دومین شهر تاریخی جهان به کویر معنا بخشیده است

به گمان من، شهری چون یزد را تنها مردمانی شکیبا و کم توقع می توانسته اند بنا نهاده و آن را از پس قرون و اعصار متمادی همچنان پا بر جای نگاهدارند. چرا که آنان، مردمانی پیوسته در معرض خطرات ناشی از آب و هوای بی نهایت گرم و خشک در تابستان و بی نهایت سرد و خشک در زمستان و همچنین خطرات ناشی از کمبود شدید آب و توفان های شن، فقدان بارندگی بوده اند آنان را تهدید می کرد. با این همه آنان با سخت کوشی و همت خود بر تمامی این خطرات فایق آمده و راه های مناسبی برای حل مشکلات خود یافته اند که همین امر، مایه شهرت و آوازه این شهر شده است.
شهر یزد نیز خود، در دره وسیع و خشکی در میانه دو کوهستان «شیرکوه» به ارتفاع ۴۰۷۵ متر و «خورنق» واقع شده و این موقعیت جغرافیایی، خود به بقای این شهر کمک بسیار کرده است. چرا که بسیاری از مردم به هنگام تابستان، از شهری با درجه حرارت بسیار بالا و کشنده به دهکده های غریب کوهستان «شیرکوه» پناه می برده اند. بنا به مندرجات برخی کتب و منابع تاریخی، محققان به سنگ نبشته هایی نیز در این ناحیه دست یافته اند که متعلق به هشت یا نه هزار سال پیش است. با توجه به شرایط آب و هوایی، یزد شهری پر رفت و آمد نیست و جهانگردانی که غالبا به منظور بازدید از آثار و اماکن تاریخی به یزد سفر می کنند، نسبت به شدت گرما و آب و هوای خشک آن با چشم پوشی و اغماض، برخورد می کنند.
در استان یزد، شهرهای بسیاری در دل کویر و یا در کناره کویر جای داشته اند که بسیاری از آنها اکنون در زیر تل ناشی از توفان های شن مدفون گشته اند.
یزد و مردمان آن با آن که همواره با توفان های مهیبی دست در گریبان بوده اند اما به دقت از شهر و یادگارهای تاریخی اش محافظت کرده اند.نکته جالب و خواندنی دیگر درباره شهر یزد، آن است که این شهر هرگز مورد حمله اقوام مهاجم از قبیل اعراب یا مغولان قرار نگرفته است. امروزه نیز شما هرگز خبری از منازعه و دعواهای خیابانی، یا دزدی و راهزنی و تجاور و آدم کشی و مانند آن در این شهر نمی شنوید.
امنیت شهر یزد، چنان که «آل احمد» در کتاب «یزد در سفرنامه ها» آورده، در ادوار گذشته نیز عامل مهمی در جذب مسافران و تاجران به یزد بوده است. (از جمله در سفرنامه مارکوپولوی ونیزی).
اکنون به این پرسش می پردازیم که چه چیزی یزد را به عنوان یک شهر تاریخی معرفی می کند. برخی از ویژگی های تاریخی یزد را به اختصار مطرح می کنیم که البته این موارد قابل افزایش و تکمیل است:
●ساختار کلی شهر: قسمت قدیمی شهر یزد که تحت حفاظت قرار گرفته، ساختاری چنان منسجم دارد که در هیچ جای دیگری مشابه آن را نمی توان یافت. ساختار منسجمی از کوچه های باریک و دیوارهای بلند که عابران و رهگذران را از تابش مستقیم نور خورشید در فصل تابستان، و وزش بادهای سرد در زمستان، در امان نگاه می دارد. علاوه بر این، بازار سرپوشیده، کاروانسراها، قلعه ها، آب انبارها و بادگیرها نیز از شاخصه های برجسته معماری یزد است که آن را از شهرهای دیگر متمایز می کند.
ساختار یا ساختمان خانه ها: اگر نظری گذرا به کتابخانه خود بیفکنید، براحتی در خواهید یافت که از یزد و طرح ساختمان ها و سبک معماری آن در بسیاری از کتب معماری یاد شده است. از جمله، این نکته که در شهر یزد، تمام خانه ها از مصالحی چون کاهگل و خشت خام (متاسفانه من واژه ای معادل کاهگل و خشت خام در انگلیسی نمی شناسم.) ساخته شده و مشتمل است بر دیوارهای بسیار بلند و سربرکشیده که مانع تابش مستقیم اشعه خورشید در تابستانند. همچنین اتاقی بزرگ به نام تالار، که یک سوی آن باز و کاملا رو به فضای بیرونی است و غالبا به هنگام عصر مورد استفاده قرار می گیرد، چرا که تالار همیشه در آن بخش از منزل که مستقیما در جهت غروب آفتاب (مغرب) است جای دارد، و اتاق ها همگی در سمت دیگری از خانه ساخته می شوند. استخر آب که به آن «حوض» می گویند، درست در وسط حیاط جای دارد و به راحتی از تمام اتاق ها و یا تالار خانه، قابل مشاهده است. همچنین اتاقی نیز در جلوی تالار قرار دارد که به راحتی در معرض تابش نور خورشید قرار داشته و در زمستان، محل گرمی است که مورد استفاده بسیار قرار می گیرد.
و اما کلاه فرنگی، که آن نیز بخشی دیگر از خانه های یزد است و غالبا برای صرف ناهار، عصرانه و یا خواب سبک بعد از ظهرهای تابستانی، مورد استفاده قرار می گیرد. نوعی خاص از کلاه فرنگی (بنایی شبیه به کلاه کابویی) درست در وسط سقف منزل تعبیه می شود که سبب هدایت باد از هر شش جهت به درون خانه می گردد. این نوع کلاه فرنگی ها کاملا از بادگیرها که بعدا به آنها نیز خواهم پرداخت متفاوتند، ‌اگر چه آنها نیز از ناحیه کف منزل، چیزی شبیه به «کلاه کابوها» به نظر می رسند.
اکنون به زیر زمین در خانه های یزد می پردازیم که در تمامی خانه های قدیمی، مورد استفاده بسیار بوده و هست چرا که از نظر دما، حدود، ۲۰ درجه خنک تر از بخش های فوقانی منزل بوده و هم از این روست که بیشتر مردم، حتی در حال حاضر نیز برای فرار از شدت گرما، به زیرزمین ها روی می آورند، چرا که زیرزمین ها نوعی یخچال های طبیعی در عمق خاک هستند که قدری گودتر از زمین، حفر و ساخته شده و به منظور ذخیره سازی و نگاهداری میوه جات و غذاهای فاسد شدنی که نگهداری آنها مستلزم درجه حرارت بسیار پایین است، مورد استفاده قرار داشته و هنوز هم در میان بسیاری از مردمی که در بخش های قدیمی شهر مسکن دارند، مورد استفاده است.

مهدی واعظ

منبع : خبرگزاری میراث فرهنگی