گردابه‌های برون و درون

تعیین تعداد پرسوناژها در متن نمایشی تابع میزان نقش‌دهی نسبی به آن‌ها در داستان یا موقعیت‌های مورد نظر نویسنده است و معمولاً در یک اجرای یک ساعت و نیمی بیش از دو یا سه پرسوناژ نمی‌توانند از محوریت برخوردار باشند. لذا بخش قابل توجهی از متن به دلیل الزامی شدن مقوله شخصیت‌پردازی به این چند پرسوناژ محوری اختصاص می‌یابد؛ در نتیجه پردازش موضوع و ایجاد فضا و موقعیت لازم برای حضور بقیه کمتر و حتی برخی از پرسوناژها الزاماً حاشیه‌ای و جهت توجیه حضور بقیه و کمک به فضای اثر حضور پیدا می‌کنند.
وقتی پرسوناژها متعدد باشند و نویسنده در صدد آن باشد که همه آن‌ها را هم ارز و هم تراز با هم پیش ببرد، در آن صورت همه پرسوناژها به طور نیمه و حتی گاهی کمتر از نیم هم شخصیت‌پردازی می‌شوند و همین سبب خواهد شد که بسیاری از زوایای روحی، روانی و نیز بخش قابل توجهی از پس زمینه‌های زندگی فردی و اجتماعی آن‌ها ناپیدا بماند و مخاطب هرگز هیچ کدام را به آن اندازه‌ای که لازم است، نشناسد.
در چنین متونی تنها راه درست برای پردازش موضوع و خلق پرسوناژهای قابل باور و تحلیل‌پذیر آن است که تعداد انگشت‌شماری از پرسوناژها محوریت داشته باشند و بقیه فرعی جلوه کنند.
نمایش"کوکوی کبوتران حرم" به نویسندگی و کارگردانی علیرضا نادری که هم اکنون در تالار چهارسو تئاترشهر اجرا می‌شود، برای طرح و تحلیل چنین موضوعی نمونه قابل تاملی به شمار می‌رود. اما قبل از پرداختن به آن ذکر چند نکته ضروری است:
اصولاً شخصیت‌پردازی در نمایش علاوه بر دیالوگ‌ها، اعمال و رفتار و نیز شاخصه‌های مکانی پرسوناژها به عوامل و عناصر دیگری از جمله تضاد و کنتراست و همچنین به حضور قابل قیاس هر کدام آن‌ها نیز بستگی دارد. در حقیقت همین‌ها هستند که صفات فردی یا شاخصه‌های اجتماعی یک پرسوناژ را برجسته‌تر و قابل تاکید و اعتنا می‌کنند. البته کل این عناصر و زمینه‌ها با چگونگی و میزان زمان‌بری حضورشان در متن و نیز کنش‌مندی، کنش‌زایی و تاثیراتشان رابطه مستقیم دارد.
علیرضا نادری برای همه پرسوناژهایش زمان‌بندی و ظرفیت نسبتاً یکسانی قائل شده است. یعنی هیچ پرسوناژ فرعی یا حاشیه‌ای نداریم. همه اصلی هستند و به علت عدم تناسب تعدادشان با زمان‌بری نمایش، هیچ کدام برای شناساندن کامل خود فرصت کافی پیدا نکرده‌اند. اگر نویسنده ۱۲ پرسوناژ نمایش را به شش یا چهار نفر تقلیل می‌داد، نتیجه مطلوب را از متن می‌گرفت.
در کنار این ضعف‌ها، برجستگی‌های قابل توجهی هم در متن نمایش"کوکوی کبوتران حرم" به نویسندگی علیرضا نادری وجود دارد: اولین ویژگی به جامعیت نگاه او و آگاهی‌اش به مسائل و مشکلات زنان جامعه مربوط می‌شود که نمایش را در کل قابل اعتنا کرده است. نادری ساختار متن را به طور نسبی بهتر از نویسندگان چند سال اخیر می‌شناسد، اما کمی شتابزده است و فرصت بازخوانی و بازاندیشی کافی به خودش نمی‌دهد. همین سبب شده متنی که می‌توانست یک کمدی انتقادی مذهبی زنانه بسیار زیبا و جذاب باشد، به رغم ارائه شاخصه‌های چنین ژانری نهایتاً به سمت یک درام اجتماعی تمایل پیدا کند و متاسفانه در ژانر درام هم به قطعیت نرسد: رخداد پایانی برنگشتن دختران می‌تواند نشانگر احتمالات زیادی باشد؛ مثلاً به بروز حادثه‌ای نه چندان تلخ یا احیاناً بسیار فاجعه‌آمیز و یا اساساً نوعی درنگ‌ و تاخیر یا یک دستگیری ساده ربط پیدا کند و چون هیچ کدام از این امور قطعیت نمی‌یابد؛ لذا نمایش بین کمدی و درام به حالت تعلیق می‌ماند.
تا قبل از صحنه پایانی، نمایش بیانگر رویکرد سیاسی مذهبی علیرضا نادری است که تحلیل و آسیب‌شناسی امور را نیز به همراه دارد، ضمن آن که او با نگاهی رئالیستی و واقع‌گرایانه به زنان و مشکلات‌شان می‌نگرد: در حقیقت با گره‌گشایی از مسائل مطرح شده در نمایش بر آن است که گره‌هایی را در بیرون از نمایش بگشاید.
در متن نمایش"کوکوی کبوتران حرم" دیالوگ‌ها دارای کاستی‌ها و ویژگی‌های معینی هستند: گاهی متاسفانه ریتم زبان بر ریتم معنا تفویق می‌یابد‌ و‌ گاهی هم دیالوگ‌ها نمایشی و موجز شده‌اند.
جنبه کمیک نمایش بیشتر به حوزه زبان و گفتار مربوط می‌شود؛ در نتیجه بیشتر ویژگی‌های کمیک اجرا به دیالوگ‌ها برمی‌گردد.
علیرضا نادری موضوع زیبا و مهمی را انتخاب کرده که در نوع خود بدیع و هوشمندانه است. او نشان می‌دهد که هر شرایط اجتماعی پس از مدتی که عمومیت و جامعیت یافت از بطن خودش تناقضاتی را آشکار خواهد کرد. ضمناً نگرش رئالیستی او به آدم‌ها و موضوعش، مزید بر داده‌های مذهبی، جامعه‌شناختی، روانشناختی و سیاسی اثر شده و آن را به رغم کاستی‌هایش در کل برای تماشاگر دیدنی و حتی به صورت یک نمایش نسبتاً تجربی درآورده است.
از لحاظ اجرا نمایش از طراحی صحنه ابتکاری خاصی برخوردار است که در آن فرید قربان‌زاده سعی کرده هر دو موقعیت درونی و بیرونی را نشان دهد و در مواردی هم به تصور درآورد. در این طراحی، خود تماشاگران هم جای داده شده‌اند؛ آن‌ها به مثابه کسانی که ناظر رخدادهای درون خانه دیگران هستند، در نمایش نقش‌دهی شده‌اند؛ یعنی سالن و تماشاگران هم جزء صحنه نمایش به حساب می‌آیند.
بنابراین این طراحی صحنه تا حدی زیادی نامتعارف، نمایشی و واقع‌گرایانه است، ضمن آن که‌ نمایش تنها اجرایی محسوب می‌شود که در آن تمام صحنه تبدیل به دکور شده و از آن به طور صد در صد استفاده دراماتیک شده است. ناگفته نماند بسته بودن صحنه، تنگناهای زنان را عینی‌تر کرده و در نتیجه بر میزان تسری دغدغه‌هایشان افزوده است.
یکی از نقاط عطف نمایش، انتخاب بازیگران مناسب و ارائه بازی‌های درخشان است. بازیگران که به ترتیب عبارتند از: ناهید مسلمی، بهناز جعفری، افسانه ماهیان، شبنم مقدمی، نسیم ادبی، پریسا مقتدی، شهین صالحی، پونه عبدالکریم‌زاده، فهیمه امن‌زاده، ژاله صامتی، نوشین حسن‌زاده و شهره سلطانی سبب گیرایی و جذابیت‌ نمایش شده‌اند، طوری که تا آخر اجرا تماشاگران را به خود معطوف می‌کنند.
نور با هر دو کاربری موضعی و نور معمولی در خدمت داده‌های نمایشی مورد نظر کارگردان قرار گرفته و طراح نور فرشید مصدق در کارش موفق است.
چهره‌پردازی و لباس که حاصل طراحی سارا اسکندری است با جلوه‌های واقعی پرسوناژها و آن چه که به آن‌ها نسبت داده می‌شود، همخوانی دارد. صداهای جانبی هم کاربری نمایشی پیدا کرده و توانسته مابه‌ازاءهای بیرونی و مکانی را قابل تصور کند. جابه‌جا کردن پنجره کوچک رونمای صحنه نیز به ابزاری برای زمان‌بندی و القای موقعیت‌های متفاوت تبدیل شده و کاربری دراماتیک دارد.
علیرضا نادری به عنوان کارگردان در انتخاب میزانسن‌ها و نحوه شکل‌دهی بازیگران موفق است. باید اذعان داشت که کارگردانی نمایش در کل بر متن برتری یافته، ضمن آن که انتخاب بازیگران نیز ارتباط تنگاتنگ و مستقیمی با شناخت پرسوناژهای متن دارد. استفاده از هدفون برای انتقال همه صداها ترفندی ابتکاری، هنرمندانه و حتی تجربی به شمار می‌رود؛ تماشاگر حتی صدای نفس‌های بازیگران را می‌شنود؛ در نتیجه، از لحاظ حسی و ذهنی کاملاً در بطن رخدادها و فضای نمایش قرار می‌گیرد.
موضوع نمایش"کوکوی کبوتران حرم" پارادوکسیکال و نهایتاً تمثیلی و نمادین است، گویی همه این زنان نه برای زیارت بلکه برای شکایت به حرم امام رضا پناه ‌آورده‌اند و هر کدام مشکلات و مسائلی دارند که حل آن‌ها را به مثابه آخرین امید از او طلب می‌کنند. ضمناً اساساً عبارت"کبوتران حرم" در عنوان نمایش، تمثیلی برای همین زنان است؛ آن‌ها با کبوتران حرم به قیاس درآمده‌اند. ‌
علیرضا نادری نویسنده و کارگردانی ژرف‌‌اندیش و عمیق‌نگری است و به مسائل و معضلات اجتماعی جامعه خویش نگاه دارد. تنها عاملی که تا حدی از جلوه کامل بن‌مایه‌های ذهنی و نمایشی او می‌کاهد آن است که همواره می‌خواهد همه چیز را ببیند و همه را هم به بیان درآورد؛ معمولاً چندان گزیده‌گو و گزیده‌نما نیست. او مقدورات، زمان و امکانات خود نمایش را برای انعکاس و نمایاندن این همه‌ نمایی در نظر نمی‌گیرد و همین، تناسبی را که باید بین این دو وجود داشته باشد به هم می‌زند.
نادری به موضوعاتی می‌پردازد که دیگران به آن‌ها نمی‌پردازند و یا از عهده ارائه آن خوب برنمی‌آیند و این جزء ویژگی‌ها و نهایتاً شکل دهنده سبک و سیاق خاص او محسوب می‌شود، اما لازم است بر شخصیت‌پردازی پرسوناژها تاکید بیشتری داشته باشد و همه پرسوناژها را به یک چشم ننگرد. در آن صورت در متن به همه آن‌ها جایی نسبتاً یکسان و همسان می‌دهد و آن وقت نمایشنامه‌ خوب و زیبایش و در نهایت اجرای خاص و تجربی‌اش تا حدی آسیب می‌بیند. خوشبختانه در کل، نگرش او جانبدارانه و صرفاً معطوف به ذهنیات خودش نیست. او به واقعیت‌ها نظر دارد و همه توانمندی‌ و دانایی‌اش را در خدمت تحلیل و آسیب‌شناسی واقع‌گرایانه امور به کار می‌گیرد وگرچه مرتکب اشتباه بزرگی می‌شود و پرسوناژهای زیادی را وارد متن و صحنه می‌کند، اما همچنان برجستگی‌ها و ویژگی‌ها و حتی برخی وجوه تجربی و زیبایی‌ شناختی نگاهش در رابطه با مسائل و رخدادهای زمانه خویش به خوبی نمایان است.
نمایش"کوکوی کبوتران حرم" نوشته و کارگردانی علیرضا نادری اجرایی دیدنی است که در حوزه متن به طور نسبی و در حیطه کارگردانی، طراحی صحنه، دکور، نور و بازیگری، نمایشی دیدنی، خاص، تجربی و هنرمندانه است و برای علاقه‌مندان به تئاتر، آموزه‌های فراوان دارد.

حسن پارسایی

منبع : ایران تئاتر