نگاهی به آداب عزاداری در یهود

عزاداری در یهود «اِوِل» و «لیصپود» نامیده می‌شود و نوحه و مرثیه‌خوانی («قینا» و «نِهی») نیز در مناسبت‌های مذهبی متداول است.
● آداب سوگواری
آداب سوگواری طی تاریخ مذهبی یهود به صورت‌های متنوعی مرسوم بوده كه شواهد آنها را می‌توان در كتاب مقدس (عهد عتیق) یافت. مشهورترین این آداب كه تا امروز نیز باقی است، «دریدن جامه» است. نخستینِ این نشانه‌ها در داستان یوسف در تورات آمده است كه یعقوب با دیدن آثار مرگ یوسف،‌ جامهٔ خود را درید، ‌و یا مردخای یهودی در واقعهٔ «پوریم» در دوران خشایارشا و ملكه استر، ‌با شنیدن خبر قتل‌عام قریب‌الوقوع یهودیان ایران،‌ جامهٔ خود را درید.
از دیگر آداب سوگواری،‌ پوشیدن كرباس (یا پلاس)، ریختن خاك و خاكستر بر سر، خودداری از استحمام، خودداری از اصلاح سر و صورت (كه تا امروز نیز معمول است)، برداشتن عمامه و دستار،‌ پرهیز از خوردن گوشت و شراب،‌ و منع موسیقی و رقص است.
در كتاب اشعیای نبی (باب ۳۲ آیه ۱۲) به «سینه زنی» اشاره شده است كه احتمالا این نیز در زمان‌هایی جزء آیین سوگواری یهود بوده است. به نظر می‌رسد خراش دادن و زخمی كردن بدن نیز از آداب اقوام همجوار و معاصر بنی‌اسرائیل در دوران حضرت موسی بود، چنانكه خداوند در تورات (تثنیه باب ۱۴ آیه ۱) این رسم را برای سوگواری منع کرده است.
مرثیه و نوحه نیز در مصایب تاریخی یهود هم از سوی انبیای بنی‌اسرائیل (داوود و ‌ارمیا) و هم از سوی شعرا و علمای دینی سروده شده‌اند. معروف‌ترین آنها، مرثیه‌های ارمیای نبی در سوگ ویرانی معبد اول بیت‌المقدس و آوارگی قوم بنی‌اسرائیل است كه عنوان یك كتاب مستقل از كتاب‌های مقدس یهود را به خود اختصاص داده است. نیز بخش‌هایی از كتاب ایوب كه به خاطر عذاب‌هایی كه بر خود و خانواده‌اش وارد آمد نوحه و فغان سر داد،‌ در ایام سوگواری یهودیان مورد توجه و بازخوانی قرار دارد.
● ایام سوگواری:
●● در مورد مرگ اشخاص،‌ ۴ مقطع زمانی سوگ وجود دارد:
▪ زمان بین وفات تا خاكسپاری (اَنینوت). بستگان درجه اول متوفی در این مقطع «اُونِن» خوانده می‌شوند و از انجام اوامر شرعی دینی (مانند خواندن نماز) معاف هستند. فرد عزادار در این زمان موظف است دعایی را ادا كند كه در آن از خداوند به عنوان داوری عادل نام برده می‌شود.
▪ هفت روز (شیوعا): پس از خاكسپاری،‌ افراد عزادار معمولا در خانه متوفی گردهم آمده و از هر گونه فعالیت مربوط به كسب و کار خودداری می‌كنند. تا حد امكان مراسم نمازهای جماعتی در این هفت روز خانه متوفی برگزار می‌شود.
▪ سی روز (شلوشیم): در این ایام افراد عزادار از اصلاح موی سر و صورت منع شده‌اند و در مراسم جشن و شادمانی شركت نمی‌كنند. این مدت سی روزه ریشه در مدت سوگواری بنی‌اسرائیل پس از وفات هارون و موسی دارد كه در تورات ذكر شده كه «بنی‌اسرائیل سی روز گریستند». در تلمود (رساله یوما ۳۹ ب و شبات ۱۱۴ الف) اشاره شده كه فرد عزادار در این سی روز لباس مشكی می‌پوشد، اما در دوره‌های بعدی تا به امروز، این رسم منسوخ شده است.
▪ سال: فرد تا ۱۲ ماه قمری همچنان عزادار محسوب شده و یكی از مهمترین وظایف وی (آقایان) خواندن دعای «قًدیش» در نمازهای روزانه جماعتی است. «قدیش» متنی است در تقدیس خداوند كه پیش‌نماز در بخش‌های مختلف نماز جماعت یهودیان قرائت می‌كند. فرد عزادار در ایام یك ساله عزاداری، در مقاطع معینی از مراسم نیایش جماعتی،‌ نوعی از این دعا را همراه پیش‌نماز قرائت می‌كند.
● سوگواری به مناسبت‌های دینی
یهودیان در ۴ نوبت از سال به مناسبت وقایعی که منجر به ویرانی معابد بیت‌المقدس شده، روزه می‌گیرند و در ۲ نوبت، فضای سوگواری بر جامعه یهودی حاکم می‌شود. مهمترینِ این سوگواری‌ها، روز ۹ ماه عبری آو است. در سال ۵۸۶ قبل از میلاد در چنین روزی، بابلی‌ها اولین معبد بیت‌المقدس در اورشلیم را که به دست سلیمان نبی احداث شده بود، ویران کردند و بار دیگر در همین روز در سال ۷۰ (و به روایتی ۶۸) میلادی، رومی‌ها دومین بنای این معبد را که پس از گذشت ۷۰ سال از ویرانی اولین معبد، به دست انبیا و بزرگان یهود بنا شده بود، ویران کردند. از آنجا که معبد بیت‌المقدس حکم قبله یهود را دارد و بخش اعظم مراسم روزانه عبادی یهود و نیز زیارت‌های سه‌گانه ایشان در سال به خاطر همین مکان مقدس صورت می‌گرفت، یهودیان در این روز، روزه‌ای ۲۵ ساعته می‌گیرند و به سوگواری می‌پردازند.
۳ مناسبت دیگر سال نیز درباره مقدمات همین ویرانی‌ها و مصایبی است که بر یهودیان ساکن در اسرائیل در آستانه ویرانی این معابد وارد شده است. سه هفته قبل از این روزه، در روز ۱۷ ماه عبری تموز، یهودیان روزه می‌گیرند و در حدفاصل ۲۱ روزه این دو مناسبت، از برگزاری هرگونه مراسم شادی و حتی سفرهای تفریحی خودداری می‌کنند. با آغاز ماه عبری آو و بخصوص شروع هفته‌ای که روزه نهم آو در آن واقع شده است، یهودیان از خوردن غذاهای گوشتی خودداری می‌کنند و برخی از اصلاح سر و صورت نیز به نشانه عزاداری امتناع می‌ورزند.
در شب و روز روزه ۹ آو، مردم در کنیساها تجمع می‌کنند، برخی روی زمین می‌نشینند و پیش‌نمازها و واعظان به قرائت مراثیه‌های ارمیا و نوحه‌های مندرج در کتب مخصوص مراسم این ایام می‌پردازند. بسیاری از وعاظ در سخنرانی‌های خود، به مرور تاریخچه ویرانی بیت‌المقدس و آوارگی یهودیان می‌پردازند و با ذکر مصایب وارده بر بنی‌اسرائیل در تاریخ پر فراز و نشیب ایشان، بر لزوم اصلاح اعمال و رعایت احکام شرعی تاکید می‌کنند. بخش‌هایی از کتب ارمیا و اشعیای نبی که به توبیخ و عتاب خداوند نسبت به کژکاری‌های گروهی از یهودیان در آن دوران می‌پردازد، و یا کتاب ایوب که نگاهی است به فلسفه مصایب وارده بر انسان، از جمله متونی است که در این روز قرائت می‌شود و مورد تفسیر قرار می‌گیرد.
از دیگر ایام شبه سوگواری تقویم یهود، دوره تقریبا یک ماهه‌ای است که پس از عید پسح واقع است و در گذشته‌ای بسیار دور (دوران قبل از تلمود) تعداد کثیری از طلاب علوم دینی یهود در این مدت جان خود را از دست دادند. در این ایام نیز برگزاری مراسم شادی منع شده است.
با توجه به پراکندگی جوامع یهودی در سراسر جهان و تاثیرپذیری از فرهنگ محیط خود، نحوه انجام مراسم سوگواری (شخصی یا به مناسبت‌های دینی) تفاوت‌هایی در اجرای جزئیات این آداب وجود دارد، حتی در شهرهای یهودی‌نشین ایران نیز این تفاوت‌ها گاه به چشم می‌خورند.

منابع:
۱-Encyclopeadia Judaica
۲- Judaism, Dan Cohn Sherbok
آرش آبایی، محقق و دین‌پژوه یهودی

منبع : موسسه گفتگوی ادیان