عقل، عرفان یا عاطفه؟

ایمان، كاربردهای گوناگونی دارد و در هر یك از مسالك و مذاهب اسلامی و نیز در ادیان مختلف، به گونه‏های مختلف تعریف شده است. ما در این نوشتار، ایمان را به معنای باور قلبی (عقد القلب) نسبت به خدا و سایر آموزه‏های دینی در نظر می‏گیریم. این نظریه مورد تأیید عالمان بزرگ شیعی، مانند شیخ طوسی، خواجه نصیرالدین طوسی و نیز مرحوم لاهیجی، یكی از متكلمان نامدار شیعی و نیز علامه طباطبایی است. پایه اساسی این نظریه، تفكیك بین علم و ایمان است؛ به این معنا كه علم، همان ایمان نیست؛ هر چند ایمان بدون علم نیز تحقق ندارد؛ زیرا معرفت، ركن ایمان است و به ما دستور داده‏اند كه ایمان بیاوریم. بنابراین، ایمان، امری اختیاری است و ازآن جا كه جایگاه آن را در قلب دانستیم، پس ایمان، یكی از افعال نفس انسانی است و افعال جوارحی انسان، خارج از حقیقت ایمان قرار دارند. عمل ، نتیجه ایمان محسوب می‏شود. پیامبر اسلام صلی‏اللَّه‏علیه‏و آله می‏فرماید: ایمان واقعی، آن است كه خالص در قلب باشد و اعمال انسان، آن خلوص قلبی را تصدیق كنند. ۱
در برخی از روایات، ایمان مركب از چند عنصر معرفی شده كه عبارتند از:
۱) اقرار زبانی ،
۲) باور قلبی
۳) عمل با جوارح.
نظریه‏ای كه همه این روایات را به خوبی تحلیل می‏كند، آن است كه حقیقت ایمان، همان باور قلبی است و اعتراف زبانی، فقط برای اظهار ایمان است و آثار فقهی و حقوقی ظاهری دارد و اعمال جوارحی انسان نیز نتیجه و میوه باور قلبی او هستند.۲
بر اساس آموزه‏های قرآنی و روایی، ایمان، قابل افزایش و كاهش است و به تعبیر دیگر، دارای درجات مختلف است.۳
در بررسی عوامل تقویت و افزایش ایمان، سه راه عمده را می‏توان مورد اشاره قرار داد، كه عبارتند از:
الف) كوشش عقلانی‏
از آن‏چه در تبیین مفهوم ایمان گفته شد، نتیجه می‏گیریم كه یكی از راه‏های تقویت ایمان، استواری استدلال‏های منطقی و عقلی است؛ زیرا ایمان به عنوان فعل نفس انسان، مبتنی بر معرفت و شناخت است. اعمال اختیاری انسان و به ویژه ایمان، وقتی حاصل می‏شوند كه مورد اراده قرار گیرند و چنان كه فیلسوفان اسلامی در بحث اراده انسانی گفته‏اند، اراده انسان در درجه اول، مبتنی بر شناخت اوست و انسان تا تصوری از چیزی نداشته باشد و مفید بودن آن را نپذیرد، هیچ‏گاه علاقه‏مند و مشتاق آن نخواهد شد و در نتیجه، اراده‏ای نیز از او صادر نمی‏شود.۴ بنابراین، شناخت صحیح، برای ایمان، لازم است و شناخت، اگر مبتنی بر داده‏های صحیح و دقیق عقلانی نباشد، نتیجه‏ای صحیح نخواهد داشت و اراده ناشی از این علم نیز به بیراهه خواهد رفت. كسی كه ایمان خود را بر پایه شناختی استوار از خدا یا پیامبر و یا امامان بنا ننهاده باشد، به توهّمی ایمان آورده و آن را خدا نامیده است و بدیهی است كه با رسوخ اولین شبهات و اشكالات، این توهّم، فرو می‏ریزد و ایمان مبتنی بر آن توهّم نیز دیری نخواهد پایید. شاید دعوت قرآن به تعقل و تفكر و توبیخ انسان به خاطر عدم تعقل‏۵، ناشی از همین اصل باشد. (روشن است) كه تقویت عقلانی ایمان، اختصاصی به تفكر فلسفی ندارد و مطالعه دقیق كتاب خدا و روایات اهل‏بیت علیهم‏السلام و تعقل در آموزه‏های آنها نیز در همین دایره قرار می‏گیرند.۶
ب) مجاهده عملی (راه‏های عرفانی)
منظور از عرفان در این نوشته، عرفان مصطلح كه به نظری و عملی تقسیم شده، نیست؛ بلكه هدف از این عنوان، انجام همه اموری است كه در دین مورد توصیه قرار گرفته است.
ایمان، ریشه در فطرت انسانی دارد و به تعبیر قرآن كریم، ایمان، محبوب قلب انسان قرار داده شده است.۷ پایدار بودن ایمان در تاریخ زندگی بشر نیز گواه این مدعاست؛ زیرا هیچ‏گاه زندگی بشر خالی از دین و یا ایمان به امری مقدس نبوده است.۸ این نكته، نشان‏گر آن است كه انسان همراه ایمان خلق شده است و ایمان در رگ و خون انسانی جاری است. بر اساس این نكته، همه عواملی كه باعث تجلی فطرت پاك انسانی می‏شوند، باعث افزایش ایمان نیز خواهند بود و در نقطه مقابل نیز هر چه باعث مخفی كردن فطرت انسانی شود، ایمان را نیز به ضعف خواهد كشید. این مدعا به وضوح از آیات ابتدایی سوره شمس، استفاده می‏شود. امیرالمؤمنین علیه‏السلام یكی از اهداف بعثت انبیا را ادای میثاق فطری انسان ذكر كرده است. بر همین اساس است كه مجاهده عملی و به تعبیر گویای پیامبر اسلام، جهاد با نفس و یا همان تزكیه نفس، در قالب انجام وظایف و مناسك دینی، مهم‏ترین عامل تكامل ایمان شمرده می‏شود.
دقت در آیات و روایات، نشان می‏دهد كه عمل انسان (چه عمل جوارحی باشد و چه عمل قلبی)، تأثیر فراوانی در تحكیم باورهای دینی و ایمان او دارد و همین حقیقت را می‏توان به اجمال در آیاتی یافت كه ایمان را به همراه عمل صالح ذكر كرده‏اند. رسول گرامی اسلام تأكید می‏فرماید كه ایمان بدون عمل و عمل بدون ایمان، قبول نمی‏شود.۹ تأثیر منفی اعمال بر ایمان نیز مورد تصریح آیات قرآن است. در قرآن آمده است: «كسانی كه اعمال سوء انجام دادند، سرانجام به جایی رسیدند كه آیات الهی را تكذیب كردند».۱۰
ج) تكیه بر عواطف و احساسات‏
در بین عوامل تأثیر گذار بر نفس انسانی كه او را به سوی عمل می‏كشانند، عواملی هستند كه تأثیر آنها بر احساسات زودگذر انسانی، نمایان می‏شود. انسانی كه تحت تأثیر این عوامل قرار گیرد، شوق بیشتری نسبت به انجام تكالیف دینی پیدا می‏كند و نیز نسبت به معتقدات خویش، باورمندتر می‏شود.
برای تحلیل چگونگی تأثیر این امور در پایداری ایمان و یا افزایش آن، لازم است دو نكته اساسی در دین‏داری انسان، مورد توجه قرار گیرند؛ یكی فطری بودن دین، حس پرستش و نیز شناخت خدا و دیگری این كه غفلت، یكی از مهم‏ترین عوامل گسستگی انسان از ایمان درونی و باورهای دینی، شمرده شده است.۱۱ اگر تكیه بر احساسات گذرای دینی، در جهت بیداری فطرت و جلوگیری از غفلت انسان باشد، می‏توان بر آن تكیه كرده، آن را جزء عوامل تقویت ایمان به حساب آورد.
● جمع بندی‏
تفكر، مطالعه و تحقیق، پایه‏های معرفتی ایمان را استوار می‏سازند و راه‏های عرفانی، ركن تعلق و وابستگی ایمان را قوام می‏بخشند. احساسات نیز مانع غفلت و عامل تذكرند؛ ولی برای تبیین بیشتر جایگاه هریك از این سه عامل، تأكید بر دو نكته زیر لازم است:
آن‏چه در تأثیربخشی عمل، بسیار اهمیت دارد، آن است كه عمل، باید مبتنی بر معرفت صحیح و خالصانه باشد و عمل بدون معرفت و یا عملی كه انگیزه‏ای غیر از اطاعت خدا داشته باشد، نقشی در افزایش ایمان نخواهد داشت؛ چنان‏كه در روایات، عمل فراوانی كه بدون معرفت كافی باشد، كم ارزش‏تر از عمل اندكی معرفی شده كه با معرفت بیشتری همراه باشد.۱۲
اتكا بر احساسات، وقتی ثمربخش خواهد بود كه باورهای دینی انسان بر پایه‏های استوار عقلانی و وحیانی بنا نهاده شده باشد و در غیر این صورت، این احساسات، با عاملی قوی‏تر، به سوی دیگری متمایل خواهد شد. امام صادق علیه‏السلام می‏فرماید: «كسی كه تحت تأثیر افراد دیگر دین‏دار شده باشد، تحت تأثیر افراد دیگری از دین خارج خواهد شد». بنابراین، كسی كه با مطالعه و بر اساس كتاب و سنت دین را پذیرفته باشد، هرگز متزلزل نخواهد شد؛ حتی اگر كوه‏ها از جای خود حركت كنند. احساسات در تمام ادیان و نیز در همه مكاتب بشری، قابلیت حركت‏بخشی دارند. جهان، هنوز جنایات نیروهای نازی را كه به شدت توسط سخنرانی‏های هیتلر تحریك شده بودند؛ به خاطر دارد.
بنابراین، احساس دینی، بدون اتكا به معرفت صحیح دینی، راه به جایی نمی‏برد؛ اما احساس مبتنی بر معرفت، عامل تذكر و توجه به فطریات و مانع فراموشی است.
بنابراین، هر چند نمی‏توان برای تقویت ایمان از برتری یك راه بر راه دیگری سخن گفت، ولی باید توجه داشت كه این راه‏ها، در ارتباط با یكدیگر معنا می‏یابند؛ زیرا معرفت بدون عمل، ارزشی ندارد؛ چنان‏كه عمل بدون اتكا بر معرفت، كم ارزش است و عاطفه و احساس نیز فقط در راستای غفلت‏زدایی و تحكیم باورها و تهییج به سوی عمل، به كار می‏آید.

محمد كاظم حقانی‏
۱. محمد ری شهری، میزان الحكمهٔ، ج‏۱، ص‏۱۹۱.
۲. رك: علی ربانی گلپایگانی، تحقیق قوائد العقائد، مركز مدیریت حوزه علمیه قم، پاورقی ص ۱۴۸.
۳. توبه، آیه ۱۲۴، انفال، آیه ۸، آل عمران، آیه ۱۷۳، احزاب، آیه ۲۲.
۴. رك: سید محمد حسین طباطبایی، نهایه الحكمه، مؤسسهٔ النشر الاسلامی، ص ۱۵۵- ۱۵۷؛ صدرالدین الشیرازی، الحكمهٔ المتعالیهٔ، ص ۱۱۴-۱۱۳.
۵. بقره، آیه ۷۶، آل عمران، آیه ۶۵.
۶. جوادی آملی ، عبدالله، شناخت شناسی در قرآن، مركز نشر فرهنگی رجا، ص ۱۸۴-۱۸۶.
۷. حجرات، آیه ۷.
۸. بی ناس، جان، تاریخ جامع ادیان، ترجمه: علی اصغر حكمت، ص ۵.
۹. ری‏شهری، میزان الحكمه، ج ۱، ص‏۱۹۳
۱۰. سوره روم آیه ۱۰.
۱۱. عبدالله جوادی آملی، فطرت در قرآن، نشر اسراء، ص ۳۹۳-۳۹۴.
۱۲. محمدی ری‏شهری ، پیشین، ج ۵، ص‏۲۰۶۸.
۱۳. همان، ج ۲، ص ۹۵۴.

منبع : نشریه الکترونیکی پرسمان