زیارت اربعین

اربعین،چهلمین روز شهادت امام حسین علیه السلام است که جان خود و یارانش رافدای دین کرد.از آنجا که گرامیداشت‏خاطره شهید و احیاء اربعین وی،زنده نگهداشتن‏نام و یاد و راه اوست و زیارت،یکی از راههای یاد و احیاء خاطره است،زیارت‏امام حسین‏«ع‏»بویژه در روز بیستم ماه صفر که اربعین آن حضرت است،فضیلت بسیاردارد.
امام حسن عسکری‏«ع‏»در حدیثی علامتهای‏«مؤمن‏»را پنج چیز شمرده است:نمازپنجاه و یک رکعت،زیارت اربعین،انگشتر کردن در دست راست،پیشانی بر خاک نهادن‏و«بسم ا...»را در نماز،آشکارا گفتن:«علامات المؤمن خمس:صلاهٔ احدی و خمسین وزیارهٔ الاربعین...» (۱) زیارت اربعین که در این روز مستحب است،در کتب دعا آمده است‏و به اینگونه شروع می‏شود: «السلام علی ولی الله و حبیبه...»که این متن،از طریق‏صفوان جمال از امام ادق‏«ع‏»روایت‏شده است.زیارت دیگر آن است که جابر بن‏عبد الله انصاری در این روز خوانده است و متن زیارت بعنوان زیارتنامه آن امام در نیمه‏ماه رجب نقل شده و با جمله‏«السلام علیکم یا آل الله...»شروع می‏شود. (۲) مورخان نوشته‏اند که جابر بن عبد الله انصاری،همراه عطیه عوفی موفق شدند که درهمان اولین اربعین پس از عاشورا به زیارت امام حسین‏«ع‏»نائل آیند.
وی که آن هنگام‏نابینا شده بود،در فرات غسل کرد و خود را خوشبو ساخت و گامهای کوچک برداشت تاسر قبر حسین بن علی‏«ع‏»آمد و با راهنمایی عطیه،دست روی قبر نهاد و بیهوش شد،وقتی به هوش آمد،سه بار گفت:یا حسین!سپس گفت:«حبیب لا یجیب حبیبه...»آنگاه‏زیارتی خواند و روی به سایر شهدا کرد و آنان را هم زیارت نمود. (۳) زیارت پیاده آنچه در راه طلب خسته نگردد هرگز پای پر آبله و بادیه پیمای من است غیر از عشق و محبت،که پای زائر را پیاده به مرقد حسین‏«ع‏»می‏کشاند و رنج‏سفر وخوف و خطر را به جان می‏خرد،پیاده روی برای زیارت سید الشهدا،ثواب بسیار دارد ومورد تاکید پیشوایان دین است.اما صادق‏«ع‏»فرموده است:«من خرج من منزله یریدزیارهٔ قبر الحسین بن علی‏«ع‏»ان کان ماشیا کتبت له بکل خطوهٔ حسنهٔ و محا عنه سیئهٔ...» (۴) هر کس به قصد زیارت امام حسین‏«ع‏»،پیاده از خانه‏اش خارج شود،خداوند در مقابل هرگام،برای او حسنه‏ای می‏نویسد و گناهی از او می‏زداید. یکی از زائران همیشگی حسین‏«ع‏»که هر ماه آن حضرت را زیارت می‏کرده،بخاطرپیری و ناتوانی،یک بار نتوانست برود.نوبت بعد که پیاده پس از چند روز راهپیمایی به‏حرم می‏رسد و سلام می‏دهد و نماز زیارت می‏خواند،در خواب،آن حضرت را می‏بیندکه به وی می‏گوید:چرا به من جفا کردی،تو که نیکوکار بودی... (۵) این شدت عنایت ائمه‏را به زائر پیاده می‏رساند. معاویهٔ بن وهب(از اصحاب امام صادق علیه السلام)می‏گوید: خدمت آن حضرت رسیدم.در مصلای خود در خانه‏اش نشسته بود و پس از نماز باخداوند راز و نیاز می‏کرد.از جمله(در دعا نسبت به زائران قبر حسین‏«ع‏»)می‏گفت: «خدای زائران قبر حسین را بیامرز،اینان که در این راه،پول خرج می‏کنند،بدنهای خود رادر این راه در معرض قرار می‏دهند...خدایا رحمت کن بر چهره‏هایی که آفتاب،رنگ آنهارا تغییر داده،صورتهایی که متوجه قبر ابا عبد الله است،چشمهایی که در محبت ما اشک‏می‏ریزد... خدایا این جانها و بدنها را به تو می‏سپارم،تا کنار حوض کوثر به هم برسیم...» (۶) این سنت زیارت پیاده،از زمان ائمه بوده و تاکنون نیز ادامه دارد و اجر بیشماری برای‏آن نقل شده است.
فاضل دربندی می‏نویسد:این پیاده بودن،یا به جهت فقیر بودن زائراست که نشان می‏دهد این زیارت،برخاسته از شوق و محبت است،یا به جهت آنست که‏زائر،خود را در برابر سلطان اقلیم جوانمردی و خورشید سپهر عصمت و شهادت کوچک‏می‏شمارد و در راه او،رنج‏سفر پیاده را بر خود هموار می‏کند و هر دو ارزشمند است. (۷) در عراق،از سالها پیش چنین رسم است که هیئتها،دسته‏ها و کاروانهایی کوچک یابزرگ،در ایام خاصی از بصره،بغداد و عمدتا از نجف، برای زیارت کربلا پیاده حرکت‏می‏کنند.بویژه در ایام زیارتی خاص مثل نیمه شعبان،اول رجب،ایام عاشورا و اربعین‏بیشتر و پر شکوهتر است و اغلب،راه کنار ساحل فرات را انتخاب می‏کنند که از نجف تاکربلا ۱۸ فرسنگ است و چند روز طول می‏کشد.
در این کاروانهای زیارتی پیاده،علمای‏بزرگ هم شرکت می‏کردند،همچون میرزای نایینی،آیهٔ ا...کمپانی،سید محسن امین،وبسیاری از علمای معاصر.در این مسیر،دیدار با عشایر و فعالیتهای تبلیغی هم انجام‏می‏گرفت و شعارهایی هم مطرح می‏شد و روضه‏خوانی برگزار می‏گشت. در ایام حکومتها بعثیها،این پیاده رویهای پر شکوه،آن هم از طریق جاده غیر رسمی‏کنار فرات،رنگ مبارزه و مخالفت با رژیم عراق هم به خود می‏گرفت و یک بار هم در ایام‏اربعین حسینی در سال ۱۳۹۷ ق.به درگیریهای سخت میان نیروهای بعثی با انقلابیون‏شیعه و کاروانهای زیارتی در طول راه و در حرم ابا عبد الله الحسین‏«ع‏»انجامید و کشته‏ها ومجروحان بسیاری داد، (۸) و به‏«اربعین خونین‏»معروف شد. در کوی عشق،درد و بلا کم نمی‏شود از باغ خلد،برگ و نوا کم نمی‏شود تیغ شهادتست دل گرم را علاج این تشنگی به آب بقاء کم نمی‏شود قاصد،تسلی دل عاشق نمی‏دهد شوق حرم به قبله نما،کم نمی‏شود (۹) زیارت رجبیه زیارتنامه‏ای که با کیفیت‏خاص خطاب به حسین بن علی‏«ع‏»و شهدای کربلا در روزاول ماه رجب و نیمه شعبان خوانده می‏شود و متن آن در کتب دعا و زیارت آمده است. (۱۰) در ادامه این زیارتنامه،متنی خطاب به شهدای کربلا با ذکر نام آنها آمده است و شامل ۷۵اسم است.
منبع این زیارت،«اقبال‏»سید بن طاووس است و با زیارت ناحیه مقدسه که آن‏هم مشتمل بر اسامی شهدای کربلاست،نقاط مشترک و اسامی متفاوت دارد.در پایان این‏زیارتنامه،تعبیرهایی چون: ربانیون،برگزیدگان خدا،ویژگان الهی،شهدای در راه دعوت‏به حق،یاوران وفادار و جان نثار، سعادتمندان کامیاب و شرافتمندان آخرت،در باره‏اصحاب امام حسین‏«ع‏»به کار رفته است. این زیارت و زیارت ناحیه مقدسه،از منابع‏شناسایی نام آن اصحاب شهید به شمار می‏آیند. (۱۱) زیارت عاشورا از زمانهای بسیار مناسب و با فضیلت برای زیارت امام حسین‏«ع‏»،روز عاشوراست،چه به صورت حضوری و رفتن به دیدار مرقد سید الشهدا«ع‏»در کربلا و چه خواندن‏زیارتنامه از دور. امام صادق‏«ع‏»فرمود:«من زار الحسین‏«ع‏»یوم عاشورا وجبت له‏الجنهٔ‏». (۱۲)
کسی که حسین‏«ع‏»را روز عاشورا زیارت کند،بهشت برای او واجب است.درحدیث دیگری زیارت آن روز، مانند به خون خویش غلتیدن پیش روی آن حضرت‏به شمار آمده است:«من زار قبر الحسین یوم عاشورا کان کمن تشحط بدمه بین یدیه‏» (۱۳) . متن زیارتنامه‏ای هم که از سوی ائمه دستور به خواندن آن داده شده به‏«زیارت‏عاشورا»شهرت یافته است و خواندن همه وقت و همه روز آن،آثار و برکات زیادی دارد. این زیارت را امام باقر«ع‏»به علقمهٔ بن محمد حضرمی آموخته که هر گاه خواست از دور وبا اشاره آن امام را زیارت کند،پس از دو رکعت نماز زیارت،چنین بخواند:«السلام علیک‏یا ابا عبد الله،السلام علیک یابن رسول الله...» (۱۴) تا آخر،که در کتب زیارت آمده است.این‏زیارت،تجدید عهد همه روزه پیرو حسین بن علی‏«ع‏»با مولای خویش است که همراه با«تولی‏»و«تبری‏»است و خط فکری و سیاسی زائر را در برابر دوستان و دشمنان اسلام واهل بیت،ترسیم می‏کند و اعلام همبستگی و سلم و صلح با موافقان راه حسین‏«ع‏»و اعلان‏جنگ و مبارزه با دشمنان حق است.
«زیارت عاشورا»ولایت‏خون و برائت‏شمشیر است‏و تسلیم دل و یاری در صحنه است،تا عشق درونی به جهاد بیرونی بیانجامد و نفرت قلبی‏به برائت علی برسد.زیارت عاشورا، منشور«تولی‏»و«تبری‏»نسبت به جریان حق و باطل‏در همه جا و همه زمانهاست. زیارت کربلا از مقدسترین و با فضیلت‏ترین زیارتهایی که در فرهنگ دینی و روایات اسلامی بیان‏شده است، زیارت قبر سید الشهدا«ع‏»در کربلاست و برای زیارت هیچ امامی،حتی‏زیارت قبر رسول خدا«ص‏»به این اندازه سفارش و دستور نیست.در احادیث،گاهی‏زیارت امام حسین‏«ع‏»از زیارت کعبه هم برتر و بالاتر به حساب آمده و برای زیارت آن‏حضرت،پاداشی برابر دهها و صدها حج و عمره بیان شده است و لحن روایات،بگونه‏ای‏است که آن را برای یک شیعه در حد یک‏«فریضه‏»می‏شمارد و ترک آن را ناپسند می‏داند وهیچ عذر و بهانه و خوف و خطر را مانع از آن به حساب نمی‏آورد و ترک آن را جفامی‏داند.از امام صادق‏«ع‏»روایت است:«زیارهٔ الحسین بن علی واجبه علی کل من‏یقر للحسین بالامامهٔ من الله عز و جل‏» (۱۵) زیارت حسین بن علی‏«ع‏»،بر هر کس که او را ازسوی خداوند،«امام‏»می‏داند واجب است. میان عقیده به امامت و دیدار امام(چه در حال حیات و چه پس از مرگ)نوعی ملازمه‏است و در روایات،به این نکته اهمیت داده شده است.زیارت خائفانه سید الشهدا هم ارج‏بیشتر و ثواب افزونتری دارد.
این،هم نشانه تاثیر اجتماعی‏«زیارت‏»و هم میزان عشق وفداکاری‏«زائر»است.امام صادق‏«ع‏»به‏«ابن بکیر»که سخن از خوف و هراس در راه‏زیارت سید الشهدا می‏گفت،فرمود:آیا دوست نداری که خداوند،تو را در راه ما ترسان‏ببیند؟... (۱۶) و در حدیثی که زراره از امام باقر«ع‏»در باره زیارت خائفانه آن حضرت‏می‏پرسد،حضرت پاسخ می‏دهد:خداوند،از هراس قیامت،ایمنش می‏دارد. (۱۷) امام‏صادق‏«ع‏»نیز به‏«محمد بن مسلم‏»که با خوف و هراس به زیارت سید الشهدا می‏رفت،فرمود:هر چه مساله دشوارتر و پر مخاطره‏تر باشد،پاداش زیارت هم به اندازه آن است وهر کس خائفانه قبر آن حضرت را زیارت کند، خداوند،هراس او را در روز قیامت،ایمن‏می‏سازد:«ما کان من هذا اشد فالثواب فیه علی قدر الخوف و من خاف فی اتیانه آمن الله‏روعته یوم یقوم الناس لرب العالمین...» (۱۸) در حدیث مفصلی،امام صادق‏«ع‏»به ثوابهای آن‏اشاره کرده،می‏فرماید:کسی که هنگام زیارت آن حضرت، دچار ستم سلطانی شود و او رادر آنجا بکشند،با اولین قطره خونش،همه گناهانش بخشوده می‏شود و هر که در این راه‏به زندان افتد،در مقابل هر روزی که زندانی و اندوهگین گردد،در قیامت برایش یک شادی است،و اگر در راه زیارت،کتک بخورد،برای هر ضربه‏ای یک حوری بهشتی است‏و در برابر هر درد و رنجی که بر جسمش وارد می‏شود،یک‏«حسنه‏»برای اوست. (۱۹) ومی‏فرماید:«من اتی قبر الحسین عارفا بحقه غفر الله ما تقدم من ذنبه و ما تاخر». (۲۰) هر که‏عارفانه قبر سید الشهدا را زیارت کند،خداوند گناهان گذشته و آینده‏اش را می‏آمرزد.
آری...برای رسیدن به کربلا،باید اراده‏ای آهنین،قلبی شجاع،عشقی سوزان داشت ودر این سفر،باید رهتوشه‏ای از صبر و یقین،پاپوشی از«توکل‏»،سلاحی از«ایمان‏»ومرکبی از«جان‏»داشت تا به منزل رسید،چرا که راه کربلا،از«صحرای عشق‏»و«میدان‏فداکاری‏»و پیچ و خم خوف و خطر می‏گذرد.پاداشهای زیارت کربلا نیز شگفت است.ازقبیل:پاداش نبرد در رکاب پیامبر و امام عدل،اجر شهیدان بدر،ثواب حج و عمره مکرر،پاداش آزاد کردن هزار بنده و آماده کردن هزار اسب برای مجاهدان راه خدا و... (۲۱) البته‏تفاوت اجر و ثواب،به معرفت زائر و کیفیت زیارت و شرایط اجتماعی هم بستگی دارد. کربلا،از یک سو،سمبل مظلومیت اهل بیت و امامان شیعه است،از سویی دیگر مظهردفاع بزرگ آل علی و عترت پیامبر از اسلام و قرآن.توجه و روی آوردن به مزارسید الشهدا،در واقع تکرار همه روزه و همواره حق و یادآوری مظلومیت است.اگر کعبه وحج و نماز و جهادی هم باقی مانده است،به برکت‏شهید عاشوراست که احیاگر دین شد واسلام،تا همیشه مدیون‏«ثار الله‏»است.خصومت دشمنان اسلام نیز با حسین‏«ع‏»و مرقداو،از همینجاست.زیارت آن حضرت، همیشه با سختی و هراس و موانع،رو به رو بوده‏است.شوق زیارت کربلا،از آغاز در دل شیعیان حق طلب و انسانهای آزاده و فضیلت‏خواه بوده است.شیفتگان سید الشهدا در این راه حاضر به بذل جان و مال و دست و پابوده‏اند و«راه بسته کربلا»همیشه چون حسرتی بر دل شیعه بوده است،چه در دوره‏امویان و عباسیان،چه در عصر حکومت بعثیان و در تاریخ معاصر،و آرزوی‏«باز شدن راه‏کربلا»همواره چون مشعلی در دل عاشقان حسین‏«ع‏»روشن بوده و تلخیهای هجران را بااین‏«امید»تحمل می‏کرده‏اند.زائر حسین‏«ع‏»،عاشقی از خود گذشته است و زیارت کربلا،عبادتی خدایی و ملکوتی. (۲۲) هر گاه خواستی حسین‏«ع‏»را زیارت کنی،با حالتی اندوهگین و پر رنج،خاک‏آلوده و پژمرده، گرسنه و تشنه زیارت کن...(در حدیث دیگری است که:)چون حسین بن‏علی اینگونه به شهادت رسید. (۲۳) به قول حافظ: نیازمند بلا،گو رخ از غبار مشوی که کیمیای مراد است،خاک کوی نیاز غبار راه زیارت کربلا،خود،طراوت و پاکی است و این آشفتگی و افسردگی،نشاطروح عاشق است. از شیشه غبار غم نمی‏باید شست و ز دل،رقم‏«الم‏»نمی‏باید شست پایی که به راه عشق شد خاک آلود با آب حیات هم نمی‏باید شست (۲۴) زیارت ناحیه مقدسه زیارتنامه‏ای است که به امام زمان‏«ع‏»نسبت داده شده و شیخ طوسی با سندهای خودآن را روایت کرده است.به این صورت که در سال ۲۵۲ هجری از ناحیه مقدس حضرت‏حجت‏«عج‏»این روایت به دست‏شیخ محمد بن غالب اصفهانی صادر شده است. متن‏زیارت،خطاب به سید الشهدا و شهدای کربلاست و نام یکایک آنان،اغلب با ذکر اوصاف‏و خصوصیاتشان و نیز اسامی قاتلان آن شهدا در آن آمده است.
آغاز زیارت،اینگونه‏است:«السلام علیک یا اول قتیل من نسل خیر سلیل...».متن زیارت،در کتاب اقبال سید بن‏طاووس،ص ۵۷۳ و نیز در بحار الانوار،ج ۹۸،ص ۲۶۹ نقل شده است.زیارت رجبیه نیزمشتمل بر اسماء شهداست که در بحار(ج ۹۸،ص ۳۴۰)ذکر شده است.در این زیارت،به برخی حوادث پس از شهادت امام حسین‏«ع‏»و اوضاع کربلا و اهل بیت و ذو الجناح وسراسیمه شدن عترت پیغمبر در آن صحرا نیز اشاره شده است. (۲۵) زیارتنامه متنی که هنگام زیارت مرقد پاک امام حسین‏«ع‏»و هر یک از امامان معصوم و ذریه پاک‏پیامبر و شهدای اهل بیت‏خوانده می‏شود،دعایی که به عنوان تشرف باطنی برای ائمه‏و امامزادگان می‏خوانند و حاوی سلام و درود زائر نسبت به مدفون در آن مرقدهاست. از آنجا که‏«زائر»را ادب و معرفت‏شرط است،پس سخنی که هنگام زیارت بر زبان‏می‏آورد،باید والا و عارفانه و مؤدبانه باشد.هر زائر می‏تواند از پیش خود و به زبان خود،جملاتی و نیایش و دعایی را به عنوان زیارتنامه بخواند،ولی در منابع ما،متونی به نام‏«زیارتنامه‏»نقل شده که سند آنها به ائمه می‏رسد و به عنوان‏«زیارتهای ماثوره‏»شناخته‏می‏شود.
علمای دین،کتب متعددی بصورت مجموعه‏های زیارات،تدوین کرده‏اند،که‏آمیخته‏ای است از زیارتهای مستند و منقول از معصومین و زیاراتی که انشای علمای‏بزرگ است.در این میان،آنچه از ائمه نقل شده،بسیار است،همچون زیارتهای:امین الله،جامعه کبیره،وارث،عاشورا و زیارت اربعین.کتابهای دعا و زیارات نیز بسیار است،همچون:مصباح المتهجد،مفاتیح الجنان،مزار،بحار الانوار(جلد زیارات) . دقت در مضامین و محتواهای زیارتنامه‏ها بسیار مفید است.مفاهیم کلی که در زیارات‏دیده می‏شود،بسیار است،از جمله:محبت،مودت،موالات،اطاعت،صلوات،سلام،عهد،شفاعت،توسل، وفا،دعوت،نصرت،تسلیم،تصدیق،صبر،تولی و تبری،مواسات،نماز،زکات،زیارت،تبلیغ،وراثت، مساعدت،معاونت،سعادت،رضا،خونخواهی،جنگ و صلح،امر به معروف و نهی از منکر،تقرب به خدا،برائت از دشمنان،ولایت،فوز،نصیحت،جهاد،فدا شدن و...دهها عناوین و مفاهیم کلی که از مطالعه فقرات‏زیارتنامه‏ها برمی‏آید.اوصافی که در زیارتنامه‏ها آمده،برخی کلی و قابل انطباق بر همه ائمه‏و معصومین است،و برخی هم به تناسب وضعیت زندگی و شهادت امام خاص یا امامزاده‏و شهید بخصوصی به کار رفته است.محورهای کلی مفاهیمی که در زیارتنامه‏ها آمده‏است،می‏تواند اینگونه فهرست‏شود: -مسائل اعتقادی،توحید،نبوت،صفات خدا... -شناخت ائمه،اوصاف،فضایل و مقاماتشان. -تاریخ زندگی و عملکرد اولیاء دین و مظلومیتهایشان. -پیوندهای‏«ولایی‏»بین زائر و پیشوا و همسویی در فکر و موضع و عمل و اقدام.-افشاگری بر ضد ستمگران حاکم و جنایتهایشان نسبت به طرفداران‏«حق‏»وطالبان‏«عدل‏». -تولی و تبری،شفاعت،توسل،دعا و...معارفی از این قبیل. -طرح آرمانهای والا و خواسته‏های متعالی و نیازهای برتر. -و برخی موضوعات دیگر.در واقع،یک سری معارف دینی و ارزشهای مکتبی‏و فضایل رفتاری در قالب فقرات زیارتنامه،از طریق ائمه به شیعیان و زائران‏آموخته شده است.زیارتنامه‏ها، نوعی اعلام مواضع اعتقادی،اخلاقی وسیاسی است که توسط زائر،در مقدسترین مکانها،با زبانی رسا ابراز می‏شود. «سلام‏»ها و«لعن‏»ها،محور عمده دیگری در زیارتنامه‏هاست،بخصوص آنچه‏به شهدای عاشورا مربوط می‏شود.
سلام به امام و پیامبر و شهید مورد زیارت،و لعنت به دشمنان،ظالمان، غاصبان،شریکان جور،همدستان ظالم،راضیان به‏ستم،زمینه سازان ظلم. «حب و بغض‏»،جلوه دیگری از اصل مهم‏«تولی‏»و«تبری‏»است که با عبارات‏مختلف در زیارتنامه‏ها آمده است،از ساده‏ترین شکل آن که حالت قلبی است،تاشدیدترین صورت برونی آن که با عنوان‏«حرب‏»و«سلم‏»مطرح شده است.«بیعت‏»،عنصر دیگری در زیارتنامه‏هاست. پیمان و میثاق زائر با امام و شهدا.«جهاد»،محتوای‏زنده دیگری در راستای عملکرد اولیاء خدا. مثلا در مورد پیامبر خدا،امیر المؤمنین،حمزه‏سید الشهدا،امام حسن،امام حسین،شهدای احد،شهدای کربلا و...تعبیر«جهاد»به کاررفته است،با خطابهایی چون:«جاهدت فی سبیل الله، جاهدت فی الله حق جهاده،جاهدت‏الملحدین...»و«شهادت‏»،از جلوه‏های بسیار روشن فرهنگ عاشوراست که درزیارتنامه‏ها دیده می‏شود. فرهنگ شهادت و نیز شهادت طلبی،در جا به جای زیارتهای ماثوره دیده می‏شود. کشته شدن در راه خدا و بر منهاج رسول الله و دین حق و سعادتمند شدن در سایه‏شهادت،و طرح جدی این مسائل،معارضه با تبلیغات دشمنانی است که شهدای کربلا وسید الشهدا را یاغی بر خلیفه و خارجی معرفی می‏کردند.در زیارتی که امام هادی‏«ع‏» آموزش داده است،می‏خوانیم:«اشهد انک و من قتل معک شهداء احیاء».درزیارتنامه‏های متعدد و نیز ادعیه گوناگون،از خواسته‏های زائر،توفیق قیام و خونخواهی در رکاب‏«قائم‏»علیه السلام است.این القاء فرهنگ شهادت طلبی در جان و اندیشه شیعه‏است:«و ان یرزقنی طلب ثارکم مع امام هدی ظاهر...»(زیارت عاشورا)و در زیارت‏جامعه،اعلام حمایت و نصرت نسبت به امام زمان‏«عج‏»است:«نصرتی معدهٔ لکم ومودتی خالصهٔ لکم‏». در زیارت شهدای کربلا،تعبیراتی از این قبیل دیده می‏شود:اصفیاء،اولیاء،اوداء،انصار،و نشان دهنده ارزشگذاری به صفاتی چون برگزیدگی،ولایت،مودت و نصرت درقاموس کربلاست.
همچنین،تقرب به خدا و رسول و ائمه،با برائت از دشمنان خداحاصل می‏شود.این نیز جهتگیری خاص اجتماعی-مکتبی زائر را می‏رساند. (۲۶) ه زیارت وارث یکی از زیارتهای سید الشهدا«ع‏»که آن حضرت را بعنوان وارث آدم،نوح،ابراهیم،موسی،عیسی، محمد،علی،فاطمه زهرا،خدیجه کبری خطاب می‏کند.زیارت وارث ازامام ادق‏«ع‏»روایت‏شده است. (۲۷) و همراه آداب خاصی است و فضیلت بسیار دارد. «زیارت وارث به زائر می‏آموزد که اسلام امامت،رسالت تاریخی ادیان توحیدی را بردوش دارد و به همین دلیل،خاتم الادیان و پیامبرش خاتم الانبیاء است و در اینجاست که‏معنای امامت را می‏یابد.زائر در این زیارت،رسالت همه پیامبران بزرگ تاریخ را بر دوش‏امام حسین‏«ع‏»می‏یابد و چنین می‏فهمد که گویی عاشورا نقطه اوج نبرد همه توحیدتاریخی با همه شرک تاریخی است‏» (۲۸) .زیارت وداع در زیارت سید الشهدا«ع‏»،مستحب است پس از تمام شدن آن،زایر بالای سر قبرسید الشهدا«ع‏»رفته زیارت وداع بخواند.متن آن و آدابش در کتب دعا و روایات آمده‏است (۲۹) و متون مختلف و متنوعی دارد و از جمله محتویات آن خداحافظی با قبر امام و دعابرای توفیق زیارت مجدد است و اینکه آخرین بار نباشد:«اللهم لا تجعله آخر العهد منا ومنه...»،«اللهم صل علی محمد و آل محمد و لا تجعله آخر العهد من زیارتی ابن رسولک‏و ارزقنی زیارته ابدا ما ابقیتنی...» زید بن ارقم از صحابه پیامبر خدا«ص‏»که در زمان آن حضرت نوجوان بود و در تعدادی از جنگهادر رکاب پیامبر حضور داشت. (۳۰) وی در سن پیری پس از حادثه عاشورا،وقتی اسیران‏اهل بیت را به کوفه آوردند و وارد قصر ابن زیاد کردند،در آنجا حضور داشت.وقتی سرمطهر سید الشهدا را مقابل ابن زیاد قرار دادند و او با چوب به دندانهای آن سر بریده می‏زد،زید بن ارقم اعتراض کرد که:چوب خود را از این لبها بردار،به خدای یگانه قسم،من‏بارها دیدم که رسول خدا«ص‏»با لبهای مبارکش این لبها را می‏بوسید،سپس بعنوان‏اعتراض،مجلس را ترک کرد. (۳۱) هم او نقل کرده که وقتی سر امام حسین‏«ع‏»را در کوچه‏هامی‏گرداندند،من در غرفه خود بودم. جلوی من که رسید،شنیدم آیه‏«ام حسبت ان‏اصحاب الکهف و الرقیم...»را می‏خواند. (۳۲) وی در سال ۶۸ هجری در کوفه درگذشت. (۳۳) زید بن معقل زید بن ورقاء از شهدای کربلاست.نامش در زیارت ناحیه مقدسه آمده است.بدر بن معقل هم‏گفته‏اند. (۳۴) عنصر خبیثی که روز عاشورا،همراه حکیم بن طفیل،در نخلستانی اطراف فرات کمین‏کرده و بر عباس‏«ع‏»هنگام آب آوردن به خیمه‏ها حمله کردند.دست راست عباس در این‏کمین از کار (۳۵) زین العابدین‏«ع‏» پیشوای چهارم شیعه،حضرت سجاد،امام علی بن الحسین،زین العابدین‏«ع‏»،فرزندسید الشهدا«ع‏»که در حادثه کربلا حضور داشت و بعلت بیماری در خیمه بستری بود وهمراه با اهل بیت،پس از شهادت امام حسین‏«ع‏»به اسیری رفت و با حالتی دشوار وغمبار،که غل و زنجیر به دست و گردن آن حضرت بسته بودند،به کوفه و از آنجا به شام‏برده شد.در کاخ یزید هم خطبه بسیار مهمی ایراد کرد که چهره یزید افشا شد و مردم شام‏نسبت به ماهیت‏حادثه کربلا آگاه شدند.امام سجاد«ع‏»در سال ۳۸ هجری در مدینه به دنیاآمد.در حادثه کربلا حدود ۲۴ سال داشت،پس از شهادت پدر نیز مدت ۳۵ سال امامت‏کرد.مادرش شهربانو دختر یزدگرد بود.در حادثه کربلا آن حضرت ازدواج کرده و دارای‏فرزند بود و فرزند خردسالش امام باقر«ع‏»هم در کربلا بود. (۳۶) نقش عمده آن حضرت در نهضت عاشورا،پیام رسانی خون شهیدان کربلا و حفظدستاوردهای آن انقلاب خونین و اهداف پدر،از تباه شدن و تحریف گشتن بود.این‏رسالت،در قالب ایراد خطبه‏ها توسط آن حضرت و عمه‏اش زینب‏«ع‏»انجام گرفت. سخنان امام سجاد در بارگاه یزید،چنان او را به خشم آورد که دستور کشتنش را داد، اماحضرت زینب،جان خود را سپر بلا قرار داد و نگذاشت.
در دفن اجساد شهدای اهل بیت‏در کربلا،به یاری طایفه بنی اسد آمد و پس از خاکسپاری پیکر سید الشهدا«ع‏»روی قبر آن‏حضرت نوشت:«هذا قبر الحسین بن علی بن ابی طالب،الذی قتلوه عطشانا غریبا» (۳۷) . پس از عاشورا،حضرت سجاد«ع‏»دوران بسیار سخت و خفقان باری را با خلفای‏اموی سپری کرد.ولید بن عبد الملک و هشام بن عبد الملک،از خلفای معاصر او بودند. داستان زیارت آن حضرت و بوسیدنش حجر الاسود را و شعرهای بلند فرزدق در ستایش‏او(هذا الذی تعرف البطحاء وطاته...)معروف است.«صحیفه سجادیه‏»مجموعه‏ای ازدعاهای آن حضرت است که اینک در دست ما بعنوان گنجینه‏ای از معارف دینی موجوداست.آن حضرت در سال ۹۵ هجری با دسیسه ولید بن عبد الملک به شهادت رسید و دربقیع،مدفون شد.برای آشنایی با زندگی،شخصیت و فضایل بیشمارش باید به کتابهای‏مستقل و مفصلتر مراجعه کرد. (۳۸) زینب‏«ع‏» زینب کبری سلام الله علیها،پیامبر خون شهدای کربلا و همراه حسین‏«ع‏»در نهضت‏خونین عاشورا.حضرت زینب،دختر امیر المؤمنین و فاطمه زهرا«ع‏»در سال پنجم‏هجری،روز ۵ جمادی الاولی در مدینه،پس از امام حسین‏«ع‏»به دنیا آمد.از القاب‏اوست:عقیله بنی هاشم، عقیله طالبیین،موثقه،عارفه،عالمه،محدثه،فاضله،کامله،عابده‏آل علی.زینب را مخفف‏«زین اب‏»دانسته‏اند،یعنی زینت پدر. امام حسین‏«ع‏»هنگام دیدار،به احترامش از جا برمی‏خاست.زینب کبری،از جدش‏رسول خدا و پدرش امیر المؤمنین و مادرش فاطمه زهرا«ع‏»حدیث روایت کرده است. (۳۹) این بانوی بزرگ، دارای قوت قلب،فصاحت زبان،شجاعت،زهد و ورع،عفاف وشهامت فوق العاده بود. (۴۰) شوهرش، عبد الله بن جعفر(پسر عموی خودش)بود.از این‏ازدواج،دو پسر حضرت زینب به نامهای محمد و عون،در کربلا به شهادت رسیدند. وقتی امام حسین‏«ع‏»پس از امتناع از بیعت با یزید،از مدینه به قصد مکه خارج شد،زینب نیز با این دو فرزند،همراه برادر گشت.در طول نهضت عاشورا،نقش فداکاریهای‏عظیم زینب، بسیار بود.سرپرست کاروان اسیران اهل بیت و مراقبت کننده از امام‏زین العابدین‏«ع‏»و افشاگر ستمگری‏های حکام اموی با خطبه‏های آتشین بود.زینب،هم‏دختر شهید بود،هم خواهر شهید،هم مادر شهید،هم عمه شهید.پس از عاشورا و در سفراسارت،در کوفه و دمشق، خطابه‏های آتشینی ایراد کرد و رمز بقای حماسه کربلا وبیداری مردم گشت.پس از بازگشت به مدینه نیز،در مجالس ذکری که برای شهدای کربلاداشت،به سخنوری و افشاگری می‏پرداخت.
وی به‏«قهرمان صبر»شهرت یافت. در سال ۶۳ و به نقلی ۶۵ هجری درگذشت.قبرش در زینبیه(در سوریه کنونی)است. برخی نیز معتقدند مدفن او در مصر است.در کتاب‏«خیرات الحسان‏»آمده است:درمدینه قحطی پیش آمد.زینب همراه شوهرش عبد الله بن جعفر به شام کوچ کردند و قطعه‏زمینی داشتند.زینب در همانجا در سال ۶۵ هجری در گذشت و در همان مکان دفن شد. (۴۱) صبح ازل طلیعه ایام زینب است پاینده تا به شام ابد نام زینب است در راه دین لباس شهامت چو دوختند زیبنده آن لباس بر اندام زینب است بارزترین بعد زندگی حضرت زینب،همان پاسداری از فرهنگ عاشورا بود که باخطابه‏هایش، پیام خون حسین‏«ع‏»را به جهانیان رساند.در این زمینه،نوشته‏ها وسروده‏های بسیاری است،از جمله این شعر: سر نی در نینوا می‏ماند اگر زینب نبود کربلا در کربلا می‏ماند اگر زینب نبود چهره سرخ حقیقت بعد از آن طوفان رنگ پشت ابری از ریا می‏ماند اگر زینب نبود چشمه فریاد مظلومیت لب تشنگان در کویر تفته جا می‏ماند اگر زینب نبود زخمه زخمی‏ترین فریاد،در چنگ سکوت از طراز نغمه وا می‏ماند اگر زینب نبود در طلوع داغ اصغر،استخوان اشگ سرخ در گلوی چشمها می‏ماند اگر زینب نبود ذو الجناح داد خواهی،بی‏سوار و بی‏لگام در بیابانها رها می‏ماند اگر زینب نبود در عبور از بستر تاریخ،سیل انقلاب پشت کوه فتنه‏ها می‏ماند اگر زینب نبود (۴۲) خود زینب نیز از فصاحت و ادب برخوردار بود.در هنگام دیدن سر بریده برادر،خطاب به او چنین سرود:«یا هلالا لما استتم کمالا...»بعدها هم در سوگ حسین‏«ع‏» اشعاری سرود،با این مطلع:«علی الطف السلام و ساکنیه...»:سلام بر کربلا و برآرمیدگان‏آن دشت،که روح خدا در آن قبه‏ها و بارگاههاست.جانهای افلاکی و پاکی که در زمین‏خاکی، مقدس و متعالی شدند،آرامگاه جوانمردانی که خدا را پرستیدند و در آن دشتها وهامونها خفتند.سرانجام،گورهای خاموششان را قبه‏هایی افراشته در برخواهد گرفت،وبارگاهی خواهد شد،دارای صحنهای گسترده و باز... زینبین دو زینب.اصطلاحا به حضرت زینب و حضرت ام کلثوم،دختران امیر المؤمنین‏«ع‏» گفته می‏شود که در کربلا حضور داشتند.این کلمه از باب تغلیب یک اسم بر دیگری است، آنگونه که به امام حسن و امام حسین هم‏«حسنین‏»گفته می‏شود. زینبیه جایی که به حضرت زینب‏«ع‏»منسوب باشد.آنگونه که به جای منسوب به امام‏حسین‏«ع‏»، «حسینیه‏»گفته می‏شود.مکانهایی که با این عنوان و به یاد حضرت زینب درشهرهای مختلف می‏سازند و برای برپایی محفلهای عزاداری یا مجالس دینی برای بانوان،و گاهی هم به عنوان دار الایتام مورد استفاده قرار می‏گیرد،از آن جهت که آن بانوی‏قهرمان،پس از عاشورا یتیمان ابا عبد الله الحسین‏«ع‏»را در سفر اسارت سرپرستی ونگهداری می‏کرد.مرقد زینب کبری‏«ع‏»نیز که در شام قرار دارد به همین نام‏«زینبیه‏» شهرت دارد که تا دمشق مقداری فاصله دارد و زیارتگاه عاشقان عترت پیامبر«ص‏»است.
البته در مورد مدفن حضرت زینب،اقوال دیگری نیز وجود دارد. زین واژگون تعبیری است که بیشتر درباره ذو الجناح،اسب امام حسین‏«ع‏»به کار می‏رود که پس ازشهادت امام،با زین واژگون و یال پر خون و پریشانحال به طرف خیمه‏ها آمد.برگرفته ازجمله‏ای در زیارت ناحیه مقدسه است که آمده است:«...فنظر النساء الی الجواد مخزیاو السرج علیه ملویا» (۴۳) .

پی‏نوشتها
۱-بحار الانوار،ج ۹۸،(بیروت)ص ۳۲۹،المزار،شیخ مفید،ص ۵۳.
۲-مفاتیح الجنان،زیارت اربعین.
۳-منتهی الآمال،ج ۱،حوادث اربعین،نفس المهموم ص ۳۲۲،بحار الانوار،ج ۹۸،ص ۳۲۸.
۴-بحار الانوار،ج ۹۸،ص ۲۸،المزار،شیخ مفید،ص ۳۰.
۵-همان،ص ۱۶.
۶-همان،ص ۵۲ و ۸.
۷-اسرار الشهادهٔ،فاضل دربندی،ص ۱۳۶،(چاپ سنگی)
۸-شرح مبسوط ماجرا در کتاب‏«انتفاضهٔ صفر الاسلامیه‏»از رعد الموسوی آمده است.
۹-کلیات صائب تبریزی،غزل ۱۵۲۳.
۱۰-بحار الانوار،ج ۹۸(بیروت)ص ۳۳۶،مفاتیح الجنان،ص ۴۳۸.
۱۱-به بحث تحلیلی و مقایسه‏ای بین این دو متن،و نیز میزان صحت و استناد این دو زیارت در کتاب‏«انصار الحسین‏»،محمد مهدی شمس الدین،مراجعه کنید.
۱۲-کامل الزیارات،ص ۱۷۴،المزار،شیخ مفید،ص ۵۲.
۱۳-همان(کامل الزیارات).
۱۴-همان،ص ۱۷۶،بحار الانوار،ج ۹۸،ص ۲۹۱.
۱۵-وسائل الشیعه،ج ۱۰،ص ۳۴۶،امالی صدوق،ص ۱۲۳.در«مزار»شیخ مفید،ص ۲۶ چنین است(از امام‏باقر«ع‏»):مروا شیعتنا بزیارهٔ قبر الحسین بن علی‏«ع‏»فان اتیانه مفترض علی کل مؤمن یقر للحسین علیه السلام بالامامهٔ‏من الله عز و جل.
۱۶-همان،۳۴۵،بحار الانوار،ج ۹۸،ص ۱۱.
۱۷-کامل الزیارات،ص ۱۲۵،وسائل الشیعه،ج ۱۰،ص ۳۵۶.
۱۸-وسائل الشیعه،ج ۱۰،ص ۳۵۷،بحار الانوار،ج ۹۸،ص ۱۱،کامل الزیارات،ص ۱۲۷.
۱۹-کامل الزیارات،ص ۱۲۴(نقل به تلخیص).
۲۰-امالی صدوق،ص ۱۹۷.
۲۱-در منابعی همچون:کامل الزیارات،وسائل الشیعه،بحار الانوار،ثواب الاعمال و...احادیثش آمده است.
۲۲-وسائل الشیعه،ج ۱۰،ص ۴۱۴.
۲۳-بحار الانوار،ج ۹۸،ص ۱۴۲.
۲۴-مشفقی دهلوی.
۲۵-برای تحقیق پیرامون سند این زیارت و صحت آن،ر.ک:«انصار الحسین‏»،ص ۱۴۶ تا ۱۶۲.در ضمن،در ج ۴۵،بحار الانوار،ص ۶۵ نیز این زیارت آمده است.
۲۶-برای مطالعه در تحلیل محتوایی زیارتنامه‏ها،ر.ک:مقالات زیارت در مجله‏«پیام انقلاب‏». سال ۱۳۶۵.از شماره‏۱۷۲ تا ۱۸۱ به قلم نگارنده.
۲۷-مفاتیح الجنان،ص ۴۲۷ به نقل از مصباح المتهجد،شیخ طوسی.
۲۸-چشمه خورشید(مجموعه مقالات کنگره امام خمینی و فرهنگ عاشورا)،ج ۱،ص ۹۷، مقاله‏«ادبیات عاشورا».
۲۹-از جمله در بحار الانوار،ج ۹۸،ص ۲۰۳ و ۲۰۸.
۳۰-تاریخ الاسلام،ذهبی،ج ۵،ص ۱۱۸.
۳۱-بحار الانوار،ج ۴۵،ص ۱۱۶،اثبات الهداهٔ،ج ۵،ص ۱۸۸.
۳۲-همان،ص ۱۲۵.
۳۳-برای شرح حال او ر.ک:اعیان الشیعه،ج ۷،ص ۸۷.
۳۴-انصار الحسین،ص ۷۳.
۳۵-بحار الانوار،ج ۴۵،ص ۴۰.
۳۶-اعیان الشیعه،ج ۱،ص ۶۳۵.
۳۷-حیاهٔ الامام زین العابدین،ص ۱۶۶.
۳۸-از جمله‏«الامام زین العابدین‏»،عبد الرزاق المقرم،«حیاهٔ الامام زین العابدین‏»،باقر شریف القرشی،«سیرهٔ‏الائمهٔ الاثنی عشر»هاشم معروف الحسنی،«بحار الانوار»ج ۴۶،«زندگانی زین العابدین‏»سید جعفر شهیدی و....
۳۹-الحسین فی طریقه الی الشهاده،ص ۶۵.
۴۰-درباره مقامات معنوی زینب و ویژگیهایش،ر.ک:«الخصائص الزینبیه‏»از سید نور الدین جزایری.
۴۱-درباره زندگینامه حضرت زینب،از جمله ر.ک:«بطلهٔ کربلا»عایشه بنت الشاطی،که با نام‏«زینب،بانوی قهرمان‏کربلا»به قلم حبیب الله چایچیان و مهدی آیت الله زاده ترجمه شده است.
۴۲-قادر طهماسبی(فرید.
۴۳-حیاهٔ الامام الحسین،ج ۳،ص ۲۹۸.

منبع : سازمان آموزش و پرورش استان خراسان