سرمایه بانک استقراضی

اظهارنظر دربارهٔ میزان دقیق سرمایه‏ های نقدی و نیز غیرنقدی بانک استقراضی بس دشوار و می‏شود گفت غیرممکن است. این بانک کار خود را با افتتاح یک شعبه در تهران آغاز کرد و به هنگام پایان فعالیت در سال ۱۹۲۱ میلادی حداقل در ۱۵ منطقه از ایران دارای شعبه بود و هر یک از این شعب دارای فعالیت تجاری ـ اقتصادی و نیز مالی ـ اعتباری بود.
در همان حال بانک استقراضی به هنگام فعالیت در ایران از آنجایی که مستقیماً به امور اجاری و اقتصادی می ‏پرداخت مقدار قابل توجهی اموال منقول نظیر کالاهای مختلف تجاری نیز دارایی‏های آن را تشکیل می‏داد و نیز چنانکه در فصول آتی هم اشاره خواهد شد اولیای بانک در بخشهایی از کشور میزان شایان توجهی از دارایی‏های غیرمنقول بدهکاران خود نظیر باغ‏ها و مستغلات و زمین‏های کشاورزی را در تصرف داشتند و خود مستقیماً آن را اداره می‏کردند گواینکه این بخش از متصرفات غیرمنقول بانک به لحاظ قانونی و حقوقی نمی ‏توانست در تملک بانک قرار گیرد اما عملاً تحت تسلط آن بود و بدهکاران و نیز دولت ایران به ندرت می‏توانستند این دارایی‏های غیرمنقول را از تصرف بانک خارج سازند و این املاک و دارایی‏ها گاه تا سالها و تا هنگام بازپرداخت کامل مطالبات بانک در تصرف اولیای بانک باقی می‏ماند و یا طبق شرایطی به فروش می‏رسید.
بنابراین اموال و دارایی‏هایی از این نوع نیز می‏توانست در جمع سرمایه ‏های غیرنقدی بانک استقراضی مورد محاسبه قرار گیرد. بدین ترتیب بانک استقراضی میزان قابل توجهی از اموال غیرمنقول و نیز منقول غیرنقدی را در تصرف و تملک خود داشت و ارزش نقدی آن نیز تا جایی که منابع موجود نشان می‏دهد هرگز مورد محاسبه دقیق قرار نگرفته است. اما در هر حال می ‏شود استنباط کرد که ارزش این‏گونه دارایی‏ها باید رقم قابل توجهی را شامل شود.
دربارهٔ میزان سرمایه‏ های نقدی بانک استقراضی نیز آگاهی‏هایی دقیق در دست نیست اما در اسناد و مدارک برجای مانده در برهه ‏های مختلفی از فعالیت این بانک در ایران ارقام متفاوتی ارائه شده است. سرمایه اولیه ‏ای که برادران پولیاکف به هنگام تاسیس بانک استقراضی بدان اختصاص دادند مبلغ ۰۰۰/۸۷۵/۱ روبل (منات) طلا بود. که در همان زمان معادل با حدود یک کرور تومان (پانصد هزار تومان) وجه رایج ایران می‏شد و برابر با ۰۰۰/۰۰۰/۵ فرانک فرانسه بود. هنگامی که برادران پولیاکف دربارهٔ سرنوشت بانک استقراضی با ویته وزیر دارایی روسیه به رایزنی پرداختند وی ترتیبی داد تا امتیاز بانک به مبلغ ۰۰۰/۲۲۵ روبل برای بانک دولتی روس خریداری شود. در اینکه آیا هنگام واگذاری بانک استقراضی به دولت روسیه سرمایه اولیه بانک هنوز موجود بوده و یا نقصان و یا افزایش یافته بود چیزی نمی‏دانیم و نیز اطلاعی نداریم که دولت روسیه پس از تحویل بانک سهام بانک را نیز که در واقع سرمایه اصلی بانک را تشکیل می‏داد با چه نرخی از سهامداران پیشین بانک خریداری کرده است.
با این حال هنگامی که بانک به مالکیت دولت روسیه درآمد سرمایه نقدی آن به سرعت رو به افزایش نهاد؛ بدون اینکه رسماً برای میزان نقدینگی بانک سقفی معین درنظر گرفته شود. در واقع دولت روسیه با ادارهٔ مستقیم اهداف درصدد بود از این مؤسسه اعتباری به عنوان بازویی قدرتمند برای پیشبرد اهداف سیاسی و نیز اقتصادی خود بهره ببرد و این هدف از منظر دولتمردان آن کشور جز با صرف مبلغ قابل توجهی نقدینگی میسر نبود. به همین دلیل سرمایه نقدی بانک در برهه‏ های مختلف برحسب نیازهایی که پیشامد می‏کرد در حال تغییر بود.
طی سالهای نخست مدیریت وزارت دارایی روسیه بر بانک استقراضی سرمایه آن تا مرز ۰۰۰/۰۰۰/۳۰ روبل افزایش یافت و به تبع آن به سرعت سیاست اعطای وامهای کنترل شده سیاسی به مردم کشور از اقشار مختلف نظیر تجار، کسبه، رجال دولتی، درباریان و متنفذین محلی و... در پیش گرفته شد تا جایی که در اندک زمانی مبالغی کلی از سرمایه نقدی بانک از صندوق آن خارج و در اختیار مشتریان بانک قرار گرفت. تا جایی که گفته می‏شد طی سالهای نخست دههٔ ۱۹۰۰ میلادی حدود ۰۰۰/۰۰۰/۱۶ روبل فقط در تهران به افرادی از طبقات مختلف وام پرداخت شده بود.
بنابر این بانک استقراضی غالباً نقدینگی چندانی در صندوق خود حفظ نمی ‏کرد و ترجیح می ‏داد جهت مقاصد سیاسی و نیز اقتصادی در امور و سر پل‏های مختلف سرمایه‏گذاری نماید. در سال ۱۹۰۴ میلادی سرمایه نقدی و اعتباری بانک استقراضی به حدود ۰۰۰/۳۵۰/۳۱ روبل بالغ می‏گشت که حدود ده میلیون روبل آن از سوی بانک دولتی روسیه پرداخت شده بود و بقیه ۰۰۰/۳۵۰/۲۱ روبل آن نیز شامل سپرده‏های وزارت دارایی (مالیه) روسیه می‏شد. طی سالهای بعدی که بانک تعداد قابل توجهی از مردم کشور را وامدار خود ساخت سرمایه ‏گذاری‏های قابل توجهی در بخشهای مختلف تجاری ـ اقتصادی ایران انجام داد و مهم‏تر از آن طبق قرارداد ۱۹۰۷م که به مقدار زیادی از رقابت‏های سیاسی ـ اقتصادی دو کشور روس و انگلیس کاسته شده و نیز دولت روسیه بالاخص پس از جنگ با ژاپن و بحران‏های سیاسی و... فراگیر داخلی دچار مشکلات عدیده اقتصادی و مالی شده بود، به تدریج در میزان سرمایه ‏های نقدی و جاری بانک استقراضی نیز کاهش محسوسی حاصل شد. چنانکه طی سال ۱۹۰۷ سرمایه ۰۰۰/۳۵۰/۳۱ لیره‏ای پیشین (طبق آمار سال ۱۹۰۴) تا حدود رقم ۰۰۰/۰۰۰/۲۲ روبل کاهش یافته بود که به رغم کاهشی که نسبت به سرمایه‏ گذاری‏های پیشین نشان می‏داد. با این حال مبلغ آن قابل توجه بود. طبق آمارهای موجود سرمایه بانک طی سالهای بعدی فعالیت آن در ایران تغییر محسوسی پیدا نکرد.
چنانکه طی آمار سال ۱۹۱۱ میلادی سرمایه بانک در همان میزان اعلام شده در سال ۱۹۰۷ ثابت باقی مانده بود. به این ارقام باید مبالغی کلی که طی سالهای پیشین بانک به حکومت ایران وام اعطا کرده بود افزود که دو فقره از آن مربوط به قرضه ‏های سال ۱۹۰۰ و ۱۹۰۲ میلادی بوده و روی هم رفته مبلغ آن به ۰۰۰/۵۰۰/۳۲ روبل بالغ می‏شد و بهره این قرضه ‏ها طی سالهای ۱۳-۱۹۱۲ میلادی به ۱۹۴/۶۷۰/۱ روبل می‏رسید. بدین ترتیب سرمایه ‏های نقدی بانک استقراضی درسالهای پایانی فعالیت این بانک در ایران پیوسته در حال نوسان بود تا اینکه به دنبال وقوع انقلاب اکتبر ۱۹۱۷ در روسیه تشکیلات اداری و مالی این بانک نیز سخت ضربه دید که عمده‏ ترین نتیجه آن ورشکستگی بانک بود. تا جایی که به هنگام واگذاری آن به دولت ایران در صندوق مرکزی‏اش در تهران به زحمت می‏شد چند ده قرانی نقدینگی یافت.
بانک استقراضی روس در سال ۱۸۹۰ م در ایران تاسیس شد و در سال ۱۹۲۱م به فعالیت آن پایان داده شد.
مظفر شاهدی

منبع : موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران