راهنمای ادیان زنده

کتاب، همان طور که از اسمش پیداست، به “ادیان زنده جهان” می‌پردازد. یعنی ادیانی که امروزه هر چند تعدادی قلیل- مثل دین چینی و زرتشتی- پیرو دارند و ادیان به اصطلاح مرده و یا منقرضه و بدون پیرو را مدنظر قرار نمی‌دهد. تاریخ نگارش کتاب نیز سالهای آخر دهه ۱۹۹۰ میلادی (دقیقا سال ۱۹۹۷) است که بسیار جدید می‌باشد و تا جایی که من می‌دانم در نوع خود در ایران از نظر تازگی وروزآمد بودن مطالب کم نظیر است.
البته دین شناسی مثل سایر رشته‌های علمی و فلسفی نیست که هر روز نظریه‌ای جدید مطرح شود و آرا و نظریات قدیمی را از رونق بیندازد ولی در این رشته هم جز پاره‌ای کشفیات جدید مثل تومارهای بحرالمیت درباره دین یهودی و ترجمه‌هایی که به تازگی از بعضی متون ادیان آسیای جنوبی به دست داده شده‌اند، نگاه‌ها و برداشت‌ها- حتی از متون مقدس کلاسیک- نیز پیوسته در حال تغییر وتکمیلند. چنانچه مطالعات نقادانه‌ای که اخیرا از متون ادیان چینی و سیک به عمل آمده اند تصویر تا حدودی متفاوت از منابع اصلی این ادیان را دردسترس قرارداده‌اند که حقیقتا قبلا وجود نداشته‌اند. به هرحال کارویراسته آقای جان هینلز بسیار جدید است و به یقین می‌تواند بر غنای منابع دین‌شناسی در این دیار بیفزاید.
کتاب حاضر از دو بخش تشکیل شده است: بخش نخست به ادیان زنده می‌پردازد می‌شود که کم و بیش شبیه به فهرست مالوفی است که از این گونه ادیان در منابع دیگر هم داریم،الا اینکه در اینجا گاهی ادیان از نگاه “منطقه‌ای” دیده شده‌اند؛ مثل “ادیان چینی” (فصل نهم) و نه اینکه جداگانه از ادیان کنفوسیوسی، تائویی وغیره بحث شود و یا “ادیان آفریقایی” و غیره. همچنین در این کتاب فصل‌های جداگانه‌ای به “ادیان بومی آمریکای شمالی” (فصل یازدهم) و یا “ادیان حوزه اقیانوس آرام” (فصل دوازدهم) و یا “حرکت‌های دینی جدید در جوامع ابتدایی” (فصل چهاردهم) و سرانجام “ادیان جایگزین جدید در غرب” (فصل پانزدهم) اختصاص داده شده‌اند که با این اسم و رسم در آثار مشابه غربی وجود نداشته‌اند.
هرچند “ادیان بومی آمریکایی” در اثردیگری که از بنده چاپ شده (جهان مذهبی، اثر رابرت ویز، چاپ ۱۳۷۴، دفتر نشر فرهنگ اسلامی) به همین صورت سرفصل جداگانه‌ای را به خود اختصاص داده است. در این کتاب همچنین فصل جداگانه‌ای به “بهاییت” اختصاص داده شده که به چند دلیل تصمیم به ترجمه آن گرفتم: یکی اینکه خوب است عزیزان خواننده و بخصوص نسل جوان دانشجو و دانش پژوه این دیار از قلم یک استاد بی‌طرف خارجی هم ببینند و بخوانند که “فرقه بهاییت” (و به تبع آن بابیت) که این همه از آن سخن می‌رود، چیست و چگونه موجودی است؟ دیگر اینکه در کنار این مطلب خلاصه‌ای هم ازدیدگاه علما واندیشمندان اسلامی- شیعی به دست داده شود تا معلوم شود که ما در این طرف خط راجع به این مطلب چه فکر می‌کنیم؟ شاید گفته شود که جمعیت و مرامی که باعث و بانی آن کشور استعماری انگلستان بوده و امروزه نیز میدان‌دار اصلی آن اسرائیل و کعبه دل سپردگانش “حیفا”ست دیگر این اندازه وقت گذاشتن نمی‌خواهد.
اما خب برای طرح سخن و مدعا در مجامع علمی و دانشگاهی باید به زبان اهل علم سخن گفت و از منطق دانشگاهیان و فرهیختگان بهره جست واگرنه حداقل در محافل آکادمیک حرف و مدعای ما را جایگاهی نیست.
وانگهی همان طور که در مطالعه فصل مربوط خواهید دید، اندیشمندان خارجی نیزکه بدون شائبه تعصب و یا پیش داوری به بابیت، بهاییت نظر انداخته‌اند آن را بسیار سست‌بنیاد و کم پایه و مشحون از تناقضات و پنهان کاری‌های سیاسی یافته‌اند که این تائیدی بر مدعای کل ما (شیعیان) است که بهاییت نه یک مرام و مسلک دینی و بلکه بیشتر یک تشکل سیاسی با مقاصد و غایات خاص سیاسی است.
در بخش دوم کتاب که حدود یک سوم از حجم آن را تشکیل می‌دهد، نوعا مباحث بین‌الادیانی نظیر “دین و جنسیت”، “معنویت” و بحث تازه “دین در هجرت” یا “ادیان مهاجرین” در غرب مطرح شده که نسبتا جدید و حاوی نکات تازه‌ای است.
هرچند سرفصل عمومی “دین در هجرت” صرفا به ادیان آسیای جنوبی در چهار کشور آمریکا، استرالیا، کانادا وانگلیس (کشورهای انگیسی زبان غربی) پرداخته که علی‌رغم توجهیات مولفان، حصر و تقیید و چندان موجهی نیست و این محدود ساختن “دین در هجرت” به “ادیان آسیای جنوبی در کشورهای انگلیسی زبان” دلیل متقن‌تری را می طلبد، مگر اینکه نویسندگان به هر دلیل عنوان کنند که فرصت و مجال و یا بضاعت ما همین مقدار بود و بقیه‌اش را می‌گذاریم دیگران بیایند با کارهای میدانی مبسوط‌تری تکمیل و ارائه کنند.
همچنین این فصول پایانی کتاب نقیصه‌های ظاهری دیگری هم دارند که بعضی از آنها عبارتند از: گاهی بحث بیش از حد رنگ و بوی غربی و بویژه انگلیسی (کشورانگلستان و نه زبان انگلیسی) به خود می‌گیرد که به شدت بر مدعای “کتاب راهنما” )hand book( بودن کتاب اثر می‌گذارد و دیگری اینکه روی هم رفته این فصل‌ها- شاید به همین دلیل محدودتر بودن دامنه بحث- قدری کم محتواتر از فصول اولیه (بخش نخست کتاب) به نظر می‌رسند و سوم و از همه مهم‌تر اینکه با طرح بحث “ادیان آسیای جنوبی” یعنی در واقع مهاجرین آسیای جنوبی به چهار کشور انگلیسی زبان غرب و در راس آنها آمریکا نویسندگان عمدتا انگلیسی این فصول پایانی کتاب- که همه جا به عمد به جای واژه‌های انگلیسی وانگلستان از اصطلاحات بریتانیای کبیر )Great Britain( و کشورهای سلطنتی متحده بریتانیا )United Kingdom( استفاده می‌کنند- قصددارند تلویحا یک گروه‌بندی جدید را جا بیندازند که همان تشکل چهار کشور سفیدپوست وانگلیسی زبان غرب حول محور (اقتصادی) آمریکا و (لابد سیاسی)!
انگلیس باشد که نمونه آن را در حضور این چند کشور در کنار هم در جنگ آمریکا علیه عراق شاهد بودیم. ناگفته پیداست تعقیب چنین مقاصدی در تحقیقات علمی به قول ادوارد سعید چه صبغه‌ای به این قبیل تتبعات می‌دهد که جای بحث آن اینجا نیست.
با وجود این علی‌رغم تذکرات و توجهات پیش گفته کتاب روی هم رفته از جایگاه و منزلت علمی شایسته‌ای برخوردار است و نه مثل کار کلاسیک جان ناس مربوط به یک قرن گذشته است و نه مثل کار آن هم بعضا کلاسیک هیوم دین‌شناس‌(ونه هیوم فیلسوف) به قلم کشیشی متعصب نگاشته شده است.
هرچند کلیه آثاری که - مثل کتاب حاضر- به قلم جمعی از نویسندگان تالیف شده‌اند نوعا از این نقیصه اخیر خالی‌اند. علاوه بر این با مطالعه متن کتاب به خوبی پیداست که مولفان فصول مختلف نوعا پا را از دایره عدل و انصاف که لازمه هر تحقیق بی‌طرفانه علمی است، بیرون ننهاده‌اند که نمونه‌های آن را می‌توان در موارد ذیل به خوبی مشاهده کرد.
در فصل مربوط به اسلام در بیان گسترش صلح‌آمیز این دین (علی‌رغم برداشت غلط رایگان در غرب که توسعه اسلام را مدیون شمشیر می‌دانند) و اعلام این نظر شجاعانه مولف که اگر قرار بر اتهام توسعه به‌زور سرنیزه و شمشیر باشد وضع اسلام در این موارد به مراتب بهتر از وضع دین مسیحی است (ص ۲۲۴کتاب) و یا در همین فصل آنجایی که مولف محترم از نقش و جایگاه حقیقی زن در اسلام سنتی حرف می‌زند و در کمال شهامت می‌گوید که این نیز یکی از جنبه‌های دین اسلام است که در غرب بسیار بد فهمیده شده است (ص۲۵۵) و یا سرانجام در همین فصل در بحث مولف از مفهوم “بنیادگرایی” که بحق آن را واژه‌ای مسیحی می‌داند (ص ۲۷۹-۲۸۰.)
این اثر که در دو جلد به چاپ رسیده است که جلد اول با ۸۴۵ صفحه، جلد گالینگور، قطع رقعی و به قیمت ۹۸۰۰ تومان به طبع رسیده است.

ترجمه:‌دکتر عبدالرحیم گواهی
ناشر: موسسه بوستان کتاب قم

منبع : روزنامه رسالت