در آمدی بر سیره قرآنی امام حسین(ع)

امام حسین(ع) گوهر تابناک و چراغ درخشانی است که هماره بر تارک تاریخ درخشیده و خواهد درخشید. طالبان هدایت و انسان‏های خسته از ظلم و تبعیض و ذلت و ستیزه، نامردمی و ناجوانمردی را به حق رهنمون ساخته و بیدار نموده است. عنصر جاودانه‏ای که به یقین رمز ماندگاریش را در الهی بودنش باید جُست. سیره‏ی ارجمندش را در قرآن باید نگریست تا به حقیقتش یا شمه‏ای از حقیقتش دست یافت. امام حسین(ع) نه تنها شاگرد مکتب قرآن که عِدْل و شریک قرآن است از این‏روست که در فرازی از زیارت‌نامه‏ی شریفش می‏خوانیم: «السَّلامُ عَلَیکَ یا شریکَ القُران؛(۱) سلام بر تو ای شریک قرآن» و در حدیث «ثقلین» نیز همدوشی امام به عنوان قرآن ناطق و قرآن به عنوان امام صامت گردیده است.
رسولُ اللَّه(ص) فرمودند: «انی تارکٌ فیکُمُ الثَّقَلَیْنِ کتابَ اللَّه و عترَتی اهلَ بَیْتی فَأِنَّهُمَا لَنْ یَفتَرِقا حتَّی‏ یَردِا عَلَیّ الحوض»(۲) حال که ائمه(ع) بطور عام و امام حسین(ع) به طور خاص چنین نسبت و خویشاوندی محکمی با قرآن دارند باید تفسیر قرآن را در آنان جُست که در «وجود آنها کرامت‏ها و فضیلت‏های قرآن و گنج‏های الهی نهفته است.» «فیِهْم کوائِمُ القرآن و هُمْ کُنوُز الرَّحمان»(۳) در این نوشتار بر آنیم که فرازهایی از آیات نورانی قرآن را در سیره‏ی علمی و عملی آن امام همام جستجو کنیم و آیات این کتاب صامت را با نور وجود این پرتو درخشنده به نطق آوریم.
اگر چه ما را هرگز یارای آن نیست که عمق شخصیت آن دریای علم و معرفت و اخلاق و معنویت را بپیماید ولی از باب عرض ارادات به پیشگاه آن شفیع روز محشر چند جمله‏ای را به تحریر در می‏آوریم.
۱. انس با قرآن‏
انس آدمی با هر چیز ریشه در ارج و اهمیتی دارد که انسان برای آن چیز قائل است ره‏پویان راه یقین و سالکان وادی علم و معرفت از آن‏جا که محبوبترین محبوب را ذات اقدس خداوند می‏دانند و فقط دل در گرو او دارند، کتاب او را که پرتوی از ذات او و واسطه سخن خداوند با بندگان است - پر منزلت و تنها طریق هدایت می‏دانند از این‏رو با آن انس ویژه‏ای داشته و قلب و جان و اعمال خویش را با آن گوهر حیاتبخش خدایی می‏کنند.
قرآن کریم به لزوم این انس اشاره کرده است. از مؤمنان می‏خواهد با تلاوت آیات آن، اولین مرحله‏ی انس را بپیمایند. «فَاقْرَءُواْ مَا تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْءَان؛(۴) هر آنچه برایتان امکان دارد قرآن بخوانید».
در آیه‏ی دیگر آنان‏که در قرآن اندیشه نمی‏کنند مورد نکوهش قرار داده، می‏فرماید: «أَفَلَا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْءَانَ أَمْ عَلَی‏ قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا؛(۵) آیا به آیات قرآن نمی‏اندیشند؟ یا بر دلهایشان قفل‏هایی نهاده شده است؟»
امام حسین(ع) انس ویژه‏ای با قرآن داشت چون منزلتی بزرگ برای آن قائل بود. نمونه‏ای از این منزلت را می‏توان در حکایت زیر مشاهده کرد:
«عبدالرحمان» به فرزند امام حسین(ع) «الحمدللَّه رب العالمین» را آموخت، وقتی که آن را بر پدر خواند، حضرت هزار دینار را به او بخشید و دهان او را پر از طلا کرد. از آن حضرت دلیل آن سؤال شد. حضرت پاسخ دادند: «چگونه می‏توان کار او را [تعلیم قرآن ]با این پاداش مقایسه کرد؟!»(۶)
انس امام حسین با قرآن را می‏توان در تمام زوایای زندگی‌اش ملاحظه کرد، نصایح و مواعظش، سیره‏ی علمی و عملی‏اش و حماسه خونینش همه و همه در قرآن و الهام گرفته از آن بود. بنابراین کوته‏بینانی که شخصیت حماسی و قیام مردانه‏اش را زیر سؤال می‏برند و گاه بر چسب خشونت‏طلبی، عدم توجه به مصالح، بی‏سیاستی، انتقام‏جویی و... را به آن حضرت نسبت می‏دهند اگر ریشه‏های قرآنی عمل آن بزرگوار را بدانند و واقعاً در پی حق و یقین باشند نه بهانه‏جویی، به حقیقت رهنمون خواهند شد.
آری، اهل‏بیت و بویژه امام حسین(ع) فرزندان پیامبر و شاگرد مکتب قرآنند پس چگونه گفتار و مواعظشان متکی به قرآن نباشد حرکت و قیام حسینی از همان آغاز بر مبنای قرآن همراه بود. نه تنها ریشه‏های این حماسه را می‏توان با قرآن بدست آورد بلکه امام(ع) خود با استناد به آیات قرآن حرکت خود را الهام گرفته از آن می‏دانست که نمونه‏هایی از آن را ذکر می‏کنیم.
الف) در نخستین برخورد با والی مدینه، خود و اهل‏بیت را معدن رسالت و... معرفی می‏کند و می‏فرماید: «در حالی‏که یزید مردی فاسق و شرابخوار و... است پس چگونه امام را شایسته است که با او بیعت کند.»(۷)
ب) هنگامی که مروان اصرار می‏کند که والی مدینه از امام حسین(ع) بیعت بگیرد امام(ع) او را پلید و خود را با استناد به قرآن «مُطهّر» بیان می‏دارد: «اِلَیک عَنّی، أَنا مِنْ بَیْتِ الطَّهارهِٔ الّذین أنْزلَ اللَّهُ فیهم عَلی‏ نَبیّه: «إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیرًا»(۸)
ج) آنگاه که با کاروان خود از مدینه بیرون آمد این آیه را تلاوت فرمود: «رَبِ‏ّ نَجِّنِی مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِین»(۹) و این همان دعایی است که حضرت موسی(ع) به هنگام خروجش با بنی‏اسرائیل آن را بر زبان جاری ساخت.
د) آنگاه که به مکه رسید این آیه را تلاوت نمود: «وَ لَمَّا تَوَجَّهَ تِلْقَاءَ مَدْیَنَ قَالَ عَسَی‏ رَبِّی أَن یَهْدِیَنِی سَوَاءَ السَّبِیل»(۱۰) به این ترتیب هجرت خود را به هجرت موسی‏ که هر دو در جهت کوبیدن بیداد و ظلم بود تشبیه می‏کند.
ه) پس از ورود به مکه نامه‏ای برای سران قبایل بصره نوشت و آنان را به کتاب خدا دعوت کرد: «وَ اَنا ادعوکم اِلی‏ کتابِ اللَّه و سُنهٔ نبیّهِ»(۱۱)
و) وقتی که عصر پنج‏شنبه نهم محرّم عمر بن سعد فرمان حمله داد و لشکر به حرکت در آمد از برادرش اباالفضل(ع) درخواست می‏کند که یک شب از امویان مهلت بگیرید تا در آن شب فقط دعا، نماز، تلاوت قرآن، استغفار و راز و نیاز با خدا داشته باشد:
«فَهُوَ یَعْلَمُ أنّی کُنتُ قَدْ اُحِبُّ الصَّلوهٔ و تلاوهٔ کتابِهِ و کثرهٔ الدَّعاء و الاستغفار» و خداوند می‏داند که من نماز برای خدا و تلاوت قرآن و بسیاری دعا و استغفار را دوست می‏داشتم» امام آن شب به خیمه باز می‏گردد و تمام شب را چنین می‏کند.(۱۲)
اُنس امام با قرآن به دوران حیات جسمی محدود نمی‏شود بلکه بعد از شهادت نیز ادامه دارد: «منهال بن عمرو» گوید، چون سر مطهّر امام(ع) را به دمشق آورده بر نی حمل می‏کردند، من پیش روی او بودم. شخصی سوره‏ی کهف را می‏خواند تا رسید به آیه‏ی شریفه‏ی «أَمْ حَسِبْتَ أَنَّ أَصْحَابَ الْکَهْفِ وَ الرَّقِیمِ کَانُواْ مِنْ ءَایَتِنَا عَجَبًا؛(۱۳) آیا پنداشتی که داستان اصحاب کهف و رقیم از آیات شگفت ماست؟!» به خدا سوگند ناگاه آن سر مطهر به سخن آمد و با زبان فصیح فرمود: «شگفت‏تر از اصحاب کهف، واقعه‏ی شهادت و بردن من بر نی است»(۱۴)
«سلمهٔ بن کهیل» گوید: سر مطهّر را دیدم که بر نی این آیه را می‏خواند «فَسَیَکْفِیکَهُمُ اللَّهُ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیم؛(۱۵) خداوند شما را از شر ایشان نگه خواهد داشت و او شنوای داناست».(۱۶)
۲. اخلاص و رضایت الهی‏
اکسیر حیات‏بخشی که به کارها و افکار رنگ جاودانگی می‏بخشد اخلاص و انجام عمل برای رضای الهی است خداوند در قرآن از بندگان مؤمن خویش خواسته است که کارها را فقط برای رضای او انجام دهند.
«صِبْغَهَٔ اللَّهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَهٔ؛(۱۷) رنگ الهی بگیرید و چه چیز از رنگ الهی نیکوتر است».
و در آیه‏ی دیگر خداوند به پیامبر می‏فرماید: «أَن تَقُومُواْ لِلَّهِ مَثْنَی‏ وَ فُرَ دَی؛ دو دو به تنهایی برای خدا به پا خیزید»
قرآن در ستایش طبقه‏ای از مجاهدان راه حق و تشویق آن‏ها می‏فرماید: «إِنَّ اللَّهَ اشْتَرَی‏ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنفُسَهُمْ وَ أَمْوالَهُم بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّهٔ؛(۱۸) در حقیقت خدا از مؤمنان جان و مالشان را به [بهای ]اینکه بهشت برای آنان باشد خریده است».
چنان‏که ملاحظه می‏شود خداوند در این آیه بهشت را بهای جان و مال مؤمنان جهادگر می‏شمارد اما در آیه‏ای دیگر در ستایش تعدادی از انسان‏های بلند پرواز می‏فرماید: «وَمِنَ النَّاسِ مَن یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّه»(۱۹) در این آیه آنانکه جانشان را با عشق به خدا می‏فروشند هدفشان در بهشت فقط رضای الهی است.(۲۰)
امام حسین(ع) هدف اصلی سفر به کربلا را تحصیل رضای الهی می‏داند از این‏رو در آغاز سفر و کنار قبر جدّ بزرگوارش(ص) از خداوند می‏خواهد که او را به این همه موفق بدارد و راهی در پیش رویش بگذارد که رضای او و رضای رسولش در آن است.(۲۱)
این معنا در خطابه‏های دیگر آن بزرگوار نیز کاملاً مشهود است.(۲۲)
۳.اخلاق کریمانه
سخاوت، عفو و گذشت، احسانگری و دستگیری بینوایان نمودهایی از اخلاق کریمانه‏ای است که در جای جای قرآن می‏توان آنها را جست و امام حسین، شاگرد مکتب قرآن تجسم عینی این صفات و اوصاف دیگر قرآنی است و ما در این‏جا به عنوان نمونه به ذکر پاره‏ای از آن‏ها می‏پردازیم.
۳-۱. گذشت‏
گذشت عالی‏ترین کرامت انسانی است بویژه آنکه آدمی قدرت بر انتقام نیز داشته باشد آموزه‏های قرآنی نه تنها به عفو در مقابل بدی تأکید دارند بلکه در سطحی بالاتر توصیه می‏کنند که جواب را با خوبی پاسخ دهید «وَأَن تَعْفُواْ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَی‏؛(۲۳) گذشت کردن شما به تقوی‏ نزدیک‏تر است».
«وَ لَا تَسْتَوِی الْحَسَنَهُٔ وَ لَا السَّیِّئَهُٔ ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَن؛(۲۴) و نیکی با بدی یکسان نیست [بدی را] به آنچه بهتر است دفع کن».
«عصام بن المصطلق» گوید: وارد مدینه شدم، حسین بن علی(ع) را مشاهده نموده و خوش‏نامی و مقام و منزلتش مرا به شگفت آورد به گونه‏ای که حسدی که در سینه نسبت به پدرش داشتم مرا به شدت برانگیخت به او گفتم: تو پسر ابوتراب هستی؟ ایشان فرمود: آری. شروع کردم به شتم و سب او و پدرش، حسین(ع) نگاهی رئوفانه به من کرد و فرمود: «اعوذ باللَّه من الشیطان الرجیم. بسم اللَّه الرحمن الرحیم * خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلِین»
آنگاه فرمود: آرام باش و برای من و خودت از خداوند طلب مغفرت کن اگر از ما یاری می‏خواستی ما تو را کمک می‏کردیم و اگر طالب حمایت بودی، تو را پشتیبانی می‏نمودیم و اگر هدایت و ارشاد طلب می‏کردی تو را رهنمون می‏شدیم... عصّام می‏گوید آثار ندامت و پشیمانی در چهره‏ام نقش بست. آنگاه امام فرمود: سرزنشی بر تو نیست خداوند تو را می‏بخشاید که مهربان‏ترین مهربانان است. آیا تو اهل شامی؟ گفتم: بلی، گفت: خداوند ما و تو را زنده نگه دارد، هر حاجت و نیازی داشتی با ما در میان بگذار، امیدوارم که به خواست خدا هرچه می‏خواهی به بهترین وجهی آن را بیابی. عصّام گوید: زمین با تمام وسعتش بر من تنگ شد. دوست داشتم که مرا در خود فرو برد. در همان لحظه ناگهان فکر کردم که در سرتاسر زمین محبوبتر از او و پدرش نزد من هیچ کس وجود ندارد.»(۲۵)
۳-۲. تواضع و فروتنی‏
تواضع صفت ارزشمند مردان الهی است و آنان که پیشوای مردمند و الگوی آنان، وجود این صفت در آنان لازمتر است. تواضع در مقابل بندگان خوب و انسان‏های ستم‏کشیده نوعی جوانمردی، صبر و شجاعت، اما در مقابل مستکبران و کافران نشانه‏ی ذلت است. قرآن‏کریم از یک سو به نکوهش تکبر می‏پردازد:«وَ لَا تَمْشِ فِی الْأَرْضِ مَرَحًا؛(۲۶) در روی زمین با تکبّر راه مرو»؛ «فَبِئْسَ مَثْوَی الْمُتَکَبِّرِین؛(۲۷) بد جایگاهی است جایگاه متکبران» و از سوی دیگر لزوم تواضع را گوشزد می‏کند «وَ عِبَادُ الرَّحْمَنِ الَّذِینَ یَمْشُونَ عَلَی الْأَرْضِ هَوْنًا؛(۲۸) بندگان خدای رحمان کسانی‏اند که در روی زمین به نرمی [و بدون تکبّر] گام بر می‏دارند»؛ «وَ اخْفِضْ جَنَاحَکَ لِمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِین»(۲۹) امام حسین(ع) نیز صاحب این سیره‏ی ارزشمند قرآنی بود.
«مسعده» گوید: گذر امام‏حسین(ع) به فقیرانی افتاد که گلیم خود را پهن کرده و خود را بر آن افکنده بودند (و غذا می‏خوردند) و حضرت را دعوت نمودند، حضرت(ع) به زانو، نشست و با آنان هم خوراک شد. سپس این آیه فوق را تلاوت نمود آن‏گاه فقرا را به منزل خویش دعوت نمود. پس برخاستند و همراه حضرت(ع) به منزل او آمدند. حضرت(ع) به کنیز خود فرمود: «آنچه را ذخیره می‏کردی بیرون بیاور.»(۳۰)۳-۳. سخاوت‏
«جود و سخاوت» از فضایل مهم اخلاقی است، هر اندازه «بُخل» نشانه‏ی پستی و حقارت و ضعف ایمان و فقدان شخصیت است «جود و سخاوت» نشانه‏ی ایمان و شخصیت والای انسانی است. در آیات قرآن هر چند واژه‏ی «جود» و «سخاوت» به کار نرفته اما تعبیراتی دیده می‏شود که بر این دو مفهوم منطبق است، انفاق اموال در راه خدا، ایثار اموال و جان‏ها، انفاق از آنچه خود به آن نیازمندیم یا آن را دوست داریم، و... از جمله تعبیرات قرآن برای توصیف سخاوت است که اکنون به چند مورد آن اشاره می‏کنیم:
«یُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَیْهِمْ وَ لَا یَجِدُونَ فِی صُدُورِهِمْ حَاجَهًٔ مِّمَّا أُوتُواْ وَ یُؤْثِرُونَ عَلَی‏ أَنفُسِهِمْ وَلَوْ کَانَ بِهِمْ خَصَاصَهٔ...؛(۳۱)[انصار]... هر کس را که به سوی آنان کوچ کرد. دوست دارند و نسبت به آن‏چه به ایشان داده شده در دلهایشان حسد نمی‏یابند، هر چند در خودشان احتیاجی، [مبرم ]باشد.»
«وَ یُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَی‏ حُبِّهِ مِسْکِینًا وَ یَتِیمًا وَ أَسِیرًا * إِنَّمَا نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِیدُ مِنکُمْ جَزَاءً وَ لَا شُکُورًا؛(۳۲) و غذای (خود) را با این که به آن، علاقه (و نیاز) دارند به مسکین و یتیم و اسیر می‏دهند (و می‏گویند) ما شما را به خاطر خدا اطعام می‏کنیم و هیچ پاداش و سپاسی از شما نمی‏خواهیم.»
امام حسین(ع) اسوه‏ی سخاوت بود. روایت شده که «ابوهشام قناد» از بصره برای حسین(ع) کالا می‏آورد و آن حضرت از جای برنخاسته همه را به مردم می‏بخشید.(۳۳)
«ابن عساکر» روایت کرده است: گدایی، میان کوچه‏های مدینه قدم برمی داشت و گدایی می‏کرد تا به در خانه‏ی حسین(ع) رسید در را کوبید و این چنین سرود «ناامید بر می‏گردد امروز آن کسی که به تو امیدوار باشد و حلقه‏ی درخانه تو را حرکت دهد. تو صاحب جود و معدن بخششی و پدرت کشنده‏ی فاسقان بود».
حسین(ع) مشغول نماز بود. نماز را به زودی به جای آورد و بیرون آمده و در سیمای اعرابی اثر تنگدستی را مشاهده کرد. برگشت و قنبر را صدا زد. قنبر جواب داد (لبیّک یابن رسول‏اللَّه) فرمود: از پول مخارج ما چه قدر مانده است. عرض کرد دویست درهم که فرمودی در بین اهل بیت تقسیم کنم. فرمود: آن را بیاور، کسی آمده که از آن‏ها به این پول سزاوارتر است... اعرابی پول‏ها را گرفت و رفت در حالی که می‏گفت: «اللَّهُ اَعْلم حَیْثُ یجعل رسالَتَهُ؛(۳۴) خداوند داناتر است به اینکه رسالت خویش را نزد چه کسی قرار دهد»
۳-۴. احسان‏گری‏
«أنس» گوید نزد امام حسین(ع) نشسته بودم در این هنگام یکی از کنیزان آن حضرت وارد شد و با دسته‏ی ریحانی که به آن حضرت هدیه کرد سلام و تحیّت گفت، حضرت نیز به او فرمود: تو در راه خدا و برای خدا آزادی.
أنس می‏گوید: من به آن حضرت عرض کردم: این کنیز با چند شاخه‏ی ریحان که اهمیتی ندارد به شما تحیّت گفت، حال شما او را آزاد می‏کنید؟ حضرت فرمود: حق‏تعالی ما را چنین تربیت کرده و فرموده است:
«وَإِذَا حُیِّیتُم بِتَحِیَّهٍٔ فَحَیُّواْ بِأَحْسَنَ مِنْهَا أَوْ رُدُّوهَا؛(۳۵) و چون به شما درود گفته شد شما به [صورتی‏] بهتر از آن درود گویید یا همان را [در پاسخ‏] بر گردانید».
۴. امر به معروف و نهی از منکر
امر به معروف و نهی از منکر محور تحقق یافتن حکمیت ارزشها و محو پلیدیها است بنای رفیع جامعه‏ی اسلامی بر ستون مستحکم امر به معروف و نهی از منکر گذاشته شده و امت مسلمان بهترین امتی هستند که برای امر به معروف و نهی از منکر برانگیخته شدند.
امام حسین(ع) مصداق این آیه بود: «وَلْتَکُن مِّنکُمْ أُمَّهٌٔ یَدْعُونَ إِلَی الْخَیْرِ وَیَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنکَرِ وَأُوْلَکَ هُمُ الْمُفْلِحُون؛(۳۶) باید از میان شما گروهی به نیکی دعوت کنند و به کار شایسته وادارند و از زشتی بازدارند و آنان همان رستگارانند»
آن بزرگوار هدف قیام خود را اصلاح‏طلبی و امر به معروف و نهی از منکر معرفی کرد از اولین مراحل امر به معروف که همان اندرز و نصیحت است آغاز کرد و بارها و بارها یزیدیان را پند داد(۳۷) و تا آخرین مرحله که گذشتن از جان خویش است در راه احیای این عنصر مهم کوشا بود. آن حضرت در این‏باره چنین می‏فرماید: «اِنَّما خَرَجْتُ لِطَلَبِ الأِصلاح فی أَمّهِٔ جَدّی محمد(ص) اُریدُ أَن آمُرَ بِالمَعروف وَانهی عنِ المُنکر...؛ من برای اصلاح در امت جدّم محمد(ص) قیام کردم و امر به معروف و نهی از منکر را طالبم...»(۳۸)
۵. ایثار
ایثار یکی از جلوه‏های عرفانی قیام امام حسین(ع) و بلکه از زیباترین آنهاست، جلوه‏ای که قرآن کریم بسیار بر آن تأکید کرده و در نمودهای مختلف ظاهر گشته است، شهادت در راه خدا و انفاق مال که آیات بسیاری درباره آن‏ها نازل شده از این جمله است؛ اوج ایثار و از خودگذشتگی را در لیلهٔالمبیت که علی(ع) به جای پیامبر خوابید می‏توان ملاحظه کرد و خداوند مدال «وَمِنَ النَّاسِ مَن یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّه...»(۳۹) را درباره‏ی آن بزرگوار نازل کرد.
در سوره‏ی انسان نیز درخشش دیگری از این فداکاری را که ناظر بر اهل‏بیت است ملاحظه می‏کنیم «وَ یُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَی‏ حُبِّهِ مِسْکِینًا وَ یَتِیمًا وَ أَسِیرًا * إِنَّمَا نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللَّه...»(۴۰)
اساس قیام امام‏حسین(ع) و یاران آن بزرگوار که برگرفته از مکتب آن حضرت است بر محور از خودگذشتگی است. عدم قبول بیعت امام با امویان و از خود گذشتن برای اثبات حقیقت نمونه‏ی بارز ایثار آن بزرگوار بود.
دست‏یابی حضرت اباالفضل العباس(ع) به آب و نیاشامیدن آن، جان‏فشانی دو تن از یاران امام(ع) در ظهر عاشورا که جهت اقامه‏ی نماز تن خود را سپر بلای آن حضرت ساختند و به شهادت رسیدند، ارادتهایی که اصحاب آن حضرت در شب عاشورا ابراز کردند و در روز عاشورا تا زنده بودند نگذاشتند که از بنی‏هاشم وارد میدان شود و بنی‏هاشم نیز تا زنده بودند نگذاشتند امام(ع) وارد میدان شود و(۴۱)... همه و همه نمونه‏هایی بی‏مانند ایثارند که در قیام امام حسین جلوه‏گر شد.
«محمدعلی جناح» سیاستمدار پاکستانی در این‏باره می‏گوید: «هیچ نمونه‏ای از شجاعت بهتر از آن‏که امام حسین(ع) از لحاظ فداکاری نشان داد در عالم پیدا نمی‏شود»(۴۲) دانشمند اروپایی «موریس دوکبری» نیز می‏نویسد: «امام حسین برای حفظ شرف و ناموس مردم و بزرگی مقام و مرتبه از جان و مال و فرزند گذشت...»(۴۳)
۶. توکّل‏
یکی دیگر از آموزه‏های ارجمند قرآنی توکل است، کارها را به خدا سپردن و دل از هر چه غیر اوست برکندن، به یک مبدأ خبیر قادر تکیه کردن و در راه او گام برداشتن است چرا که قرآن خود فرموده است: «و مَن یَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُه؛(۴۴) هر کس بر خدا توکل کند خدا او را کافی است»: «عَلَی اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُتَوَکِّلُون»(۴۵)
امام‏حسین(ع) در طول سفر خود به کربلا، خدا را تنها تکیه گاه خود می‏داند، در دومین سخنرانی خود در روز عاشورا پس از آن‏که هر دو سپاه آماده‏ی نبرد شدند خطاب به سربازان عمر سعد فرمود: «سخن مرا بشنوید و عجله نکنید... پس [در] کارتان با شریکان خود همداستان شوید تا کارتان بر شما مشتبه ننماید پس درباره من تصمیم گرفته مهلتم ندهید»؛ «بی‏تردید سرور من آن خدایی است که قرآن را فرو فرستاده و همواره دوستدار شایستگان است.»(۴۶)
۷. جامع اضداد
عده‏ای چنین می‏پندارند که انسان‏هایی که اهل عبادت و تهجّد، عرفان و خلوت گزینی‏اند در صحنه‏ی اجتماع حضوری مؤثر نداشته و بالعکس انسان‏های حماسی و قاطع، از روحیه لطیفی برخوردار نیستند.
اما انسان قرآنی در عین صلابت و قاطعیت، رؤوف و در عین تهجّد شبانگاهی چون شیر در روز، بر دشمنان می‏غرّد قرآن رهبانیت را نمی‏پذیرد و در عین حال قطع ارتباط با خالق را نیز رد می‏کند.
از یک‏سو بر جهاد و شهادت، هجرت و امر به معروف و نهی از منکر به عنوان عناصر کلیدی شجاعت و حضور مؤثر در جامعه تأکید می‏کند و از دیگر سو مؤمنانی را می‏ستاید که شبها به نجوای با معبودشان می‏پردازند.
قرآن از یک سو نجوای «وَ مِنَ الَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَهًٔ لَّک»(۴۷) سر می‏دهد و از سوی دیگر بانگ «وَقَاتِلُواْ الْمُشْرِکِینَ کَآفَّهٔ»(۴۸) بر می‏آورد و حسین(ع) نیز چنین بود، آمیزه‏ای از حماسه و دلاوری و شجاعت و عرفان و معنویت، دعای عرفه‏ی امام حسین(ع) سراسر زمزمه‏های عارفانه او با معبود خویش است: «اِلهی مَنْ کانَتْ مَحاسِنُهُ مساویِ فکیف لایکون مساویه مساوی؛(۴۹) خدایا کسی که خوبی‏هایش بدی است چگونه بدیهایش بدی نباشد».
جملات عارفانه‏ی امام حسین تنها یک روی سکه‏ی شخصیت است اما روی دیگر شخصیت حماسی و قهرمانی است که با سلاح خون به دیدار شمشیر می‏رود و چنین می‏سراید که:«اِنْ کانَ دینُ مُحَمَّدٍ لَمْ یَسْتَقِم اِلاَّبِقتلی یا سیوف خذینی؛(۵۰) اگر دین محمد(ص) جز با کشتن من پایدار نمی‏ماند پس ای شمشیرها مرا دریابید.»
۸. جاودانگی‏
قرآن کریم کتابی است که با گذشت زمان رنگ کهنگی بر چهره‏ی مفاهیم بلندش نمی‏نشیند و همواره ماندگار و جاودانه است. مردی از امام صادق(ع) سؤال کرد چگونه است که قرآن با بحث و گفتگو در مورد آن فرسوده نمی‏شود و همواره شاداب و تازه است؟ حضرت فرمودند: «بدان جهت که خداوند قرآن را مخصوص عصر و دورانی خاص قرار نداد. همچنانکه آن را به مردم خاصی اختصاص نداده است بلکه قرآن برای همه‏ی اعصار جدید و نزد هر گروهی تا به قیامت تازه است.»(۵۱)
از آنجا که سرشت سیره‏ی گفتاری و رفتاری امام‏حسین(ع) با آموزه‏های قرآنی عجین گشته است، شخصیت او، قیام او و سیره‏ی او جاودانه است. حضرت زینب، شیر زن کربلا، این جاودانگی را پیش‏بینی کرده و خطاب به امام سجاد در دلداری آن حضرت بعد از واقعه دلخراش عاشورا می‏فرماید: «... بر فراز آرامگاه پدرت قبله‏ای ترتیب خواهد داد که نشانه‏هایش کهنه نمی‏گردد و گذشت روزگار آن را از بین نمی‏برد، هر چه ستمگران برای نابودی آن کوشش کنند، هرگز به خواسته‏ی خود نائل نمی‏شوند، پیوسته شکوه و جلال آن رو به افزایش است»(۵۲)
شیخ «عبدالحسین الاعم» شاعر متعهّد عرب در سوگ شهادت آن حضرت شعری ناظر به همین معنا دارد که:
«گرچه جسم مطهّر حسین(ع) در صحرای کربلا مدتی اندک بدون دفن باقی ماند... لیکن قبر او در درون سینه و قلب دوستدارانش تا ابد جای دارد»(۵۳)
۹. حق تلاوت قرآن‏
در قرآن، ایمان‏آورندگان به این کتاب الهی کسانی معرفی شدند که حق تلاوت را به جای آورند:«الَّذِینَ ءَاتَیْنَهُمُ الْکِتَابَ یَتْلُونَهُ حَقَّ تِلَاوَتِهِ أُوْلئکَ یُؤْمِنُونَ بِه؛(۵۴) کسانی که کتاب آسمانی به آن دادیم و آن‏را چنانکه باید می‏خوانند ایشانند که بدان ایمان دارند...»
امام صادق(ع) درباره‏ی چگونگی رعایت حق تلاوت قرآن می‏فرماید: «آیاتش را روشن و شمرده می‏خوانند، سعی می‏کنند معنایش را بفهمند، احکام و فرامینش را به کار می‏بندند و به وعده‏هایش امیدوارند و از عذابش می‏ترسند... به خدا سوگند که حق تلاوت قرآن به حفظ آیات و پشت‏سر هم خواندن حروف و کلمات و تلاوت سوره‏ها و مطالعه حواشی و هوامش آن نیست...»(۵۵)
امام حسین از کسانی بود که در گفتار و کردار حق تلاوت قرآن را رعایت کرد از این‏رو در قسمتی از زیارت‏نامه‏اش می‏خوانیم: «أشهد أنّکَ...تَلَوتَ الکتاب حَقَّ تِلاوَتِهِ...؛(۵۶) گواهی می‏دهم که تو حق تلاوت قرآن را ادا نمودی» و نیز آن حضرت خدا را به خاطر فراگیری معنای قرآن و رسیدن به مقام فقاهت دینی حمد و سپاس می‏گوید: «اللهم اِنی اَحْمَدُکَ عَلی‏ ان اَکْرَمْتَنا بِالنَّبُوَّهِٔ وَعلَّمْتنَا القرآن وفقَّهتَنا فی الدّین»(۵۷)۱۰. حق‏گویی‏
قرآن کریم خود سخن حق است «وَ إِنَّهُ لَحَقُّ الْیَقِین»(۵۸)؛«وَأَنزَلْنَآ إِلَیْکَ الْکِتابَ بِالْحَقِ‏ّ...»(۵۹)
امام حسین(ع) نیز زندگی و گفتارش بر مبنای حق و راستی بود چرا که بر مبنای آیه‏ی تطهیر امامان از هر گونه ناحق و پلیدی مبرّایند. در بخشی از زیارت آن بزرگوار که خطاب به ایشان است می‏خوانیم: «أَنَّ الحقَّ مَعَکَ و اِلَیْکَ وَ أنتَ أهْلُهُ و مَعْدِنُه؛(۶۰) همانا حق با تو و به سوی توست و تو اهل حق و معدن آن هستی»
۱۱. چند بُعدی بودن‏
قرآن کریم کتابی است که از زوایای مختلف می‏توان به آن نگریست هر چند همه‏ی این ابعاد در یک جهت و آن هم هدایتگری است آیهٔاللَّه جوادی آملی در این‏باره چنین می‏نویسد: «آیات قرآن که خود را هدایتگر مردم می‏داند «هدیً للنّاس»(۶۱) طوری تنظیم شده است که هر کس می‏تواند به مقدار سطح فکر خود از خرمن معارف و مآثر آن خوشه‏ای بر گیرد، هم برای عارفان، حکیمان و سایر اندیشوران برنامه‏ی هدایتی دارد و هم برای توده‏ی مردم و اعراب بیابانگرد... سالار شهیدان، حسین‏بن علی(ع) همانند قرآن در چهره‏های گوناگون برای مردم جهان درخشید، برای عارفان در چهره‏ی دعای عرفه، برای زمامداران حامی قسط و عدل و حامی مستضعفان و محرومان در چهره‏ی نهضت و قیام علیه طغیانگران امویان، برای پرهیزکاری در چهره‏ی تارک دنیا و برای دیگران در چهره‏های دیگر...»(۶۲)
۱۲. حضور در محضر الهی‏
عارف، عالَم را محضر خدا می‏داند و او را شاهد و ناظر بر جمیع امور می‏شمارد. در قرآن کریم می‏خوانیم که «قُلِ اعْمَلُواْ فَسَیَرَی اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُون ...؛(۶۳) و بگو [هر کاری می‏خواهید] بکنید که به زودی خدا و پیامبر و مؤمنان در کردار شما خواهند نگریست»
امام حسین(ع) در روز عاشورا بعد از شهادت اصحاب سرش را به آسمان بلند کرد و گفت: «الَّلهُمَّ اِنّک تَری‏ ما یُصْنَعُ بولد نبیّک؛(۶۴) خدایا تو شاهدی که با پسر پیغمبر تو چه می‏کنند» همچنانکه پس از شهادت طفل شیرخوار دست مبارک خود را زیر گلوی او گرفت وقتی که دستش پر از خون شد آن را به طرف آسمان پاشید و گفت: «هَوّن عَلیّ ما نَزَل بیِ أنّه بعین اللَّه؛ آن‏چه که این مصیبت را بر من آسان می‏کند این است که این مصایب در محضر خدا و منظر او واقع می‏شود»
۱۳. خوف و خشیت الهی‏
قرآن کریم مؤمنان را می‏ستاید که فقط از خدا می‏ترسند و جز او از کس دیگر هراس ندارند:«الَّذِینَ یُبَلِّغُونَ رِسالاتِ اللَّهِ وَیَخْشَوْنَهُ وَ لَا یَخْشَوْنَ أَحَدًا إِلَّا اللَّه ...؛(۶۵) کسانی که پیام‏های خدا را ابلاغ می‏کنند و از او می‏ترسند و از هیچ کس جز خدا بیم ندارند...»
سیره‏ی عملی امام حسین در جریان کربلا مصداق واقعی این آیه است چرا که اگر ترس از نابودی خود و فرزندانش داشت هرگز پای به این صحنه‏ی پرمخاطره نمی‏گذاشت. امام در زمره‏ی عارفانه خود در دعای عرفه چنین می‏فرماید که: «الّلهم اخشاک کأنی أراک؛(۶۶) خدایا مرا آنچنان قرار ده که از تو بیمناک باشم بطوری که گویا تو را می‏بینم»
۱۴. مقام ذکر
از دیگر اوصاف پارسایان رسیدن به مقام ذکر است. یاد خدا را در دل داشتن و همواره به یاد او بودن، یاد خدا مایه‏ی آرامش است: «أَلَا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَنُّ الْقُلُوب»(۶۷) و مؤمنان راستین آنانند که خرید و فروش و مشغولات دنیوی آن‏ها را از یاد خدا غافل نمی‏سازد.«رِجَالٌ لَّا تُلْهِیهِمْ تَجارَهٌٔ وَ لَا بَیْعٌ عَن ذِکْرِ اللَّه...»(۶۸)
سرور و سالار شهیدان از جمله کسانی بود که به این مقام شریف نائل گشته بود و همواره یاد خدا می‏کرد موقع حمله به دشمن ذکر «لاحول ولاقوّهٔ اِلّا باللَّه العلیّ العظیم»می‏گفت(۶۹) هنگام احساس خطر مرگ «اناللَّه و انا الیه راجعون» بر زبان جاری می‏ساخت(۷۰) هنگام رسیدن به کربلا از بلاها و مصیبت‏های آن به خدا پناه می‏برد «الّلهم أَعوذُبِکَ مَنِ الکَربِ وَ البَلاء»(۷۱)
و بالاخره دشمنان خود را سرزنش می‏کند که: «شیطان بر شما مسلط شده و یاد خدای بزرگ را فراموشتان ساخته، ننگ بر شما و آنچه می‏خواهید، ما از خداییم و به سوی خدا باز می‏گردیم.»(۷۲)
۱۵. صبر و تسلیم‏
صبر در برابر مصیبت‏ها و تسلیم در برابر اراده الهی یکی دیگر از خصلت‏های نیک عارفان است. عارف معتقد است که آنچه در عالم وجود واقع می‏شود قضای الهی است و تا چیزی از جانب او مقدّر نشده باشد واقع نمی‏شود. اگرچه حرکت و تلاش برای دگرگونی وضع موجود و تغییر ناهنجاری‏های خود، قضا و قدر الهی و مرزی جدا از آن ندارد.
در قرآن کریم هفتاد بار مقوله‏ی صبر مطرح شده که ده مورد آن مرتبط با پیامبر اکرم(ص) است. خداوند به مؤمنان دستور داده از صبر و صلوهٔ برای حل مشکلات کمک بگیرید. «یا أَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ اسْتَعِینُواْ بِالصَّبْرِ وَ الصَّلَوهٔ»(۷۳) و در آیه دیگر «صبر و تقوی» از استوارترین امور شمرده شده است «وَإِن تَصْبِرُواْ وَتَتَّقُواْ فَإِنَّ ذَ لِکَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُور»(۷۴)
«تسلیم» نیز اگرچه از جنس صبر است اما مقامی بالاتر است در مقام تسلیم «خود»ی باقی نمی‏ماند تا انسان بگوید آنچه را جانان می‏پسندند مورد پسند من است بلکه خود و هرچه را در اختیار دارد تسلیم مولای خود می‏کند.
سخن حضرت اسماعیل که در جواب «یا بُنَیَّ إِنِّی أَرَی‏ فِی الْمَنَامِ أَنِّی أَذْبَحُک»(۷۵) گفت: «یَأَبَتِ افْعَلْ مَا تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِی إِن شَآءَ اللَّهُ مِنَ الصَّبِرِین؛(۷۶) مأموریت خود را انجام بده که اگر خدا بخواهد مرا صابر خواهی یافت» نشانه‏ی دست‏یابی آن حضرت به مقام تسلیم و تفویض است.»(۷۷)
حسین(ع) قهرمان صبر و تسلیم است و گفتار و کردارش بر آن گواه، آن بزرگوار در وصیت‏نامه‏ی خود که به محمد بن حنفیه نوشته فرموده است: «هر کس مرا رد کند و از یاری من سر باز زند صبر می‏کنم تا خدا بین من و قوم اموی حکم کند که او بهترین حکم‏کنندگان است.»(۷۸)
صبحگاه عاشورا یاران خویش را چنین به صبر فرا می‏خواند که: «ای کریم زادگان! صبوری کنید زیرا مرگ چونان پلی است که شما را از سختی‏ها و آسیب‏ها عبور داده و به بهشت‏های پهناور و نعمت‏های جاودانه می‏رساند...»(۷۹)
در قتلگاه و عروجگاه، عصر عاشورا در نیایشی عاشقانه با تن و بازوی زخمدار چنین عرضه می‏دارد: «بر قضا و حکم تو صبر می‏کنم، ای خدای من، جز تو خدایی نیست. ای فریادرس فریادگران.»(۸۰)
۱۶. عبادت‏
«عبادت» پیوند مخلوق با خالق و اوج کمال انسانی و ارج بخشیدن خداوندی است که نعمات فراوانی به ما عطا کرده است. قرآن کریم، گاه پرستش را هدف آفرینش و گاه عامل نفی سلطه‏های شیطانی، و گاه زمینه‏ی وحی و پیامبری و... معرفی می‏کند. خداوند در این زمینه می‏فرماید «وَ مَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنسَ إِلَّا لِیَعْبُدُون؛(۸۱) و جن و انس را نیافریدیم جز برای آنکه مرا بپرستند.»
امام حسین(ع) عبدصالح خدابود و تجسم عینی آیات الهی، در عین حال که پهلوانی بزرگ بود، عابدی تمام عیار و عارفی کامل در پیشگاه الهی بود. از «مصعب زبیری» روایت شده که گفت: « حسین(ع) با فضیلت و متمسّک به دین بود و نماز و روزه و حج او بسیار بود.»(۸۲)
«عقاد» نیز گوید: علاوه بر نمازهای پنجگانه نمازهای دیگر بجای آورد و علاوه بر روزه‏ی ماه رمضان در ماه‏های دیگر هم روزهائی را روزه می‏گرفت و در هیچ سال حج خانه‏ی خدا از او فوت نشد مگر آن‏که ناچار به ترک شده باشد.(۸۳)
امام حسین(ع) انس ویژه‏ای با نماز داشت. چنان‏که قبلاً بیان شد از برادرش حضرت اباالفضل خواست یک شب از امویان مهلت بگیرد تا در آن شب فقط به دعا، نماز، تلاوت قرآن و استغفار و راز و نیاز با خدا بپردازد.
در ظهر عاشورا نیز که تنور جنگ به شدت گرم شده بود وقتی صحبت از نماز شد به فکر اقامه‏ی نماز افتاد و به شخصی که وقت نماز را به ایشان یادآوری کرد فرمود: «نماز را به یادمان آوردی خدا تو را از نمازگران قرار دهد، بلکه اکنون وقت آن است، از دشمنان بخواهید که دست از جنگ بشویند تا نمازمان را بخوانیم.» و چون آنان حاضر به این امر نشدند، سعیدبن عبداللَّه حنفی و زهیر بن قین، پاسداری از جان امام را بر عهده گرفته و در این راه شهید شدند.(۸۴)
۱۷. عزت‏طلبی و ذلّت ستیزی‏
عزّت از آن خداست و هرکس طالب عزت است باید آن را نزد خدابجوید «مَن کَانَ یُرِیدُ الْعِزَّهَٔ فَلِلَّهِ الْعِزَّهُٔ جَمِیعًا»(۸۵) در قرآن کریم خطاب به پیامبر خود می‏فرماید که: «وَ لَن تَرْضَی‏ عَنکَ الْیَهُودُ وَ لَا النَّصاری حَتَّی‏ تَتَّبِعَ مِلَّتَهُم؛(۸۶) یهود و نصاری‏ هرگز از تو خشنود نخواهند شد تا زمانی که از آنان تبعیت کنی» بنابراین در صورتی که پیامبر ذلت تبعیت از آنان را بپذیرد تا آن‏ها از او خشنود می‏گردند و توطئه نکنند. اما در ادامه آیه خداوند به پیامبر دستور می‏دهد که بگوید: «إِنَّ هُدَی اللَّهِ هُوَ الْهُدَی‏»(۸۷) به طور قاطع و با عزت تمام سخن آنان را رد کند.
اساساً نفوذناپذیری از صفات قرآن است، هرگونه بطلان، دروغ، تحریف، تغییر و شکست در آن راه ندارد. از این‏رو درباره‏ی صفت قرآن در این کتاب می‏خوانیم «إِنَّهُ لَکِتابٌ عَزِیزٌ * لَّا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِن بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لَا مِنْ خَلْفِه؛(۸۸) این کتاب نفوذناپذیر [و صاحب عزّت ]است هیچ باطلی چه از پیشِ رو یا از پشت سر به آن راه نمی‏یابد...»
سیره‏ی امام حسین(ع) نیز بر مبنای همین حبل متین الهی بود و لحظه‏ای تن به ذلت و سر به خواری نداد و سطر سطر قیام او نشانگر عزت‏مداری و پایداری بر راه هدایت الهی بود.
امام(ع) در روز عاشورا در مقابل سپاه دشمن فریاد بر آورد که: «آگاه باشید که زنازاده پسر زنازاده (ابن زیاد) مرا بین دو چیز مخیّر ساخته یا شمشیر کشیده آماده جنگ شوم و یا لباس ذلّت بپوشم و با یزید بیعت نمایم ولی ذلت از ما بسیار دور است.»(۸۹)پی‏نوشت‏ها:
۱) بحار الانوار، ج ۹۸، ص ۳۵۵.
۲) منبع پیشین، ج ۲۳، ص ۱۳۳: مرحوم سید هاشم بحرینی در کتاب غایهٔ المرام این حدیث را با سی و نه سند از دانشمندان اهل تسنن و با هشتاد سند از دانشمندان شیعه نقل کرده است.
۳) نهج البلاغه، خطبه‏ی ۱۵۴.
۴) مزمل/ ۲۰.
۵) محمد/ ۲۴.
۶) تفسیر البرهان، ج ۱، ص ۱۰۰.
۷) الفتوح، ج ۵، ص ۱۴.
۸) احزاب/ ۳۳.
۹) قصص/ ۲۱ و ۲۲.
۱۰) قصص/ ۲۲ ؛ الفتوح، ج ۲، ص ۲۵.
۱۱) تاریخ طبری، ج ۳، ص ۲۸.
۱۲) بحارالانوار، ج ۴۴، ص ۳۹۲ و ج ۴۵، ص ۳.
۱۳) کهف/ ۹.
۱۴) بحار الانوا، ج ۴۵، ص ۳۲ و ۱۸۸.
۱۵) بقره/ ۱۳۷.
۱۶) معالی السبطین، ج ۲، ص ۱۱۵.
۱۷) بقره/ ۱۳۸.
۱۸) توبه/ ۱۱۱.
۱۹) بقره/ ۲۰۷.
۲۰) حماسه و عرفان/ ۲۴۷.
۲۱) بحار الانوار، ج ۴۴، ص ۳۲۸.
۲۲) بحارالانوار، ج ۴۴، ص ۳۷۷.
۲۳) بقره/ ۲۳۷.
۲۴) فصلت/ ۳۴.
۲۵) سفینهٔالبحار، مادّه‏ی خ ل ق، ج ۲، ص ۱۱۶.
۲۶) اسراء/ ۳۷.
۲۷) زمر/ ۷۲.
۲۸) فرقان/ ۶۳.
۲۹) شعراء/ ۲۱۵.
۳۰) بحارالانوار، ج ۴۴، ص ۱۸۹.
۳۱) حشر/ ۹.
۳۲) انسان/ ۸ و ۹.
۳۳) پرتوی از عظمت حسین(ع)، به نقل از سمعوالمعنی، ص ۱۵۰ - ۱۵۱.
۳۴) پرتوی از عظمت حسین(ع)، ص ۱۶۸ - ۱۶۹، به نقل از سمعوالمعنی، ص ۱۵۱.
۳۵) نساء/ ۸۶.
۳۶) آل عمران/ ۱۰۴.
۳۷) ر.ک: «نصیحت‏گری و خیرخواهی» در همین مقاله.
۳۸) بحار الانوار، ج ۴۴، ص ۳۲۹.
۳۹) بقره/ ۲۰۷.
۴۰) انسان/ ۸ و ۹.
۴۱) حماسه عرفان، ص ۲۴۶.
۴۲) مجله نور دانش، سال دوم، ش ۳.
۴۳) تاریخ سیاسی اسلام، ج ۱، ص ۴۵۱.
۴۴) طلاق/ ۳.
۴۵) ابراهیم/ ۱۲.
۴۶) بحارالانوار، ج ۴۵، ص ۶؛ تاریخ‏الطبری، ج ۳، ص ۳۱۸، برگرفته از آیات: اعراف‏۱۹۶/ و یونس/ ۷۱.
۴۷) اسراء/ ۷۹.
۴۸) توبه/ ۳۶.
۴۹) دعای عرفه، مفاتیج الجنان.
۵۰) اعیان الشیعه/ ۵۸۱.
۵۱) بحار الانوار، ج ۱۷، ص ۲۱۳.
۵۲) مقتل مقرم، ص ۳۹۷ - ۳۹۸.
۵۳) قرآن،حسین،شهادت، ص ۱۱۸.
۵۴) بقره/ ۱۲۱.
۵۵) تنبیه الخواطر و نزهه النواظر، ج ۲، ص ۲۳۶، نقل از میزان الحکمه، ج ۱۰، ص ۴۸۲۴.
۵۶) کامل الزیارات، ص ۳۷۱.
۵۷) تاریخ الطبری، ج ۳، ص ۳۱۵.
۵۸) حاقه/ ۵۱.
۵۹) مائده‏۴۸/.
۶۰) بحار الانوار/ ج ۱۰۰، ص ۲۹۴ و ۲۰.
۶۱) بقره/ ۱۸۵.
۶۲) حماسه و عرفان، ص ۲۲۹ - ۲۳۰.
۶۳) توبه/ ۱۰۵.
۶۴) بحارالانوار، ج ۴۴، ص ۳۲۱.
۶۵) احزاب/ ۳۹.
۶۶) مفاتیح الجنان، دعای عرفه.
۶۷) رعد/ ۲۸.
۶۸) نور/ ۳۷.
۶۹) بحارالانوار، ج ۴۵، ص ۵۰.
۷۰) بحارالانوار، ج ۴۴، ص ۳۷۹.
۷۱) پیشین، ص ۳۸۱.
۷۲) پیشین، ج ۴۵، ص ۶.
۷۳) بقره/ ۱۵۳.
۷۴) آل‏عمران/ ۱۸۶.
۷۵) صافات/ ۱۰۲.
۷۶) صافات/ ۱۰۲.
۷۷) حماسه و عرفان، ص ۲۵۸.
۷۸) بحارالانوار، ج ۴۴، ص ۳۳۰.
۷۹) معانی الاخبار، ص ۲۸۹.
۸۰) مقتل مقرّم، ص ۲۸۳.
۸۱) ذاریات/ ۵۶.
۸۲) پرتوی از عظمت حسین(ع)، ص ۱۶۵، به نقل از اسدالغابه، ج ۲، ص ۲۰.
۸۳) منبع پیشین، به نقل از: ابوالشهداء/ ۷۳.
۸۴) پیشین.
۸۵) فاطر/ ۱۰.
۸۶) بقره/ ۱۲۰.
۸۷) بقره/ ۱۲۰.
۸۸) فصّلت/ ۴۱ - ۴۲.
۸۹) لهوف، ص ۱۳۹، مقتل الحسین للخوارزمی، ص ۹ و ۱۰.

منبع:ماهنامه پاسدار اسلام
نویسنده:علی اسعدی‏

منبع : خبرگزاری فارس