طب در گذر تاریخ از هخامنشی تا دوران اسلامی

در ایران، یونان، روم، آشور، کلده، مصر و تمام جهان متمدن قدیم مردم از طب اطلاعاتی داشتند و کسانی که طبابت می‌کردند، گاهی به صورت موبدان خدمت می‌کردند و این بقراط حکیم بود که توانست طب را از این شکل خرافاتی و معبدی بیرون آورد. او ثابت کرد که مرگ و زندگی بر طبق قوانین منظم جهان رخ می‌دهد و به علاوه مسائل اجتماعی و وجدانی خاصی نیز برای طبیب معین نموده است که گواه آن « سوگندنامه سقراط» است.
در کشور ما طب و طبابت ادوار مختلفی دارد که مهم‌ترین آنها عبارتند از:
۱) دوران هخامنشی؛
۲) دوران ساسانی؛
۳) دوران اسلامی
۱) دوران هخامنشی
این دوره یکی از ادوار درخشنده و پرثمر طب ایران است و در ۲۵۰۰ سال پیش از این علم دارای منزلت خاصی بوده است چرا که در کتب مذهبی زرتشت نیز به خصوص از بهداشت، بسیار سخن گفته شده است. لذا از این دوران پزشکان طبقه‌بندی شده‌اند که مهم‌ترین آنها طبیب (پزشک)، جراح (کارد پزشک)، منتر پزشک و گیاه یا پسیانز هستند که در اوستا می‌توان به یادداشت‌هایی دراین مورد دست یافت.
۲) دوران ساسانیان
انتقال اصل و مایه طب، از دوران هخامنشی به دوران ساسانی بود اما بر اثر اختلافات مذهبی که در امپراتوری روم شرقی بین امپراتوران با دانشمندان و پزشکان پیدا شد، دوران جدیدی در تاریخ طب ایران و نتیجتاً در طب اسلامی پدیدار شد. ایران از همسایگان کشورهای روم شرقی بود بنابراین دانشمندان و پزشکان عالی رتبه از مرزها به ایران مهاجرت کردند و به تعلیم این دانش اشتغال ورزیدند و به این ترتیب بیمارستان و مدرسه جندی‌شاپور تاسیس شد. در دوران انوشیروان انقلاب بزرگی در علم طب ایران و جهان به وقوع پیوست که همانا تاسیس اولین کنگره پزشکی برای مناظره و مباحثه پزشکان در مورد فلسفه و طب بوده است.
۳) دوران اسلامی
واگذاری تمام میراث ساسانیان علاوه بر میراث بزرگ یونانیان به مسلمانان، پس از غلبه اعراب بر ایران و انقراض سلسله ساسانیان و اشاعه زبان عربی بود. مثلا در دوران عباسیان «جندی‌شاپور» به بغداد انتقال یافت به این ترتیب، کم‌کم بغداد مرکز علم و دانش پزشکی شد و جندی شاپور از رونق افتاد، خلاصه آن که به برکت تعالیم اسلامی مسلمانان به خدمات بزرگی در علم طب، ترجمه و تالیف متون پزشکی توفیق یافتند. در دوران اسلامی به خصوص در باب ترجمه در اثر تشویق‌های افراد درجه اول اجتماع، باب جدیدی بر مترجمین باز شد و آثار زیادی بصورت کتاب‌های طبی، علمی، فلسفی، تاریخی و غیره از زبان یونانی به عربی ترجمه شد.
گروهی از مترجمان نیز در غرب کشورهای مسلمان یعنی مراکش، الجزایر، اسپانیا، تونس و ... نیز به ادامه این خدمت اشتغال داشته‌اند. گروه بزرگی از مولفان بودند که پس از مطالعه کامل ترجمه کتاب‌های یونانی، خود توانسته‌اند کتاب‌هایی را نوشته و حتی به صورت نظم درآورند و از خادمان جهان پزشکی هستند. ولی پزشکان مشرق زمین قدم‌های بزرگ‌تری در راه پیشبرد علم طب برداشته‌اند. بیشترین سهم در طب اسلامی، متعلق به ایرانیان است. از بهترین شاگردان بقراط و جالینوس می‌توان از پزشکان مسلمان نام برد که با حفظ اخلاق پزشکی و سایر صفات نیک، بعدها حتی بر کتب اساتید خود نقد و بررسی نمودند.
▪ چهره‌های درخشان این دوره عبارتند از:
ـ محمد زکریای رازی صد و چند جلد کتاب و رساله در طب مانند حاوی و المنصوری و مرشد «و آبله و سرخک» تالیف نمود.
ـ شیخ ابوعلی‌سینا صاحب و مولف کتاب «قانون» و «نبض» و امثال آنها.
ـ اسماعیل جرجانی صاحب کتاب «ذخیره خوارزمشاهی»، «یادگار» و اغراض
ـ ابن‌رشد قرطبی صاحب کتاب «کلیات»، «سموم»، و «شرح بر قانون»
ـ علی‌بن عباس مجوسی ارجانی مولف کتاب «کامل‌الصناعه الطبیه‌الملکی»
ـ ابوالقاسم بن‌خلف الزهراوی مولف کتاب «التصریف»
در طی قرون سوم، چهارم، پنجم و ششم هجری قمری، پزشکان ایرانی توانستند برگ‌های زرینی بر تاریخچه طب جهان اضافه کنند و تحولات و انقلابات بزرگی را در طب ایجاد نمایند. از جمله محمد زکریای رازی، عباس مجوسی اهوازی، شیخ‌الرئیس ابوعلی سینا و اسماعیل جرجانی.
اگر بخواهیم مروری بر دستاوردهای تلاش‌های بی‌شائبه دانشمندان ایرانی و ثمرات آن در جهان پزشکی داشته باشیم می‌توانیم بگوییم.
۱) بیرون آوردن علم طب از صورت نظری و متحول ساختن این علم با ایجاد بستر مناسب برای عرضه طب عملی، گامی بسیار مثبت در راه توسعه و پیشبرد این دانش بوده است.
۲) ایجاد نظم و ترتیب در دانش طب پراکنده و بی‌سر و سامان یونانی و افزودن اطلاعاتی جدید در زمینه پزشکی و تکمیل اطلاعات قبلی.
۳) با نظر بر وظایف و طبایع شرح داده شده برای اعضای بدن، تاثیر دارو و درمان را با توجه به طبیعت داروها و شرایط اقلیمی بیماران وارد علم پزشکی ساخته‌اند و توانستند تا قرن شانزدهم، هفدهم و نیمه‌های قرن هجدهم در علم پزشکی اروپا، تاثیرات حیرت‌انگیزی به جای بگذارند. حتی عده زیادی از پزشکان اروپایی (آلمان و اتریش) تحت تاثیر افکار و تحقیقات پزشکان اسلامی قرار گرفتند و آنان را آرابیست (Arabistes ) می‌نامیدند که تا اوایل قرن هفدهم میلادی در اروپا از حامیان زیادی برخوردار بودند و افکارشان مورد توجه بوده است.
کار آنها تحقیق و بررسی عینی روی نتایج به دست آمده از پژوهش‌های پزشکان اسلامی و بسط و ترویج افکار آنها بوده است که گروه بزرگی از پزشکان را تشکیل می‌داده‌اند. خود این پزشکان گروه‌های فکری و مکتب‌های علمی در اروپا ایجاد کردند که از آن شمار می‌توان مکتب سالرن و پادوا در ایتالیا را نام برد که تحت تاثیر و نفوذ مستقیم دانشمندان علم طب اسلامی بوده‌اند. ترجمه‌هایی از آثار دانشمندان اسلامی نیز نشان دهنده نفوذ همه جانبه آثار آنها بر نام‌آوران عرصه علم طب در دیار فرنگ است برای مثال می‌توان از ترجمه کتاب «آبله و سرخک» رازی که به زبان لاتین ترجمه شده و همچنین ترجمه «قانون» ابوعلی سینا یاد کرد که هر یک حدود چهل تا پنجاه بار به زبان‌های زنده دنیا تجدید چاپ شده است.
علاوه بر آن ژراد دو کرمن فرانسوی از معروف‌ترین کسانی است که به ترجمه قانون شیخ و حاوی و منصوری زکریای رازی و کتاب تصریف ابوالقاسم پرداخته است و از کسانی که اطلاعات طب اسلامی ایران را به اروپا برده‌اند و همچون گنجینه‌ای از آن مراقبت کرده‌اند می‌توان از ژردبرد وریاک و آشوک ریموند نام برد.● عصر تحول طب اسلامی ایران
این مهم از زمانی شروع می‌شود که کتاب ذخیره خوارزمشاهی توسط سید اسماعیل جرجانی نوشته و تالیف می‌شود (متوفی به سال ۵۳۱ هجری قمری). این دانشمند والامقام ایرانی جنبش عظیمی در نشر متون پزشکی در تمدن اسلامی در آن زمان ایجاد کرد که کتب نوشته شده خود را به زبان فارسی به رشته تحریر درآورد که همان «ذخیره خوارزمشاهی» است.
▪ کتاب ذخیره خوارزمشاهی مشتمل بر ده جلد کتاب کوچک‌تر، به شرح زیر است:
۱) کتاب اول: در شناختن حد و حدود طب هدف آن و گنجینه بدن انسان از مواد، خلط‌ها، مزاج‌ها، طبیعت بدن‌ها، عادت‌ها و شرح هر یک از اعضای بدن.
۲) کتاب دوم: در تشخیص بیماری‌ از حالت‌های بدن انسان و انواع و درجه‌بندی بیماری‌ها و دلایل آن و تشخیص و شناسایی نبض بیمار، تفسیر و شناسایی حل بیمار مبتنی بر موارد زائدی که از تن بیرون یا خارج می‌شود مانند عرق و ادرار.
۳) کتاب سوم: در حفظ تندرستی و چگونگی انجام این امر و شناخت نوشیدنی‌ها و خوراکی‌ها و میزان و چگونگی خواب و بیداری، و حرکت، سکون و بازشناسی انواع رایحه‌ها و عطردرمانی (Aromatherapy) و تدابیر و راه‌های به کارگیری روغن‌ها، مصرف مسهل و ملین و مواد تهوع‌آور، چگونگی انجام فصد و حجامت و فواید شادی و مضرات غم و مسائل فرهنگی روانشناسی که لفظ قدیم بسیار زیبا و دلنشین بیان شده است و تشخیص نشانه‌های بیماری و پرورش بچه‌ها و نگهداری از پیران و مسافران از جمله مطالب بسیار شیوا، دقیق و مهمی است که از آن سخن به میان آمده است.
۴) کتاب چهارم: در تشخیص مرض و بیماری‌ و راه‌های آن که بسیار ظریف و مدبرانه بیان شده است.
۵) کتاب پنجم: علل و علامت و عوارض تب و چگونگی معالجه آن.
۶) کتاب ششم: در معالجه بیماری‌ها از فرق سر تا نوک پا.
۷) کتاب هفتم: در معالجه ورم‌ها، آماس‌ها، زخم‌ها و چگونگی شکافتن و داغ کردن آنها (جراحی) و معالجه کردن عضوی که سیاه شده و می‌میرد، چگونگی معالجه شکستگی و ضرب خوردگی.
۸) کتاب هشتم: در زمینه راه‌های حفظ بهداشت و آراستگی ظاهری.
۹) کتاب نهم: در زمینه چگونگی کارکرد و استفاده از زهرها و پادزهرهای مهم در پزشکی.
۱۰) کتاب دهم: در تعب‌هایی که به شکل‌های گوناگون پدیدار می‌شوند
همچنین سه کتاب دیگر نیز در این دوره به زبان فارسی نوشته‌اند که عبارتند از «یادگار»، «اغراض الطبیه و مباحث العلائیه» و «خف علایی و یا خفی علایی».
▪ از جمله کتاب‌های مهمی که در چنین دورانی تالیف شد، می‌توان از کتاب قانون شیخ که شامل پنج کتاب بدین ترتیب است، نام برد:
۱) کلیات که شامل چهار فن و چهار شیوه است.
۲) ادویه مفرده (داروهایی گیاهی) که شاملیت آن بر دو جمله است.
۳) بیماری‌های اعضای بدن از سر تا نوک پا که شامل بیست و دو ضو تکنیک است.
۴) بیماری‌های تخصصی که به عضو خاصی اختصاص ندارد.
۵) داروهای گیاهی مرکب که در بردارنده مقالات و دو جمله است.
یکی از مولفین بزرگ کتاب‌های طبی در تمدن اسلامی، سید اسمعیل طبیب بوده است. از دوران حمله مغول و خسارات فراوان وارده بر ایران زمین، تا دوران قاجار هیچ کتاب و رساله پزشکی‌ای نوشته نشده است.
کتاب «تحفه حکیم مومن» اثر محمد مومن بن میرزا محمد زمان تنکابنی از آثار درخشان در زمینه طب سنتی و خواص گیاهان، کانی‌ها، روغن‌ها و مواد طبیعی درمانی است که قدمت آن حدودا از زمان صفویه انتشار یافته است. «تحفه حکیم مومن» در نتیجه و حاصل مطالعات نویسنده آن در دوران خود است، قابل توجه است که عموما در آن دوران تحصیل علم پزشکی که به همراه حکمت و فلسفه و تواما آموخته می‌شده است شکل یادگیری در حضور استاد به صورت دیدن چهره و حال و هوای بیمار (معاینه)، نبض‌گیری و نسخه‌نویسی (تغذیه و گیاهان مفرده و مرکبه دارویی) بوده است، چنانچه تا حدود نیم قرن پیش در کشور ایران هنوز این روش وجود داشته است.
یکی از کتب قابل توجهی که در این دوران تالیف شد کتاب « مالایسع الطبیب جهله یا مالایسمع الطبیب» تالیف یوسف بن اسماعیل خویی شافعی معروف به «ابن الکبیر» که نام آن را «جامع» گذاشته اند که شامل دو کتاب یا دو قسمت است که اولی در دواهای مفرده و تغذیه و دومی در داروهای مرکب است.
کتاب دیگر به نام «جامع‌المفردات الادویه و الاغذیه» تالیف ابن‌بیطار (ضیاء‌الدین عبدالله بن احمد مالقی اندلسی) «اهل اسپانیا» است.
کتاب دیگری که در این زمینه خوش درخشیده است« تذکره شیخ داود انطاکی» این کتاب، نوشته شیخ داود بن انطاکی «پزشک» است که ملقب به بینا بوده است و این کتاب شامل چند باب است:
۱) باب اول: در زمینه کلیات علوم پزشکی
۲) باب دوم: در قوانین افراد و ترکیب
۳) باب سوم: در مفردات و مرکبات
۴) باب چهارم: در بیماری‌ها
کتاب‌هایی که در این زمینه به تالیف رسیده است کتاب «حاوی رازی» و اختیار « شرح جالینوس بر بقراط » و «قرابادین موجز » و «حواشی بر قانون ابن سینا» و «رساله در فصد» است.
کتاب قانون اثر ابوعلی سینا، سال‌های سال در کشورهای اروپا مورد توجه بوده و تدریس شده است و در دانشکده‌های پزشکی در سراسر جهان به زبان‌های مختلف تدریس گشته است. کتاب معالجات بقراتی نیز در این زمینه در آن دوران منتشر شد.▪ کتاب حاوی کبیر و صغیر:
کتاب حاوی به زبان ساده تالیف «محمدبن زکریای رازی» پزشک نامی ایران است. این کتاب بعد از مرگ رازی با کمک و زحمت خواهر رازی تدوین گشته است. به طوری که در اخبار است رازی یادداشت‌های حاوی را تهیه کرده است ولی عمرش برای تدوین کامل آن کفاف نداده است و همان گونه که می‌دانیم کتاب «حاوی» دایره‌المعارفی است که شامل ماوقع و آنچه است که در مطب رازی رخ داده و حاصل معالجه و روایت علایم بیماری بیماران در بیمارستان است و شاهکار بزرگ علم پزشکی و مایه افتخار تمدن بزرگ اسلامی است.
کتاب حاوی شامل ۱۲ باب است بدین شرح:
ـ در درمان بیماری‌ها و بیماران
ـ در حفظ بهداشت
ـ در بخیه و شکسته‌بندها و زخم‌ها
ـ در نیروی داروها و غذاها
ـ در داروهای مرکب
ـ در صنایع پزشکی و وسایل مورد استفاده در این صنعت
ـ در داروسازی رنگ و مزه و بوی داروها
ـ در بدن‌ها، انواع طبایع و چگونگی عملکرد آنها
ـ در وزن‌ها و پیمانه‌ها
ـ در تشریح اعضای بدن، آناتومی و فواید و کارآمدی هر عضو بدن
ـ در دلایل و اسباب و وسایل طبیعی در پزشکی
کتاب حاوی همچنین به زبان لاتین «Continens» نیز ترجمه شده است.
بهترین نسخه کتاب حاوی همان است که در کتابخانه‌ای در نزدیکی مادرید اسپانیا موجود است که بهترین نسخه این کتاب است که با اقتباس از آن جلدهای دیگری به این شرح منتشر شده است:
جلد اول: بیماری‌های مربوط به سر (مغز و اعصاب)
جلد دوم: بیماری‌های چشم
جلد سوم: بیماری‌های گوش و بینی و دندان
جلد چهارم: بیماری‌های ریه
جلد پنجم: بیماری‌های مری و معده
جلد ششم: استفراغ‌ها، چاقی و لاغری
جلد هفتم: بیماری پستان، کبد و قلب
جلد هشتم: ورم امعا و بیماری‌های مربوطه
از نام ایلاقی (شرف‌الزمان» که از شاگردان بنام بوعلی‌سینا در طب بود نمی‌توان گذشت. کتب «طب ایلاقی»، «فصول ایلاقی»، «فصول ایلاقیه» یا «ایلاقیه ا لفصول» در کتابخانه‌ها و فهرست‌ها دیده می‌شود و مورد اعتبار بوده است.
کتاب « کوناش فاخره»: از نوشته‌های محمدبن زکریای رازی بوده است که در زمان خود برای طلبگان علم طب و دانشجویان این رشته دارای ارزش ماهیتی فراوان بوده است.
نام دیگری که در دوران خلفای عباسی بر سر زبان‌ها بوده است «یوسف ساهر» معرفو به «یوسف القس» است. وی به علت داشتن نوعی بیماری‌به «یوسف ساهر بیدار» مشهور گشته است. نوشته‌های او شامل دو فصل مجزا می‌شود.
قسمت اول : بیست باب (فصل) در مورد اعضا و جوارج بدن انسان و قسمت دوم حدود ۶ فصل است و در مورد وظایف اعضای بدن به صورت نامرتب توضیح می‌دهد.
در تاریخ طب همچنین به کلمه‌ای برمی‌خوریم که به معنای خاندان پزشکی است که در پیشبرد اهداف دانشگاه «جندی شاپور» سهم بسزایی داشته‌اند که به آنها «بختشیوع» می‌گفتند.
یکی از مورخین بزرگ اروپایی در مورد خاندان پزشکی « بختشیوع» چنین می‌نویسد:
۱) بختشیوع اول (بنیانگذار)
۲) جرجیس طبیب (۷۶۱میلادی)
۳) بختشیوع دوم (۸۰۱ میلادی)
۴) جبرائیل (۸۲۸ میلادی)
۵) جرجیس دوم
۶) بختشیوع سوم (۸۷۰)
۷) عبیدالله
۸) یحیی یا یوحنا
۹) جبرائیل (۱۰۰۶ میلادی)
۱۰) بختشیوع چهارم (۹۴۵ میلادی)
«جالینوس» حکیم از پزشکان بزرگ و بی‌نظیر یونان است که دنباله‌رو تحقیقات بقراط است و علم طب بسیار مدیون اوست. نوشته‌های او اغلب به زبان عربی ترجمه شده و مدت‌ها به جهان پزشکی جسم و ذهن خدمت کرده است. در این زمان حکام هندی و یونانی از خود آثار بسیار ارزشمندی به جای گذاشته‌اند که در جای خود از آن یاد خواهد شد. در این دوران می‌توان از آثاری چون: «کتاب النبض الکبیر»، «سته عشر»، «کتاب النفس»، «کتاب حیله البرء»، «کتاب ایام البحران»، « کتاب القوی الطبیعه»، «کتاب صرع الاطفال»، « کتاب الذبول»، «کتاب التریاق»، « کتاب الاودیه المفرده» و « الاخلاط لبقراط» می‌توان نام برد که هر یک از این کتب از طرف دانش‌پژوهان طب مورد استقبال و توجه شایانی قرار گرفت و سال‌های سال منبع اطلاعاتی برای این گروه بوده است.
کتاب دیگری که در این زمینه مورد بررسی و توجه قرار گرفته «کتاب کامل الصناعه» تالیف و نوشته «ابوالحسن مجوسی اهوازی» است که از پزشکان بزرگ و نامی مسلمان و حاذق و دانشمند بوده است.
وی در ساختن مراکز درمانی معروف در زمان عضدالدوله دیلمی خدماتی انجام داده و کتاب او «کامل الصناعه» مبتنی بر دو بخش مهم و عمده است. قسمت تئوری و قسمت عملی که دارای فصل‌ها و مقالات و بخش‌‌های کوچکتر است. قابل ذکر است که این کتاب در حدود سال ۱۵۰۰ میلادی ترجمه و در حدود سال ۱۵۲۵ میلادی در فرانسه چاپ شد و بسیار مورد استفاده پزشکان در دانشکده‌های پزشکی آن زمان قرار گرفته است، این کتاب در ایتالیا و فرانسه ترجمه شده است.
جالب توجه است که یک دوره کامل جراحی که از زمان یونانیان شروع شده در این کتاب به رشته تحریر درآمده است و بسیار مورد استفاده جراحان اروپا قرا رگرفته است.
منابع و مراجع غنی در این مورد کتب: « اهوازی کیست» و «ملکی چیست» هستند. همچنین «پندنامه اهوازی» که در حدود ۱۳۲۶ در تهران چاپ شد و چاپ مجدد آن در سال ۱۳۲۶ شمسی بوده است. کتاب «تحفه حکیم مومن» نیز از کتب گرانمایه در زمینه طب قدیم است که حدود ۳۰۰ سال است که مورد تحقیق پزشکان علوم قدیم قرار گرفته است. این کتاب یکی از پر ارزش‌ترین کتب طبی در اسلام و ایران است که در نوع خود کم‌نظیر، کامل، پویا و مفید است و در زمینه درمان بیماری‌ها با داروهای گیاهی با منشاء‌ طبیعی، معدنی و حیوانی است.