منطق صنعتی

تکنیک چیزی جز تجلی خودآگاهی صنعتی در بشر نیست و گسترش علوم و فنون جدید، به نوعی تعمیق‌دهنده این نوع تجلی است که در آن جسم و روح ما با نظام ماشینی همگام و همراه می‌شود و شرایطی که هیچ پیشینه‌ای در زندگی بشر و طبیعت ندارد، برای ما شکل می‌گیرد.تکنیک» چیزی جز تجلی خودآگاهی صنعتی در بشر نیست و گسترش علوم و فنون جدید، به نوعی تعمیق‌دهنده این نوع تجلی است که در آن جسم و روح ما با نظام ماشینی همگام و همراه می‌شود و شرایطی که هیچ پیشینه‌ای در زندگی بشر و طبیعت ندارد، برای ما شکل می‌گیرد. در چنین نظامی است که همه چیز در سایه تکنولوژی توجیه می‌شود و ارزش‌های گوناگون به حاشیه رانده می‌شوند. ژاک الول، فیلسوف فقید فرانسوی بر این اعتقاد است که در یک جامعه تکنولوژیکی، همه اشکال و فعالیت‌های بشری، خواه رفتار شخصی یا فعالیت‌های اقتصادی سازمان‌دهی شده، همه و همه به نحوی اساسی با منطق حاکم و نظام ماشین سازگاری می‌یابند. بشر حتی از سازگار شدن هم فراتر می‌رود و جریان‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی با ماشین پیوند می‌خورند و به بخش پیوسته و لاینفک آن تبدیل می‌شوند. الول از واژه «تکنیک» به مثابه شیوه‌ای که در برگیرنده ادغام بشر با اشکال صنعتی و مکانیکی و تجلی خودآگاهی صنعتی در بشر است، بهره برد.
این شیوه نه تنها در اشکال خارجی نظام صنعتی مشهود است بلکه در روند تحول بشر دوشادوش ماشین قابل درک است. به عنوان مثال، هنگامی که با ماشین رانندگی می‌کنیم، به نحوی با ماشین و جاده تلفیق می‌شویم و نهایتاً به چیزی «شبیه ماشین» تبدیل می‌شویم. هنگامی که تلویزیون تماشا می‌کنیم، واقعاً در تصاویر آن غرق می‌شویم و آن‌ها را در ذهن خود ذخیره می­کنیم و نهایتاً به بخشی از خودآگاهی ما تبدیل می‌شود و در اینجاست که می‌توان گفت، با تصاویری که حامل آن هستیم، ادغام می­شویم. وقتی که از کامپیوتر استفاده می‌کنیم، در مجموعه‌ای بی‌پایان از بازخوردها درگیر می‌شویم، به طوری که افکار، دست‌ها و همه بدنمان با ماشین همراه و همگام می­شوند. در روند فعالیت یک خط تولید صنعتی است که در معرض نوعی آهنگ بیرونی «تکرار» قرار می­گیریم؛ آهنگی که خط تولید بر ما تحمیل می­کند و به نحوی در وجود ما نفوذ می­کند و به بخشی از ما تبدیل می­شود که در غیر ساعات کاری هم همراه و همگام ماست. در هر سمت این معادله انسان و ماشین، نوعی سازگاری بین طرفین شکل می­گیرد؛ به طوری که ماشین خود را با بشر و بشر خود را با ماشین سازگار می­نماید که البته هدف نهایی هم ادغام این دو است. این همزیستی ادغام شده، همان چیزی است که الول آن را تکنیک می­خواند. در حقیقت، این روند، روندی متفاوت از تحول بشر است که پیشتر یعنی در عصری که هنوز تکنولوژی شکل نگرفته بود، پیشینه­ای نداشته است؛ دوره­ای که در آن رشد بشر در چارچوب طبیعت محدود بود. در حال حاضر، تکامل بشر به نحوی فزاینده با اشکال مکانیکی و الکترونیکی همراه است و این در حالی است که طبیعت از این معادله خارج شده و در اینجاست که شاهد ظهور پیامدهای فاجعه­بار آن هستیم. در صورتی که این روند شکل­گیری تکنیک به خوبی درک شود و روند تلفیق افکار و رفتار بشر در اشکال صنعتی فهمیده شود، آن­گاه ماهیت الگوها بیش از پیش بر ما آشکار می­شود. به عنوان نمونه، شرکت­ها خود نمادهایی از تکنیک هستند که به نظامی از قوانین و قواعد ساختاری ذاتی که فراتر از الگوهای اخلاقی و ملاحظات اجتماعی هستند و در قبال آسیب­هایی که فعالیت­های صنعتی بر طبیعت و روند طبیعی وارد می­سازد، بی­توجه­اند. شرکت­ها بر پایه نوعی منطق درونی که در برگیرنده اصول مشخص چون رشد اقتصادی، سود، فقدان اخلاق و نیاز پایان ناپذیر تبدیل جهان طبیعی به روندهای صنعتی و کالاهای تجاری به سریع­ترین و کارآمدترین شکل ممکن است، بنیان نهاده شده­اند. در چنین نظامی است که همه ارزش­ها به حاشیه رانده می­شوند و در غالب موارد، توجهی به آن­ها نمی­شود. مسایلی چون رفاه اجتماعی و پایداری زیست­محیطی، تنها در حد طرح در جامعه باقی می­ماند و نوعی استیلای تکنیکی و سازمانی بر آن احاطه می­یابد. ارزش­های ذاتی همچون حیات وحش و جنگل­ها به نوعی کالاهای تجاری بالقوه تقلیل می­یابند که سرنوشت غایی آن­ها در نظام صنعتی و تکنولوژیکی رقم می­خورد. مثلاً در مورد جنگل­ها، تصویر پیش­­رو به نحوی تیره و تار است که در آن، درختان به مثابه قطعاتی از چوب نگریسته می­شوند که هر یک برای خود قیمتی دارد و اصلاً توجهی به سرمایه زیستی آن نمی­شود.
ارزش­های ذاتی این سرمایه، در بحث­ها جایی ندارد و اصلاً درکی نسبت به فیض و جایگاه معنوی آن­ها وجود ندارد. اساساً در چنین نظامی است که روندهای پایدار اقتصادی، «ناکارآمد» بوده و توانایی همراهی با نظام ماشین و بازار را ندارد. بنابراین در جامعه ماشینی، تنها ارزش­ها و الگوهای ابزار تکنیکی و از آن جمله شرکت­ها هستند که تعیین کننده ساز و کار رفتار بشری و رابطه ما با طبیعت می­باشند. این رویکرد هم­اکنون در حوزه تلاش­های اقتصادی و به­ویژه در رفتار شرکت­هایی که در پی گسترش کنترل خود بر طبیعت هستند، مشهود است. کشاورزی، تولید و پخش غذا، صنعت ماهی­گیری، حفاظت و استفاده از جنگل­ها و منابع طبیعی، درختان، حیوانات، حشرات، میکروب­ها و حتی بشر در معرض منطق ماشین قرار دارد. در همه حوزه­های اقتصادی، نشانه­های صنعتی شدن مشهود است که شاید کشت تک محصولی در عرصه کشاورزی را بتوان نمونه­ای بارز از این مدعا دانست. در عرصه کشاورزی یعنی عرصه­ای پیشتر بسیاری از خانواده­ها محصولات خود را با هدف تأمین غذای خود و دیگر افراد جامعه تولید می­نمودند، هم­اکنون شاهد حضور نوعی نیروی مخرّب جهانی هستیم و آن چیزی جز انحصار طلبی شرکت­ها نیست. در این روند شاهد خرید یکجای زمین­های زراعی و بیرون رانده شدن مردم از مزارع هستیم، سپس این مزارع به زیر کشت تک محصولی می­رود و ماشین و سموم عهده­ار حفظ و نگهداری محصولات می­شوند که زمانی خود بشر مسئولیت آن را عهده­دار بود. در جایی که مزارع کوچک تأمین کننده نیاز غذای بسیاری از مردم بود و زمین همواره بارور بود، هم­اینک محصول این زمین­ها چیزی جز سویا و قهوه صادراتی و موز و ... نیست. این همان منطق صنعتی است؛ منطقی که در آن، ورود سموم به رودخانه­ها و سپس منابع آب و غذا کم­اهمیت شمرده می­شود و نهایتاً این مردم هستند که بی­کار و گرسنه به شهرها رانده می­شوند. در عرصه جنگل­داری نیز اوضاع به همین شکل است: در جایی که تنوع زیستی با همه ثبات و غنایش و با همه پیچیدگی­هایش، به دست جنگل­داری صنعتی سپرده می­شود تا دیگر اثری از آن تنوع باقی نماند. روشن است که در چنین اوضاعی است که دیگر جایی برای حیات باقی نمی­ماند. زمین­های خالی با درختانی یک شکل در ردیف­های طولانی کاشته می­شوند؛ درختانی که تنوعشان به کاج، صنوبر و اوکالیپتوس محدود می­شود و شرکت­ها با بوق و کرنا به تبلیغ این حرکت خود می­پردازند. این نوع درخت­کاری دقیقاً تجلی خط تولید صنعتی است و در این روند است که حیات از چهره جنگل­ها زدوده می­شود و تنها جامعه­ای یک­دست و خالی از هرگونه تنوع شکل می­گیرد. موارد مشابه این جریان را می­توان در صنعتی شدن نظام ماهی­گیری مشاهده نمود؛ نظامی که در آن کشتی­های غول­پیکر صیادی، حجم گسترده­ای از حیات اقیانوس­ها را هزاران برابر آن­چه قایق­های کوچک ماهی­گیری توان آن را داشته باشند، به غارت می­برند و دیگر نه بقایی برای اقیانوس­ها متصور است و نه جایی برای شیوه­های سنتی باقی می­ماند. می­توان به صدها نمونه از این رفتارهای اقتصادی اشاره کرد که در همه جا و در تمام روندهای صنعتی و فنی، مشهود و جاری است. در دنیای امروز، همگون­سازی و تجمیع و تولید انبوه، در نتیجه تلاش شرکت­هایی که توسعه و رشد اجتناب­ناپذیر در دستور کار آنهاست، در حال جهانی شدن است و به عبارت دیگر، می­توان ادعا کرد که تکنیک در حال جهانی شدن است. در حال حاضر، تنها جوامع نادری وجود دارند که از استیلا و انقیاد تکنیک رها شده­اند، اما زمانی که این جوامع هم در برابر فرامین ماشین زانو می­زنند و یا به اجبار پذیرای چنین شرایطی می­شوند.
به سرعت شرایطی مشابه دیگران پیدا می­کنند، چرا که اساساً کارآیی، هدفمندی، خلاقیت، رشد اقتصادی و سود، جزیی لاینفک از تکنیک می­باشد. تنها تجربه یک قرن حاکم شدن منطق صنعتی، به شکل­گیری فجایعی چون افزایش دمای زمین، تخریب لایه ازن، نابودی گونه­های جاندار، آلودگی آب­ها، نابودی قابلیت­های اکوسیستم، نابودی گسترده تنوع زیستی و به ویژه جنگل­ها و شکل­گیری جنگل­های صنعتی یکنواخت می­انجامد.

نویسنده : جری ماندر
منبع : ماهنامهٔ سیاحت غرب
محسن داوری