جهانی شدن، خدمتگزار هنر

جهانی شدن فرآیندی است كه طی آن بهترین‌های دنیا می‌توانند در هر جایی از جهان كه بخواهند، به فعالیت بپردازند، در دسترس هر كس كه مایل به استفاده از آنها باشد، قرار گیرند و هیچ چیز نمی‌تواند محدود، در حصار و منحصر به یك مكان باشد، زیرا پدیده‌ها رشد می‌كنند و گسترش می‌یابند، مثلاً شاهدیم كه برخی تكنیك های خاص مانند چینی‌كاری كه در كشور چین نمو پیدا كرد، در نهایت از همه جای جهان سر برآورد. عمده این گسترش در دوران مغول (قرن سیزدهم) صورت گرفت، افزون بر آن مهاجرت هنرمندان، شاعران و صنعتگران از آسیای میانه به ایران و هند در همان دوره (كه باز هم به‌خاطر حملات مغول صورت گرفته بود) باعث شد كه هنر ایرانی در هند نیز گسترش یافته و شبه قاره هند از تركیب جالبی (ناشی از آمیزش هنر ایرانی و هندی) برخوردار شود.
این امر، باعث پیدایش سبك‌ها و اشكال هنری جدید و متنوعی شد كه آن را هندی - ایرانی (Indo-Iranian) هم نامیده‌اند. مطالعه این روند انتشار و بررسی تطبیقی آن به عنوان مثالی كلاسیك از جهانی شدن هنر در دوران قبل از مدرن (Pre-modern) تلقی می‌شود. یكی از بارزترین نمادهای هنر ایرانی در قرون وسطا (دوران میانه)، خطاطی عربی و فارسی بر روی بناهای مذهبی و غیرمذهبی است كه از لحاظ سبك كاملاً حائزاهمیت است و علاوه بر آن، ماده تاریخ احداث بنا را هم مشخص می‌كند. این هنر در دوران میانه اسلامی به حد اعلای خود رسیده است و در نتیجه سرایت آن به شبه قاره هند، باز هم اعتلای آن پابرجا مانده است. فضل و كمالات هنرمندان هنر هندی- ایرانی باعث شد كه نمونه‌های بارز و حیرت‌آوری از این هنر در شبه قاره هند پدید آید كه بر روی بناهای مذهبی و غیرمذهبی شاهد بروز این هنر بوده‌ایم. از این‌رو بررسی بیشتری در حوزه هنر هندی - ایرانی ضرورت دارد.
استفاده از تصویر موجودات زنده به عنوان زینت بر روی ساختمان‌ها، یا پارچه و یا هر چیز دیگری به شدت در تعالیم اسلامی منع شده است. از این رو در نقاشی‌های مینیاتوری، كتب خطی مصور و یا نقاشی‌های حواشی كتاب‌ها، به ندرت از تصاویر اشخاص استفاده شده است. به استثنای مواقعی كه هنرمند درصدد به تصویر كشیدن برخی وقایع خیالی در سرزمین پریان بوده یا زمانی كه به صراحت از جهان حیوانات سخن می‌گوید.
هنر نقاشی پیكرنگاری در دوران میانه تاریخ هند، پیشرفت چشمگیری داشت اما چون همواره مورد مخالفت متدینان قرار می‌گرفت، هنرمندان ناگزیر بودند روش‌های مطمئنی برای بیان زیباشناسانه خود بیابند تا از انتقاد محتسبان در امان باشند. بیان زیباشناسانه، نیازمند ابزار ویژه هنرهای زیبا، چون شعر، موسیقی و نقاشی است.
در قلمرو نگارش شعر، شعرای پارسی‌گوی، تمامی انواعی را كه فرد می‌توانست در آن برهه تاریخی بدان بیاندیشد، آزموده‌اند. آنها سنت مثنوی‌نویسی را تحت لوای فلسفه "وحدت الوجود" بارور ساخته و به همه نوع اشعار عاشقانه دست یازیده‌اند. دو قالب دیگر شعری نیز در این دوران به اعتلای هنری خود رسید و توانست اوج زیبایی‌شناسی را به دور از عناد متدینان و پرهیز از موشكافی‌های دقیق ارزش‌های هنری، به منصه ‌ظهور رساند.
توسعه و تكامل خوشنویسی به عنوان یك هنر تزئینی در بناهای حكومتی و خصوصی، تحول مهمی در تاریخ معماری عصر میانه هند به شمار می‌آید. برخی از نخستین نمونه‌های این خوشنویسی‌ها در دست نوشته‌هایی به خط كوفی در مجموعه قطب در دهلی و سایر بناهای ساخته شده در عصر سلاطین دهلی، حكام ایالتی و پادشاهان مغول دیده می‌شود. مصالح به كار رفته در مجموعه قطب، به طور عمده ماسه سنگ‌های قرمز و نوشته‌های آن اغلب آیات قرآن است.
چون ماسه سنگ‌ها بسیار شكننده هستند، برای هنرمندان بسیار دشوار بود كه با استفاده از آن به خلق اشكال پیچیده، نیم‌دایره و دایره‌ای بپردازند. از سبك‌های زیبایی چون "تعلیق" و "نستعلیق" نیز تنها در صورتی استفاده می‌شد كه هنرمند به جای استفاده از ماسه‌سنگ‌های قرمز، از سنگ سیاه و مرمر استفاده كند. حكاكی و برجسته‌كاری بر روی سنگ‌ها نیز تنها بر روی مرمر میسر بود. به عنوان مثال، در بناهایی كه در دوران "شاه جهان" (۱۶۵۸ - ۱۶۲۸) ساخته شده، اغلب از مرمر استفاده شده است. علت اصلی تكامل هنر خوشنویسی در این عصر در دسترس بودن مصالح جدید و رشد مهارت‌های هنرمندان بوده است.
در خوشنویسی، به عنوان یك هنر تزئینی، نظام مشخصی از چگونگی قرارگیری كتیبه‌ها و در كتیبه‌ها نیز نظام مشخصی برای قرار دادن ماده تاریخ تعریف شده است.
ماده تاریخ‌ها، عموماً از آیات قرآنی و سنت پیامبر استنتاج شده‌اند. آیات قرآنی تنها در سرودن دوبیتی‌ها به كار رفته و همراه سایر جزییات ساخت، روی بنا حك می‌شوند. این الگو، به عنوان مهم‌ترین شكل هنری، تا همین اواخر نیز در هند رایج بود، اما امروزه، استفاده از آن به سكونت‌گاه‌ها و بناها تقلیل یافته و تنها تا حدودی در "سنگ‌قبرها" به كار می‌رود.
دلایل انحطاط این هنر كاملاً‌ روشن است: امروزه از تعداد اشخاصی كه به زبان فارسی وارد و آشنایی دارند بسیار كاسته شده و انگلیسی ‌زبان‌ها (كسانی كه با زبان انگلیسی آشنایی دارند.) نسبت به این نوع بیان هنری كه وامدار میراث شگرف فرهنگ ماست، بسیار بی‌علاقه هستند. افزون بر این صنعت مدرن كوشیده است تا مهارت‌های هنری را به ‌واسطه انواع كاشی كه بر روی آن خوشنویسی‌های كامپیوتری حك شده، به خود اختصاص دهد. با این حال، هنوز این امید هست كه این شكل هنری به رغم سرعت روزافزون جهانی شدن، باقی بماند.
گرایش در حال ظهور طبقه متوسط به تزیین اتاق‌ها با استفاده از آویزهای دیواری با خوشنویسی قرآنی و دوبیتی‌هایی از شاهكارهای ادبی فارسی، نشان‌دهنده تأثیرات مثبت جهانی شدن و به‌كارگیری تكنیك‌های مدرن در توسعه این تصاویر و آرایه‌هاست. تصویر كامپیوتری در اصلی خانه كعبه كه امروزه به سهولت در دسترس همگان قرار دارد و زینت‌بخش خانه‌های بسیاری است، مثال بارز دیگری در این باره است.
امروزه، به لطف شیوه‌های عكس‌برداری (Scanning) و ابزارهای كامپیوتری متنوع، به‌راحتی می‌توان تمامی نقاشی‌های دیوان حافظ را بر روی حافظه كامپیوتر و یا دیسك‌های فشرده ریخت.
خوشبختانه در شمال هند، عمده ماده تاریخ‌ها بر روی بناها محفوظ مانده و بر اثر تلاش‌های یك افسر هنرمند بریتانیایی به نام توماس ویلیامز بیلز، در كتاب مفتاح‌التواریخ، تعداد زیادی از آنها در سال ۱۸۴۹ به چاپ رسید (چاپ آگرا). چاپ دوم این كتاب نیز در سال ۱۸۶۷ توسط انتشارات ناوال كیشور در لكهنو منتشر شد. این كتاب نه‌تنها شامل ماده تاریخ‌ها بوده، بلكه تمامی دوبیتی‌ها و اشعاری را كه در آنها ماده تاریخ به ثبت رسیده است، در برمی‌گیرد. بررسی سرایت و انتشار این هنر در شبه قاره از دو جهت قابل بررسی است. نخست آنكه جزییات بیشتری را در خصوص احداث بناها به دست می‌دهد و دیگر این‌كه می‌تواند به تكامل سبك‌های خطاطی هم منجر شود كه به نوبه خود به بررسی عمیق‌تر هنرهای شعر و شاعری، داستان و كتابت هم منتهی خواهد شد، حتی از بابت این بررسی می‌توان به شناخت دقیق‌تری از پدیده صوفی‌گری نایل آمد. همچنین در مورد برخی بناها، از ساختارهای مهمی كه به مرور زمان از بین رفته‌اند نیز می‌توان اطلاعات بیشتری كسب كرد، كه این مهم تنها از طریق ماده تاریخ ‌آنها میسر است. مقصود از این ماده تاریخ‌ها را می‌توانیم از مثال‌های زیر دریابیم: الف) مسجدی كه عبارت "ان‌الصلاه معراج المؤمنین" را به عنوان ماده تاریخ در خود دارد. ب) یك شیخ صوفی و سجاده‌نشین خانقاه وفات یافته، وفات او را با این عبارت كه "از محمد شده درگاه مدینه خالی" یادآور می‌شوند. از آنجایی كه در سومین روز وفات شیخ، جانشین وی به عنوان سجاده‌نشین بعدی خانقاه باید انتخاب می‌شد، ماده تاریخ برای آن این‌گونه می‌آمد: "صبح ابوبكر به مسند نشست".
روشن است افرادی كه از چنین ماده تاریخ‌هایی استفاده می‌كردند، نخبگانی بودند كه به سهولت می‌توانستند عبارات قرآنی را برای استفاده در بناهای مذهبی و غیرمذهبی استنتاج كنند و قطعاً شخصی كه از تاریخ، اطلاع درستی داشته باشد، در این خصوص موفق‌تر است. بدین‌ترتیب، می‌توان چگونگی روند جهانی شدن هنر در اشكال مختلف آن در سایر نقاط دنیای جهانی شده در طول دوران پیش از استعمار را مشاهده كرد. جهانی شدن، فرآیند تغییردهنده تمامی جنبه‌های تمدن انسانی است كه با توسعه‌هایی ناگهانی در زمینه ارتباطات و فن‌آوری اطلاعات از سرعت رشد بالایی برخوردار است.
پیشرفت ابزارهای ارتباطی كه تمامی اشكال قدیمی آثار زیباشناختی را دربرمی‌گیرد، حاكی از آن است كه خوشنویسی به عنوان یك هنر تزئینی و وجود ماده تاریخ‌ها در زمان توسعه اولیه آن، حافظ طبقات سلطنتی و نخبگان بوده است. در گذشته، نگاه كردن به در اصلی خانه كعبه با احترام و علاقه، تنها نصیب معدود افراد خوشبختی می‌شد كه می‌توانستند برای انجام مناسك حج به مكه بروند، اما امروز به لطف جهانی شدن و انتشار اشكال و تصاویر كامپیوتری، یك شخص می‌تواند دفتر كار یا منزل مسكونی خود را با تصاویری از مكان‌های مقدس و آیات قرآن زینت بخشد كه البته این نگاه، شاید فاقد آن احترام، خشوع و قداستی باشد كه گذشتگان ما به هنگام زیارت كعبه دارا بودند. از این نظر، این تنها تأثیر منفی جهانی شدن به شمار می‌آید.

پروفسور سیدنجم الرضا رضوی‌
استاد دپارتمان تاریخ هند میانه و هند مدرن، دانشگاه گوراكپور
برگردان : آزاده ثبوت‌

منبع : فرهنگ و پژوهش