مربع و دایره؛ ترفند قدیمی معماران

یکی از بحث‌هایی که تاکنون دربخش اندیشه‌ی رادیو زمانه پی‌گیری شده ، بحث در مورد زبان فارسی و ضعف‌ها و امکانات آن در تولید اندیشه‌ی مدرن است. در بخشی از این برنامه‌ها، به این مطلب اشاره شده که زبان فارسی در تولید اندیشه‌ی انتقادی، تاکنون کاستی‌های فراوانی داشته است. این مطلب فقط در مورد اندیشه‌ی فلسفی صادق نیست بلکه در سایر شاخه‌های علوم انسانی نیز نمونه‌های فراوانی از آن را پیدا می‌کنیم. یکی از این موارد، زبان نارسای نقد و تحلیل آثار هنری، معماری و به طور کلی میراث فرهنگی‌ست.
در گفتار قبل به این مطلب اشاره کردیم که چگونه در زبان رایج و کلیشه‌ای رسانه‌ها، میراث فرهنگی و معماری، به طور عمده با زبانی همانند قطعات ادبی و به صورت نمادین و حتا گاه عرفانی تشریح و تفسیر می‌شود و کمتر به دلایل ساختاری پدید آمدن و تکامل فرم‌های گوناگون آن توجه صورت می‌گیرد.
نمونه‌ی شاخص این برخورد را مثلا در مورد توصیف گنبدهای ایرانی می‌بینیم که در بسیاری اوقات، این فرم معماری را با مذهب و عرفان مرتبط می‌دانند. درحالی که گنبد در پی پاسخ دادن به یک نیاز ساختمانی مشخص به وجود آمد و تکامل پیدا کرد و در بناهایی با کاربری‌های متفاوت از مذهبی گرفته تا خدماتی به کار گرفته شد.
● دشواری مهم
در سیر تکامل گنبد، یکی از ابداعات مهمی که در ایران صورت گرفت، تبدیل پلان یا زمینه‌ی مربع به دایره بود. گنبد یک فرم مدور است و برای آن که بتواند روی اتاق یا ساختمانی را بپوشاند، یا به اصطلاح روی آن بنشیند، به یک زمینه یا پایه‌ی مدور نیاز دارد. اما اکثر فضاهای معماری چهارگوش یا مربع و مستطیل هستند. یعنی وقتی دیوارهای یک فضای مربع شکل، تا جایی که باید سقف شروع شود، براساس همان الگوی مربع ساخته می‌شوند و بالا می‌آیند، آن‌گاه برای آن که فرم دایره روی این زمینه‌ی مربع بنشیند مشکل به وجود می‌آید.
این مسأله‌ای بود که معماران دوران گذشته با آن روبه‌رو بودند. برای همین، تا مدت‌ها بسیاری از ساختمان‌ها و بناهایی که با گنبد پوشانده می‌شدند، طرح و پلان دایره شکل داشتند. یعنی چون معماران نمی‌توانستند مربع را به دایره تبدیل کنند، ترجیح می‌دادند از ابتدا فضایی را که می‌خواهند با گنبد بپوشانند با پلان و طرح دایره بسازند.
یکی از مشهورترین گنبدهای جهان که روی پلان یا طرح دایره قرار گرفته گنبد پانتئون است. قطر گنبد عظیم پانتئون در شهر رم بیش از ۴۳ متر است و در زمان امپراتوری آگریپا ساخته شد. پانتئون تا قرن‌ها بزرگ‌ترین گنبد جهان بود.
● شیوه‌ی ایرانی
اما با تکامل شیوه‌ی ساخت گنبد، معماران کم‌کم به توانایی تبدیل مربع به دایره رسیدند. یکی از این تکنیک‌ها که در ایران مورد استفاده قرار گرفت به «گوشوار» یا «فیلگوش» معروف است. در این تکنیک، وقتی دیوارهای گنبدخانه به اندازه‌ی کافی بالا می‌آمد و لازم بود گنبد شروع شود، در چهارگوشه‌ی ساختمان یا فضای معماری، تاق‌ها یا تاقچه‌های کوچکی، درست در کنج دیوارها ساخته می‌شد و به این ترتیب مربع به هشت‌ضلعی تبدیل می‌شد و آرام‌آرام به دایره نزدیک می‌گردید.
برخی ها این ابداع را در تاریخ مهندسی و معماری به ایرانیان نسبت می‌دهند. بعدها تبدیل مربع به دایره با تقسیمات بیشتری صورت گرفت و از هشت‌ضلعی به شانزده‌ضلعی و سی‌ودو ضلعی افزایش پیدا کرد.
از دوران ساسانی نمونه‌های مهمی از این تکنیک برجای مانده است که پیش از این، به آن‌ها اشاره کردیم: کاخ فیروز آباد، کاخ سروستان و همچنین تعداد زیادی چهارتاقی یا آتشکده مانند نیاسر و ایزدخواست.
در دوره‌های بعد، گوشوارها یا فیلگوش‌ها علاوه برآن که در جهت تبدیل مربع به دایره به کار می‌رفتند، به‌عنوان عناصر تزیینی نیز مورد توجه قرار گرفتند. به‌عنوان نمونه، می‌شود به مقبره‌ی امیراسماعیل سامانی در بخارا در اواخر قرن سوم هجری اشاره کرد. در معماری این ساختمان، که باید در آینده به طور مفصل به آن اشاره کنیم، ضمن تداوم سنت چهارتاقی‌های ساسانی، از گوشوار استفاده‌ی بسیار خلاقانه‌ای صورت گرفته است و برخلاف نمونه‌های پیشین، علاوه بر نقشی که برای ساخته شدن گنبد ایفا می‌کند، به‌عنوان عنصری تزیینی نیز به کار رفته است. آجرکاری‌های این ساختمان ِ ساده، و در عین حال مهم در تاریخ معماری ایرانی، الگوی مهمی برای معماران دوره‌های بعدی شد.
فرم‌ها و عناصر معماری، گرچه پس از پدید آمدن خود می‌توانند مورد تفسیرهای متفاوت واقع شوند، اما حداقل در دوران گذشته برای پاسخ دادن به نیازها و مسایل ساختمانی به وجود آمده‌اند.

منبع : رادیو زمانه