احکام کلی حجامت در طب سنتی ایران

در طب سنتی ایران، یکی ازمهم ترین راه های نگهداری تندرستی ( حفظ الصحة) و پیشگیری از بیماری ها ( تقدمة الحفظ ) ، بکار بستن تدابیرمتناسب با هر فصل در گذرسال است. حکمای طب سنتی ایران همانگونه که برای خوردن غذا ،آشامیدن آب، حرکت و سکون بدنی و نفسانی ، خواب و بیداری ، آمیزش جنسی و دیگر امور روزمرّه همگانی ، بایست ها و نبایست هایی را تعریف می کردند ، برای هر فصل سال نیز تدابیری اندیشیده بودند تا مردمان با مزاج های گوناگون بدانند که به مقتضای کیفیت سرشتی خود وبه تناسب دور فلک و گردش فصول باید از چه اموری گریز و پرهیزکنند و چه اعمالی را انجام دهند تا ازاعتدال مزاج بیرون نروند یا زودتر بدان بازگردند.
این بایست و نبایست ها و بیم و نوید دادن ها درهمان حال که کل نگرانه و با دیدی باز وگشاده به موضوع تندرستی انسان است ، از نکته سنجی ها و ریز بینی های فراوان نیز آکنده است و بخش هایی بس خواندنی ازکتب طب سنتی رادر برمی گیرد .
حکمای ایرانی برآن بودند که بهار به سبب اعتدال مزاج و لطافتش ، قوای بدن را برای خارج کردن مواد زیان آور انباشته شده در جای جای فضاهای بدن ، تقویت و تحریک می کند . اما اگراین مواد پس از رقیق شدن و سیلان یافتن به تمامی از بدن دفع نشوند ، می توانند بصورت دمل ها و بثورات و خارش پوست و برخی تظاهرات دیگر نمایان شوند .
بطور خلاصه پزشکان کهن ایران زمین باور داشتند که مواد تباه و زاید بیماری زایی که در فصل زمستان ساکن و فسرده باشند ، در فصل بهار به جوشش وغلیان می آیند وپس از آمادگی کیفی ، از راه های دفعی بدن به بیرون رانده می شوند . یکی از تدابیرمربوط به فصل بهار که برای یاری رساندن به این کارکرد دفعی طبیعت بدن توصیه شده ، اخراج خون از طریق فصد و حجامت است که بویژه برای گرم مزاجان و کسانی که دچار غلبه دم (خون) هستند، سودمندی فزونتری دارد .
با وجود آنکه شایسته ترین فصل خارج کردن خون از طریق حجامت را( بویژه برای مقاصد پیشگیرانه) فصل بهاردانسته اند ، اما باید آگاه بود که برای انجام این عمل ضوابط و پیش شرط های خاصی در طب سنتی بیان شده است . دیدگاه حکمای ایرانی در مورد سودمندی حجامت - همچنان که برای دیگر روش های درمانی- مطلق نبوده وبستگی به مزاج وسن وجنسیت فرد و نیزفصل و زمان و مکان حجامت داشته است.
لازم به ذکر است که آنچه در پی می آید قواعدی است که درمورد حجامت همراه با تیغ زدن و خروج خون ( حجامت با شَرَط ) بیان شده است .
● احکام مربوط به زمان حجامت
▪ حجامت وروزهای ماه:
بر اساس منابع اصیل طب سنتی ایران ، حجامت در اول و آخر ماه و سه شنبه آخر ماه جایز نیست چون در این ایام، اخلاط ساکن و متوجه باطن اند واز طریق حجامت قابلیت خروج ندارند .
همچنین حجامت درروزهای چهاردهم و پانزدهم هر ماه که دارای بیشترین فزونی نورماه اند ، چندان مناسبت ندارد ، زیرادر این ایام اخلاط لطیف سبک به علت حرکت سریعتر، بیشترازاخلاط غلیظ سنگین میل به سطوح دارند ولذا رگ های باریک و شاخه های آنها در چهاردهم و پانزدهم ماه بیشتر آکنده از خون صافی اند تا اخلاط بد ؛ و اخلاط غلیظ سنگین به جهت کندی حرکت ، پس از آنها میل به ظاهربدن و ورود به عروق سطحی در پوست خواهند داشت .
لذا درایام زاید النور یعنی از اول تا چهاردهم ماه حتی المقدور فصد و حجامت مطلقاً جایز نیست ، مگر آن که ضرورت بسیارو بیم جانی در میان باشد .
بعد از سپری شدن نصف حقیقی و رو به کاهش گذاشتن نورماه ، به تدریج اخلاط نیز به باطن میل می کنند ، بدین سان که نخست اخلاط لطیف سبک میل به بازگشت می کنند و سپس اخلاط غلیظ سنگین بازمی گردند . بنابراین درروزهای چهارده و پانزده ماه ، فصد نیزمناسب نیست . زمان مناسب برای فصد و حجامت پس از روزهای چهاردهم و پانزدهم ماه است و شایسته ترین و سودمندترین زمان آن درروزهای شانزدهم و هفدهم ماه است ، زیرا تنها در این روزهای هر ماه است که خون غلیظ سنگین فاسد می تواند به بیشترین مقدار دفع شود .
▪ وقت حجامت:
بر اساس توصیه منابع طب سنتی ایران ، بهترین وقت حجامت در ساعات روز است . حجامت در فصل گرما در ساعت دوم روز و در فصل سرما در ساعت سوم و چهارم روزمناسب تر است، زیرا در این ساعات خون لطیف تر و رقیق تر است و اخراج آن زودتر حاصل می شود .
● احکام مربوط به شخص
▪ سن حجامت :
حکمای ایرانی حجامت را پیش از دو سالگی تجویزننموده اند وآن را در دوران شیرخوارگی- مگر درصورت ضرورت سخت - ممنوع دانسته اند ، زیرا کودک شیرخوارهم نیازبسیارکمتری به خروج خون دارد و هم کم بنیگی وعدم اســتقامت اعضای کودک اقتضای حجامت را ندارد ، بنابراین حجامت موجب ضعف کودک وماندن وی بر آن ضعف می شود .
پس از دوران شیرخوارگی نیزحجامت پیشگیرانه در کودکان منع شده وانجام آن اکیدا مشروط به ضرورت درمانی خاص گردیده است .
همچنین حجامت پس از سن شصت سالگی منع شده است ، دلیل ممنوعیت حجامت پس از شصت سالگی ( شروع سن شیخوخت) ، چیرگی سردی برمزاج وغلظت خون به سبب آین سردی ، و رقت قلب به سبب کاهش حارّغریزی است. ازسوی دیگرچون حجامت خون رقیق را خارج می کند ، لذا حجامت درسن پس ازشصت سالگی ناگزیر باعث افزایش غلظت خون ونیز چیرگی خشکی برپوست آنان می شود.
البته منع حجامت بعد از شصت سالگی مطلق نیست ، بلکه بستگی به شدت ضرورت درمانی ونیز ضعف و قوت شخص دارد و در صورت ضرورت شدید و قوت قوه مجاز است.
● حکم حجامت در زنان باردار :
حکمای طب سنتی ایران لازم و واجب دانسته اند که زنان باردار از روش های گوناگون دفع مواد از بدن مانند فصد و حجامت و اسهال و قی ، خودداری و دوری کنند مگرآنکه ضرورت شدیدی در میان آید . ایشان حتی در صورت ضرورت نیز، مبالغه و زیاده روی در فصد و حجامت و مسهل های قوی رادر زنان باردار جایز ندانسته اند.
همچنین تاکید کرده اند که هر چند این امور در همه ایام بارداری زیان آور و ممنوع اند ، لیکن پیش از ماه چهارم و پس از ماه هقتم ، به شدت ممنوع اند . هر چه سن جنین کمتر باشد ، ممنوعیت حجامت در مادرباردار شدیدتر است . بدین سان که شدت ممنوعیت اموریادشده بویژه در بیست روز نخست ماه اول بارداری با تاکید بسیار بر هفته اوّل آن - بیشتر است ، آن هم بالاخص زمانی که سه روز ازعلوق ( زمانی که نطفه همچون خون غلیظ و بسته است) گذشته باشد .
● مکان حجامت :
حجامت و قی کردن در حمام مضر است ودر بلغمی مزاجان بویژه در فصل زمستان بسیار زیان آور شمرده شده است .
در پایان این سطور باید اذعان کرد که مباحث گسترده وبسیارشیرین و خواندنی طب سنتی در این مورد درنوشتاری کوتاه نمی گنجد و شایسته ترآن است که خوانندگان مشتاق برای دریافت آگاهی های بس بیشتر به کتب معتبر طب سنتی مانند ذخیره خوارزمشاهی ، خلاصة الحکمة ،الاغراض الطبیة ومانند آنها بپردازند و به این چند قطره بسنده نکنند .

دکتر مجید انوشیروانی
منابع :
۱- جرجانی ، سید اسماعیل . الاغراض الطبیة و المباحث العلائیة. تصحیح و تحقیق دکتر حسن تاج بخش . تهران : موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران با همکاری فرهنگستان علوم . چاپ اول . ۱۳۸۵
۲ - عقیلی خراسانی، محمدحسین . خلاصه الحکمة. تحقیق ، تصحیح و ویرایش اسماعیل ناظم . به سفارش موسسه مطالعات تاریخ پزشکی ، طب اسلامی و مکمل در دانشگاه علوم پزشکی ایران قم : انتشارات اسماعیلیان. چاپ اول. ۱۳۸

منبع : پایگاه اطلاع‌رسانی درمانگر