثبت شد.
آن به اصطلاح دموكراسی های جدید خیلی زود در زیر فشار بحران عظیم بدهی های خارجی و تورم لجام گسیخته عملاً فلج شدند. شدت فشار بدهی ها به اندازه ای بود كه كشورهای آمریكای لاتین به «صندوق بین المللی پول» روی آوردند و این صندوق نیز هر گونه حمایتی را منوط به اجازه واشینگتن می دانست. بدین صورت بود كه كشورهای آمریكای لاتین چاره ای جز پیروی از برنامه های اقتصادی دیكته شده از سوی واشینگتن نداشتند. بدین ترتیب همگی از برنامه های پیشین دست كشیده و رو به سوی اقتصاد بازار آزاد، كاهش هزینه های عمومی و همزمان اجرای برنامه های پرهزینه اجتماعی روی آوردند. اما حتی این برنامه ها هم منجر به حل بحران های مالی این كشورها نشد و این به معنای شكست اساسی مدل نولیبرالیسم آمریكای جنوبی بود. نتیجه این شكست هم روی كار آمدن محافظه كارانی پوپولیست چون «كارلوس منم» در آرژانتین و «آلبرتو فوجیموری» در پرو بود. در آرژانتین با گسترش تنش های حاصل از فشار های صندوق بین المللی پول در نهایت رئیس جمهور محافظه كار كنار رفت و «نستور كرچنر» چپ گرا روی كار آمد. از همان زمان و به تدریج شاهد گرایش مردم آمریكای لاتین به احزاب اصلاح طلب پراگماتیست و پوپولیست های چپ گرا هستیم، گروهی كه هدف اصلی خود را زدودن آثار منفی حاصل از انحراف برنامه موسوم به «سیاست متناسب با ساختار» بیان كرده اند.
با وجود گرایش مردم آمریكای لاتین به اردوگاه چپ، سیاستمدارانی كه از دل این گرایش بیرون می آیند، تفاوت هایی اساسی با یكدیگر دارند. اگر با یك نگاه كلی به این مسئله بنگریم می توان برای مجموعه این سیاستمداران چپ گرا دو اردوگاه را در نظر گرفت: در یك اردوگاه و به عبارت بهتر در یك طرف چپ گرایان سوسیال دموكرات و پراگماتیست قرار دارند و در طرف دیگر چپ گرایان پوپولیست با ادبیات انقلابی. به عنوان مثال می توان لولا رئیس جمهور برزیل را در اردوگاه اول و چاوس رئیس جمهور ونزوئلا را در اردوگاه دوم جای داد. روسای جمهور شیلی و اروگوئه و تا حد زیادی رئیس جمهور آرژانتین _ با وجود آنكه اغلب بر طبل پوپولیسم می كوبد- متعلق به اردوگاه پراگماتیست ها و روسای جمهوری بولیوی، ونزوئلا و رهبر كوبا به اردوگاه پوپولیست ها تعلق دارند.
گروه رهبران چپ گرای آمریكای لاتین از نظر انتقاد به سیاست های جهانی هم در طبقات مختلفی قرار می گیرند. در این روزها چاوس از این نظر مقام اول را دارد. برخلاف وی، «لولا» در این مورد خنثی و خارج از رده است. البته لولا سال ها در كسوت رهبر حزب كارگر برزیل علم مخالفت را برعلیه صندوق بین المللی پول برافراشت اما در جریان مبارزات انتخاباتی اش اعلام كرد كه برزیل همه بدهی های خارجی خود را خواهد پرداخت و به این صورت نگرانی های صندوق و دنیای اقتصاد را كاهش داد. او در مقام ریاست جمهوری به آن وعده وفا كرد و شاید به همین دلیل باشد كه در اجلاس اخیر داووس از جمله میهمانان عالی مقام این اجلاس به شمار می آمد.لولا ده ماه پیش اعلام كرد كه برزیل قصد ندارد قرارداد اعتباری اش را با صندوق بین المللی پول تمدید و تجدید كند و پس از آن نیازهای مالی اش را از بازار سرمایه بین المللی تامین خواهد كرد. شاید از همان زمان بود كه اقتصاد برزیل رشد غیرقابل تصور خود را نشان داد و در حال حاضر این كشور پس از ایالات متحده و اتحادیه اروپایی سومین قدرت بزرگ كشاورزی جهان به شمار می آید. البته این به آن معنی نیست كه شكاف كهنه فقیر و غنی در برزیل پرشده باشد. دولت برزیل برای آنكه گشایشی در وضعیت میلیون ها نفر مردم فقیر این كشور به عمل آورد برنامه هایی موسوم به «رقم گرسنگی صفر» و «پول خانوادگی» را به مرحله اجرا گذاشته است. البته این برنامه ها بیشتر جنبه صدقه و كمك رسانی دارد و به هیچ روی مشكلات مردم فقیر را به صورت ریشه ای حل نمی كند.
از قرار معلوم ونزوئلا در وضعیت انقلابی به سر می برد، كشوری كه هوگو چاوس به عنوان رئیس جمهور آن هر دم سخن از «سوسیالیسم قرن ۲۱» به میان می آورد. این كودتاگر ورشكسته و شكست خورده سال های دور، همچون سیمرغ كه از خاكستر خود دوباره برمی خیزد، در پی فروپاشی سیستم سنتی قدرت در ونزوئلا كه چندین دهه تحت سیطره انحصاری دو حزب سوسیال دموكرات و دموكرات مسیحی بود، در سال ۱۹۹۸ و با ۵۸ درصد آرا به عنوان رئیس جمهور پای در عرصه سیاسی ونزوئلا گذاشت. پس از رسیدن به قدرت با سرعتی غیرقابل باور چنان تغییراتی در قانون اساسی به وجود آورد كه طبق آن اختیاراتی وسیع به رئیس جمهور اعطا می شود. بدین ترتیب پارلمان در حد یك مجمع تابع رئیس جمهوری تنزل پیدا كرد و قوه قضائیه نیز عملاً در اختیار قوه مجریه قرار گرفت.
چاوس مسئله فقر را شفاف تر و آشكارتر از لولا در كانون سیاست های خود قرار داد. دولت چاوس فروشگاه های بزرگ دولتی را برای عرضه مواد غذایی به مردم فقیر در نظر گرفت. كالاهای این فروشگاه ها به صورت گاه مجانی و اغلب با قیمت های پایین در اختیار مردم نیازمند قرار می گیرد. برای اولین بار میلیون ها نفر از مردم فقیر ونزوئلا از امكانات پزشكی و دارویی برخوردار شده اند و البته این مسئله مرهون آن بیست هزار پزشكی كه از كوبا به این كشور آمده اند نیز هست. كشور ونزوئلا پنجمین تولیدكننده نفت خام به شمار می آید و قیمت هر بشكه نفت این كشور كه در زمان آغاز كار چاوس ۱۸ دلار بود، به بشكه ای حدود ۷۰ دلار افزایش پیدا كرده است. وضعیت فساد هم در حال حاضر در این كشور فرقی با گذشته ندارد و امروزه ثروت ملی ونزوئلا دیگر در دست پدرسالاران سنتی نیست بلكه طبقه جدیدی از نظامیان جایگزین آن پدرسالاران شده اند. با این همه در این دوره جدید آنقدر از ثروت ملی باقی می ماند تا فقرا هم از آن بهره مند شوند.
در همان حال كه سیاستمدار دموكراتی چون لولا با نیروهای اپوزیسیون سعی در تعامل دارد زیرا به همكاری آنها در پارلمان نیازمند است، پوپولیستی مانند چاوس از نیروهای مخالف دیو می سازد و طبقه متوسط جامعه را به وحشت می اندازد و جامعه را قطب بندی می كند. كشور برزیل در عرصه سیاست خارجی خود با قدرت های اقتصادی منطقه ای چون هند، چین و آفریقای جنوبی همكاری دارد و با همكاری آنها گروه ۲۰ را اداره می كند. گروه ۲۰ متشكل از بیست كشوری است كه از سه سال پیش یك كرسی مشترك در سازمان تجارت جهانی دارند، علت پذیرش این گروه سیاست كاهش كمك های مالی كشورهای ثروتمند شمال برای بازسازی كشاورزی است. اما سیاست خارجی و منطقه ای ونزوئلا نزدیك شدن هرچه بیشتر به كشور فقیر كوبا و رهبر آن یعنی كاسترو است، رهبری كه هنوز در آمریكای لاتین محبوبیت دارد.
با این حال چاوس و لولا در یك مورد كاملاً مشترك هستند. هر دو رئیس جمهور موفق شدند تا كشورهای آمریكای لاتین را وادار به همكاری كرده و از جدایی آنها جلوگیری كنند. لولا به تازگی سخن از «محور استراتژیك» ونزوئلا و برزیل به میان آورده و چاوس هم با یادآوری این كه او و برادرش لولا هر دو از مغضوبان كاخ سفید هستند، تولد به گفته خودش «محور خوبان» را اعلام كرد. و البته هیچكدام از این گفته ها، پوچ و توخالی نبودند. ونزوئلا به تازگی سفارش ساخت ۳۶ فروند هواپیمای جنگنده را به برزیل داده و قرارداد همكاری در بخش انرژی هم میان دو طرف به امضا رسیده است. بی تردید گرایش به چپ آمریكای لاتین همكاری های اقتصادی در این شبه قاره را وارد فاز جدیدی كرده است.
در هفته های گذشته چاوس، لولا و كرچنر بر سر برقراری خط لوله ای هفت هزار كیلومتری برای انتقال نفت خام ونزوئلا به برزیل از طریق آرژانتین به توافق رسیدند. هزینه این پروژه بیست میلیارد یورو برآورد شده است. ونزوئلا با تقبل بدهی بیش از یك و نیم میلیارد دلاری آرژانتین به صندوق بین المللی پول، این امكان را برای این كشور فراهم آورد تا همه بدهی هایش به این صندوق را در آغاز سال جدید تسویه كند. البته آرژانتین در این معامله سود مالی نصیب خود نكرده است زیرا باید همین مقدار را بعداً به ونزوئلا پرداخت كند اما با این اقدام، آرژانتین از سنگینی فشار های بانك جهانی رهایی یافت. به احتمال قوی در آینده ای نزدیك ونزوئلا كه بیش از سی میلیارد دلار ذخیره دارد، بولیوی را هم از كنترل صندوق خارج خواهد كرد.
گرایش به چپ آمریكای لاتین با وجود همه اختلاف نظرهایی كه میان رهبران این شبه قاره وجود دارد موجب توقف طرح آمریكایی مناطق آزاد تجاری (موسوم به Alca) از آلاسكا تا آمریكای جنوبی گردید. چاوس در مقابل طرح Alca طرحی موسوم به Alba را ارائه داد كه مخفف «پیمان بولیوار برای آمریكا » است. این انقلابی كاراكاس صحبت از همكاری مشترك اقتصادی در آینده به میان آورده است، همكاری ای كه بیشتر بر پایه همبستگی استوار است تا رقابت. البته این طرح اخیر چاوس چندان با واقعیت های اقتصادی همخوانی ندارد. اما حاصل این طرح Alba هرچه باشد نمی توان از اثرات نامطلوب گشایش بازارهای آمریكای لاتین به روی كالاهای ایالات متحده صرف نظر كرد. كشورهای صنعتی آسیا و همین طور چین وضعیت بازارهای امروزی خود را مرهون سیاست های حمایتی دولتی و ریسك پذیری برای ورود به رقابت های بین المللی هستند.
البته ایالات متحده هم به ویژه تحت فشار كشاورزان این كشور، طرح Alca را ارائه كرد. برای ایالات متحده بازارهای مصرفی آسیایی و افزایش قدرت خرید مردم این كشورها به مراتب مهم تر و پرمنفعت تر از بازارهای آمریكای لاتین به شمار می آید. علاوه بر آن برزیل در حال پرداخت بدهی های خود به ایالات متحده است و ونزوئلا هم هفتاد درصد از نفت صادراتی خود را به آمریكا می فروشد، این مقدار نفت تنها پانزده درصد از نیاز نفتی آمریكا را تامین می كند. در حال حاضر هم هیچ خطری از نظر خلع ید از شركت های نفتی آمریكایی و یا ملی كردن كنسرسیوم های خارجی توسط ونزوئلا وجود ندارد.
گرایش به چپ آمریكای لاتین از نظر سیاست های امنیتی هیچ تهدیدی بر علیه ایالات متحده ایجاد نمی كند. دیگر آن دوران كه در فاصله نود مایلی سواحل فلوریدا پایگاه های ماهواره ای شوروی مستقر بود و درست در كنار گوش ایالات متحده چریك های مسلح فعالیت داشتند، گذشته است. دیگر نه از اتحاد شوروی خبری هست و نه كوبا می تواند خطری برای ایالات متحده ایجاد كند. گذشته از آن ایالات متحده هنوز هم برای بازیگران اصلی آمریكای لاتین یعنی ونزوئلا و برزیل حكم مهم ترین شریك تجاری را دارد. این مسئله در مورد مكزیك هم صدق می كند. با این حال چپ گرایی فزاینده در آمریكای لاتین نشان از تلاشی است كه برای رهایی از وابستگی های سیاسی و اقتصادی به آمریكا صورت می گیرد. كوبا كه چندین دهه عملاً از خانواده كشورهای آمریكای لاتین جدا شده بود، دوباره به آغوش این خانواده بازگشته است و كشوری مثل برزیل در سازمان تجارت جهانی برای ایالات متحده آمریكا خط و نشان می كشد. اینها همه و همه نشانگر وجود یك اعتمادبه نفس و خودآگاهی نوین در این شبه قاره است. ونزوئلا در آینده در منطقه میان دریای كارائیب و كوه های آند نفوذ بیشتری خواهد یافت و برزیل هم تنها به اتكای وسعت و قدرت اقتصادی اش نقش رهبری سیاسی منطقه را ایفا خواهد كرد.«جیمز مونرو» رئیس جمهور ایالات متحده در ۱۸۳ سال پیش اعلام كرده بود: «آمریكا برای آمریكائیان». او با این شعار سعی داشت به اروپایی ها هشدار دهد كه در جنگ های استقلال به نفع اسپانیا مداخله نكنند. زیرا از نظر رئیس جمهور وقت ایالات متحده، آمریكای لاتین متعلق به ایالات متحده آمریكا بود. اما حال و سال ها پس از دوران گستاخی های قدرت شمالی آمریكا در مقابل كشورهای آمریكای جنوبی، می توان ادعا كرد كه آن شعار و آن دوران به زودی به تاریخ خواهد پیوست.

توماس شمید
ترجمه: محمدعلی فیروزآبادی
منبع : Die zeit

منبع : روزنامه شرق